१. पोषक तत्वे: ओळख आणि वर्गीकरण
पोषक तत्वे (Nutrients): शरीराच्या वाढीसाठी, ऊर्जेसाठी, आणि विविध शारीरिक क्रिया सुरळीत चालण्यासाठी अन्नामधून मिळणारे आवश्यक रासायनिक घटक.
पोषक तत्वांचे मुख्य दोन प्रकारात वर्गीकरण केले जाते:
स्थूल पोषक तत्वे (Macronutrients)
हे शरीराला मोठ्या प्रमाणात आवश्यक असतात.
हे शरीराला ऊर्जा देतात.
उदाहरणे:
कर्बोदके (Carbohydrates): ऊर्जेचा मुख्य स्रोत. (उदा. धान्ये, बटाटे)
प्रथिने (Proteins): शरीराची वाढ आणि झीज भरून काढण्यासाठी. (उदा. डाळी, अंडी, मांस)
स्निग्ध पदार्थ (Fats/Lipids): ऊर्जेचा साठवण स्रोत, जीवनसत्त्वे शोषण्यासाठी आवश्यक. (उदा. तेल, तूप, सुका मेवा)
सूक्ष्म पोषक तत्वे (Micronutrients)
हे शरीराला अत्यंत कमी (अल्प) प्रमाणात आवश्यक असतात.
हे थेट ऊर्जा देत नाहीत, परंतु शरीराच्या चयापचय क्रियेत आणि संरक्षणात (Immunity) अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
यांच्या अभावामुळे गंभीर आरोग्य समस्या (अभावजन्य विकार) उद्भवू शकतात.
मुख्य प्रकार: जीवनसत्त्वे (Vitamins) आणि खनिजे (Minerals).
२. जीवनसत्त्वे (Vitamins)
जीवनसत्त्वे ही सेंद्रिय (Organic) संयुगे आहेत जी सामान्य चयापचय क्रियेसाठी अल्प प्रमाणात आवश्यक असतात.
शरीर त्यांची निर्मिती पुरेशा प्रमाणात करू शकत नाही, त्यामुळे ती आहारातून घ्यावी लागतात.
त्यांना 'संरक्षक अन्न घटक' असेही म्हणतात.
शोध: 'Funk' (फंक) या शास्त्रज्ञाने १९१२ मध्ये 'Vitamine' (व्हिटामाइन) हा शब्दप्रयोग केला.
जीवनसत्त्वांचे प्रकार
जीवनसत्त्वे त्यांच्या विद्राव्यतेनुसार (Solubility) दोन गटात विभागली जातात:
अ) मेद-विद्राव्य जीवनसत्त्वे (Fat-Soluble Vitamins)
ही जीवनसत्त्वे स्निग्ध पदार्थांमध्ये (Fats) विरघळतात.
त्यांचे शोषण स्निग्ध पदार्थांच्या मदतीने लहान आतड्यात होते.
शरीरात यकृत (Liver) आणि मेदयुक्त ऊतींमध्ये (Adipose tissue) यांचा साठा केला जातो.
ही जीवनसत्त्वे: A, D, E, K (अ, ड, इ, के).
ब) जल-विद्राव्य जीवनसत्त्वे (Water-Soluble Vitamins)
ही जीवनसत्त्वे पाण्यात विरघळतात.
शरीरात यांचा साठा होत नाही (जीवनसत्त्व 'ब-१२' वगळता).
शरीराच्या गरजेपेक्षा जास्त असलेली जीवनसत्त्वे मूत्रावाटे बाहेर टाकली जातात.
त्यामुळे ती दररोज आहारातून घेणे आवश्यक असते.
ही जीवनसत्त्वे: B-Complex (ब-समूह) आणि C (क).
(अ) मेद-विद्राव्य जीवनसत्त्वे: सविस्तर
१. जीवनसत्त्व 'अ' (Vitamin A)
शास्त्रीय नाव: रेटिनॉल (Retinol).
कार्य:
दृष्टीसाठी अत्यंत आवश्यक. डोळ्यातील 'Rhodopsin' (ऱ्होडॉप्सिन) नावाचे रंगद्रव्य तयार करण्यासाठी.
डोळ्यांचे, त्वचेचे आणि श्लेष्मल त्वचेचे (Mucous membrane) आरोग्य राखणे.
रोगप्रतिकारशक्ती वाढवणे.
हाडांची वाढ.
स्रोत:
प्राणीजन्य (रेटिनॉल): यकृत (कॉड लिव्हर ऑईल), दूध, लोणी, तूप, अंडी (पिवळा बलक).
वनस्पतीजन्य (बीटा-कॅरोटीन): शरीर याचे जीवनसत्त्व 'अ' मध्ये रूपांतर करते.
पिवळ्या-नारंगी भाज्या आणि फळे: गाजर, रताळे, भोपळा, आंबा, पपई.
हिरव्या पालेभाज्या: पालक, मेथी.
अभावाचे परिणाम (Deficiency):
रातांधळेपणा (Night Blindness): कमी प्रकाशात दिसण्यास अडचण.
झेरॉफ्थाल्मिया (Xerophthalmia): डोळे कोरडे पडणे, कॉर्निया खराब होणे, ज्यामुळे अंधत्व येऊ शकते.
त्वचा कोरडी आणि खडबडीत होणे (Phrynoderma).
रोगप्रतिकारशक्ती कमी होणे.
२. जीवनसत्त्व 'ड' (Vitamin D)
शास्त्रीय नाव: कॅल्सिफेरॉल (Calciferol).
याला 'सनशाईन व्हिटॅमिन' (Sunshine Vitamin) म्हणतात.
कार्य:
कॅल्शियम (Calcium) आणि फॉस्फरस (Phosphorus) या खनिजांच्या शोषणासाठी आतड्यांना मदत करणे.
हाडे आणि दात यांच्या वाढीसाठी व बळकटीसाठी आवश्यक.
रोगप्रतिकार प्रणालीच्या कार्यात मदत.
स्रोत:
सूर्यप्रकाश: मुख्य स्रोत. सूर्यकिरणे त्वचेवर पडल्यावर त्वचेखालील कोलेस्टेरॉलपासून (Ergosterol) याची निर्मिती होते. (सकाळचे कोवळे ऊन).
आहार: कॉड लिव्हर ऑईल, फॅटी मासे (उदा. सॅल्मन, मॅकरेल), अंडी (पिवळा बलक), दूध आणि दुग्धजन्य पदार्थ.
अभावाचे परिणाम:
मुडदूस (Rickets): लहान मुलांमध्ये. हाडे कमकुवत आणि वाकडी होणे.
ऑस्टिओमलेशिया (Osteomalacia): प्रौढांमध्ये. हाडे ठिसूळ आणि मऊ होणे, सहज फ्रॅक्चर होणे.
दातांच्या समस्या.
३. जीवनसत्त्व 'इ' (Vitamin E)
शास्त्रीय नाव: टोकोफेरॉल (Tocopherol).
कार्य:
एक शक्तिशाली अँटिऑक्सिडंट (Antioxidant) म्हणून काम करते.
पेशींच्या आवरणाचे (Cell membrane) मुक्त रॅडिकल्सपासून (Free radicals) संरक्षण करते.
त्वचा आणि केसांचे आरोग्य राखते.
लाल रक्त पेशी (RBCs) तयार होण्यास मदत.
प्रजनन क्षमतेसाठी (Fertility) आवश्यक मानले जाते.
स्रोत:
वनस्पतीजन्य तेल (उदा. सूर्यफूल तेल, गव्हाचे तेल), बदाम, अक्रोड, सूर्यफुलाच्या बिया, हिरव्या पालेभाज्या.
अभावाचे परिणाम:
याचा अभाव दुर्मिळ आहे.
अभावामुळे चेतातंतू (Nerves) आणि स्नायूंना इजा होऊ शकते, अशक्तपणा येतो.
प्रजनन क्षमतेत अडथळे.
४. जीवनसत्त्व 'के' (Vitamin K)
शास्त्रीय नाव: फिलोक्विनोन (Phylloquinone).
कार्य:
रक्त गोठण्यासाठी (Blood Clotting) अत्यंत आवश्यक.
'प्रोथ्रॉम्बिन' (Prothrombin) नावाचे प्रथिन यकृतात तयार करण्यासाठी याची गरज असते, जे रक्त गोठवण्याच्या प्रक्रियेत मुख्य भूमिका बजावते.
हाडांच्या आरोग्यासाठी देखील उपयुक्त.
स्रोत:
हिरव्या पालेभाज्या (उदा. पालक, कोबी, ब्रोकोली), सोयाबीन तेल.
काही प्रमाणात हे जीवनसत्त्व मानवी आतड्यातील उपयुक्त जीवाणू (Bacteria) देखील तयार करतात.
अभावाचे परिणाम:
रक्त गोठण्यास विलंब होणे.
जखम झाल्यास जास्त रक्तस्त्राव होणे.
(नवजात बालकांमध्ये याचा अभाव आढळतो, म्हणून त्यांना जन्मानंतर याचे इंजेक्शन दिले जाते.)
(ब) जल-विद्राव्य जीवनसत्त्वे: सविस्तर
१. जीवनसत्त्व 'क' (Vitamin C)
शास्त्रीय नाव: अ‍ॅस्कॉर्बिक आम्ल (Ascorbic Acid).
कार्य:
रोगप्रतिकारशक्ती (Immunity) वाढवते. (सर्दी-पडशावर उपयुक्त).
अँटिऑक्सिडंट म्हणून काम करते.
'कोलाजेन' (Collagen) नावाचे प्रथिन तयार करण्यासाठी आवश्यक, जे त्वचा, हिरड्या, रक्तवाहिन्या आणि हाडे यांना जोडते.
जखमा भरून काढण्यासाठी (Wound healing) मदत करते.
अन्नातील 'लोह' (Iron) शोषण्यास मदत करते.
विशेष नोंद: हे जीवनसत्त्व उष्णतेने (शिजवल्याने) आणि हवा/प्रकाशाच्या संपर्काने सहज नष्ट होते.
स्रोत:
आंबट फळे: आवळा (सर्वात समृद्ध स्रोत), संत्री, लिंबू, मोसंबी.
इतर: पेरू, स्ट्रॉबेरी, टोमॅटो, किवी, ब्रोकोली, सिमला मिरची, कोबी.
अभावाचे परिणाम:
स्कर्वी (Scurvy): हा मुख्य अभावजन्य रोग आहे.
लक्षणे: हिरड्यांमधून रक्त येणे, हिरड्या सुजणे, दात ढिले होणे, जखमा लवकर न भरणे, त्वचेखाली रक्तस्त्राव होणे, थकवा.
२. जीवनसत्त्व 'ब' समूह (Vitamin B-Complex)
हा आठ वेगवेगळ्या जीवनसत्त्वांचा समूह आहे, जे प्रामुख्याने ऊर्जा चयापचय (Energy Metabolism) आणि चेतासंस्थेच्या (Nervous system) कार्यासाठी आवश्यक असतात.
जीवनसत्त्व B1 (थायमिन / Thiamine):
कार्य: कर्बोदकांचे ऊर्जेत रूपांतर करण्यासाठी आवश्यक (Energy metabolism). चेतासंस्थेच्या कार्यासाठी महत्त्वाचे.
स्रोत: धान्ये (विशेषतः कोंडा), डाळी, यीस्ट, मांस.
अभाव: बेरीबेरी (Beri-beri). (लक्षणे: चेतासंस्थेवर परिणाम, स्नायूंचा अशक्तपणा, हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी समस्या).
जीवनसत्त्व B2 (रायबोफ्लेविन / Riboflavin):
कार्य: ऊर्जा निर्मिती, पेशींची वाढ. त्वचा, डोळे आणि चेतासंस्थेच्या आरोग्यासाठी.
स्रोत: दूध, अंडी, यकृत, हिरव्या भाज्या.
अभाव: अरিবोफ्लेविनोसिस (Ariboflavinosis). (लक्षणे: तोंडाच्या कोपऱ्यात जखमा होणे (Angular stomatitis), जीभ लाल होणे (Glossitis), त्वचेच्या समस्या).
जीवनसत्त्व B3 (नायासिन / Niacin):
कार्य: ऊर्जा चयापचय, चेतासंस्थेचे कार्य, पचनसंस्थेचे आरोग्य.
स्रोत: मांस, मासे, शेंगदाणे, धान्ये, यीस्ट.
अभाव: पेलाग्रा (Pellagra). (याला '३-डी' (3D) रोग म्हणतात - Dermatitis (त्वचारोग), Diarrhoea (जुलाब) आणि Dementia (स्मृतिभ्रंश). वेळीच उपचार न केल्यास Death (मृत्यू) होऊ शकतो).
जीवनसत्त्व B5 (पँटोथेनिक आम्ल / Pantothenic Acid):
कार्य: ऊर्जा निर्मिती आणि संप्रेरके (Hormones) तयार करण्यासाठी.
स्रोत: बहुतेक सर्व अन्न पदार्थांमध्ये आढळते.
अभाव: अतिशय दुर्मिळ.
जीवनसत्त्व B6 (पायरीडॉक्सिन / Pyridoxine):
कार्य: प्रथिनांच्या चयापचयासाठी, हिमोग्लोबिन निर्मितीसाठी, मेंदूच्या विकासासाठी.
स्रोत: केळी, मांस, मासे, बटाटे, धान्ये.
अभाव: अ‍ॅनिमिया (रक्तक्षय), त्वचेच्या समस्या, नैराश्य.
जीवनसत्त्व B7 (बायोटिन / Biotin):
कार्य: फॅटी ऍसिड आणि ग्लुकोजच्या निर्मितीमध्ये (चयापचय). केस आणि नखांच्या आरोग्यासाठी महत्त्वाचे.
स्रोत: अंडी (पिवळा बलक), सुका मेवा, सोयाबीन.
अभाव: दुर्मिळ. (केस गळणे, त्वचेवर पुरळ).
जीवनसत्त्व B9 (फोलेट / Folate किंवा फॉलिक आम्ल / Folic Acid):
कार्य: DNA आणि RNA च्या निर्मितीसाठी. पेशी विभाजनासाठी (Cell division) अत्यंत महत्त्वाचे.
लाल रक्त पेशी (RBCs) तयार करण्यासाठी.
गर्भवती महिलांसाठी अत्यंत आवश्यक: गर्भाच्या मेंदू आणि पाठीच्या कण्याच्या (Neural tube) विकासासाठी.
स्रोत: हिरव्या पालेभाज्या (पालक), कडधान्ये, संत्री.
अभाव: मेगालोब्लास्टिक अ‍ॅनिमिया (Megaloblastic Anemia) (मोठ्या आकाराच्या अपरिपक्व लाल रक्त पेशी). गर्भवती महिलांमध्ये अभावामुळे गर्भाला 'स्पायना बिफिडा' (Spina Bifida) सारखे न्यूरल ट्यूब दोष होऊ शकतात.
जीवनसत्त्व B12 (कोबालामिन / Cobalamin):
कार्य: चेतासंस्थेच्या आरोग्यासाठी, लाल रक्त पेशींच्या निर्मितीसाठी, DNA संश्लेषणासाठी.
यामध्ये 'कोबाल्ट' (Cobalt) हे खनिज असते.
स्रोत: हे प्रामुख्याने फक्त प्राणीजन्य पदार्थांमध्ये आढळते. (उदा. मांस, मासे, अंडी, दूध आणि दुग्धजन्य पदार्थ).
(शाकाहारी लोकांना (Vegans) याचा अभाव होण्याचा धोका जास्त असतो.)
अभाव: पर्निशिअस अ‍ॅनिमिया (Pernicious Anemia). चेतासंस्थेचे गंभीर नुकसान होऊ शकते.
३. खनिजे (Minerals)
खनिजे ही अजैविक (Inorganic) मूलद्रव्ये आहेत जी शरीराच्या विविध कार्यांसाठी आवश्यक असतात.
हाडे, दात, स्नायू, रक्त आणि मज्जातंतू यांच्या योग्य कार्यासाठी ती महत्त्वाची आहेत.
आवश्यकतेनुसार खनिजांचे दोन प्रकार पडतात:
अ) प्रमुख खनिजे (Macro-minerals)
शरीराला तुलनेने जास्त प्रमाणात (दररोज १०० मिग्रॅ पेक्षा जास्त) आवश्यक असतात.
उदा. कॅल्शियम, फॉस्फरस, मॅग्नेशियम, सोडियम, पोटॅशियम.
ब) सूक्ष्म खनिजे (Trace Minerals)
शरीराला अत्यंत अल्प प्रमाणात (दररोज १०० मिग्रॅ पेक्षा कमी) आवश्यक असतात.
उदा. लोह, आयोडीन, जस्त, तांबे, सेलेनियम.
महत्त्वाची खनिजे: सविस्तर (User's Request Focus)
१. कॅल्शियम (Calcium)
प्रकार: प्रमुख खनिज (Macro-mineral).
कार्य:
शरीरातील एकूण कॅल्शियमपैकी ९९% हाडे आणि दातांमध्ये असते.
हाडे आणि दात यांच्या निर्मितीसाठी व बळकटीसाठी.
स्नायूंचे आकुंचन-प्रसरणासाठी (Muscle contraction).
रक्त गोठण्याच्या प्रक्रियेत (जीवनसत्त्व 'के' सोबत) मदत.
चेतासंस्थेद्वारे संदेशवहन करण्यासाठी.
स्रोत:
दूध आणि दुग्धजन्य पदार्थ (दही, चीझ, पनीर).
नाचणी (Ragi).
हिरव्या पालेभाज्या (उदा. पालक, मेथी).
तीळ, बदाम.
लहान मासे (जे काट्यांसकट खाल्ले जातात).
अभावाचे परिणाम:
ऑस्टिओपोरोसिस (Osteoporosis): प्रौढांमध्ये, विशेषतः स्त्रियांमध्ये. हाडे ठिसूळ होतात व फ्रॅक्चरचा धोका वाढतो.
मुडदूस (Rickets): मुलांमध्ये (जीवनसत्त्व 'ड' च्या अभावासोबत).
स्नायूंमध्ये पेटके येणे.
२. लोह (Iron)
प्रकार: सूक्ष्म खनिज (Trace Mineral).
कार्य:
हिमोग्लोबिन (Hemoglobin) या रक्तातील रंगद्रव्याचा मुख्य घटक.
हिमोग्लोबिन फुफ्फुसांकडून ऑक्सिजन घेतो आणि शरीराच्या सर्व पेशींपर्यंत पोहोचवतो.
ऊर्जा निर्मितीमध्ये (ATP synthesis) मदत.
स्रोत:
हीम लोह (Heme Iron): (शरीरात सहज शोषले जाते) - मांस, यकृत, मासे.
नॉन-हीम लोह (Non-heme Iron): (शोषण कमी होते) - हिरव्या पालेभाज्या (पालक, मेथी), कडधान्ये, गूळ, खजूर, बीट, मनुका.
(टीप: जीवनसत्त्व 'क' (Vitamin C) हे नॉन-हीम लोहाचे शोषण वाढवते. उदा. जेवताना लिंबू पिळणे.)
अभावाचे परिणाम:
अ‍ॅनिमिया (Anemia) / रक्तक्षय / पांडुरोग: रक्तातील हिमोग्लोबिनचे प्रमाण कमी होणे.
लक्षणे: थकवा, अशक्तपणा, धाप लागणे, त्वचा फिकट (पिवळसर) दिसणे, चक्कर येणे.
३. आयोडीन (Iodine)
प्रकार: सूक्ष्म खनिज (Trace Mineral).
कार्य:
थायरॉईड ग्रंथी (Thyroid Gland) च्या कार्यासाठी आवश्यक.
थायरॉईड ग्रंथी 'थायरॉक्सिन' (Thyroxine) आणि 'ट्राय-आयोडोथायरोनिन' (T3) ही संप्रेरके (Hormones) तयार करते. आयोडीन या संप्रेरकांचा एक भाग आहे.
ही संप्रेरके शरीराची चयापचय क्रिया (Metabolism), वाढ आणि विकास नियंत्रित करतात.
स्रोत:
आयोडीनयुक्त मीठ (Iodized Salt): हा सर्वात मुख्य आणि सोपा स्रोत आहे.
समुद्री मासे (Seafood), शैवाल (Kelp).
(ज्या भागातील मातीत आयोडीन कमी असते, तिथे उगवलेल्या भाज्यांमध्ये ते कमी असते.)
अभावाचे परिणाम:
गलगंड (Goiter / गॉयटर): थायरॉईड ग्रंथीला सूज येणे (कारण ती रक्तातील जास्तीत जास्त आयोडीन शोषण्याचा प्रयत्न करते).
हायपोथायरॉईडीझम (Hypothyroidism): चयापचय क्रिया मंदावणे, वजन वाढणे, थकवा.
क्रेटिनिझम (Cretinism): गर्भवती मातेमध्ये आयोडीनच्या तीव्र अभावामुळे, जन्माला येणाऱ्या बाळाची शारीरिक आणि मानसिक वाढ खुंटणे.
४. तंतुमय पदार्थ (चोथा) आणि पाणी
हे दोन्ही घटक पोषक तत्वे (Micronutrients) नसले तरी, उत्तम आरोग्यासाठी आणि पचनसंस्थेसाठी अत्यंत आवश्यक आहेत.
१. तंतुमय पदार्थ (Fibers / Dietary Fiber / चोथा)
हा वनस्पतीजन्य अन्नाचा असा भाग आहे जो मानवी पचनसंस्थेत पचवला किंवा शोषला जात नाही.
प्रकार:
विद्राव्य तंतू (Soluble Fiber): पाण्यात विरघळतात. (उदा. ओट्स, सफरचंद, लिंबूवर्गीय फळे). हे रक्तातील कोलेस्टेरॉल कमी करण्यास मदत करतात.
अविद्राव्य तंतू (Insoluble Fiber): पाण्यात विरघळत नाहीत. (उदा. धान्ये, भाज्या).
महत्त्व/कार्य:
पचनसंस्था: मल (Stool) तयार होण्यास मदत करतात आणि आतड्यांची हालचाल (Peristalsis) सुलभ करतात.
बद्धकोष्ठता (Constipation) टाळतात.
पोट भरल्याची भावना देतात, ज्यामुळे वजन नियंत्रणात राहते.
रक्तातील साखर (Blood sugar) हळूहळू वाढण्यास मदत करतात (मधुमेहींसाठी उपयुक्त).
स्रोत: संपूर्ण धान्ये (गहू, ज्वारी), फळांची साले, भाज्या, कडधान्ये, ओट्स.
२. पाणी (Water)
मानवी शरीर सुमारे ६०% ते ७०% पाण्याने बनलेले आहे.
महत्त्व/कार्य:
शरीराचे तापमान (Body temperature) नियंत्रित ठेवते (घामाद्वारे).
पोषक तत्वे आणि ऑक्सिजन पेशींपर्यंत वाहून नेते (रक्ताद्वारे).
शरीरातील टाकाऊ पदार्थ (Toxins) मूत्रावाटे बाहेर टाकते.
पचनक्रियेत मदत करते.
सांध्यांमध्ये वंगण (Lubrication) म्हणून काम करते.
शरीरातील सर्व रासायनिक क्रियांसाठी (Metabolic reactions) माध्यम म्हणून काम करते.
५. संतुलित आहार (Balanced Diet)
व्याख्या
संतुलित आहार: असा आहार ज्यामध्ये शरीराच्या योग्य कार्यासाठी आणि आरोग्यासाठी आवश्यक असलेली सर्व पोषक तत्वे (कर्बोदके, प्रथिने, स्निग्ध पदार्थ, जीवनसत्त्वे, खनिजे) आणि इतर घटक (पाणी, तंतुमय पदार्थ) योग्य प्रमाणात आणि योग्य गुणोत्तरात (Correct Proportion) समाविष्ट असतात.
संतुलित आहाराची गरज / महत्त्व
१. ऊर्जा: शरीराला दैनंदिन कामांसाठी पुरेशी ऊर्जा मिळते. २. वाढ आणि विकास: विशेषतः लहान मुले, किशोरवयीन मुले आणि गर्भवती स्त्रियांमध्ये शारीरिक आणि मानसिक वाढीसाठी आवश्यक. ३. झीज भरणे: शरीरातील ऊतींची (Tissues) झीज भरून काढण्यासाठी (प्रथिनांद्वारे). ४. रोगप्रतिकारशक्ती: जीवनसत्त्वे (A, C, E, B-complex) आणि खनिजे (Zinc, Iron) रोगप्रतिकार शक्ती वाढवतात, ज्यामुळे संसर्गजन्य रोगांपासून संरक्षण मिळते. ५. रोगांपासून बचाव: * अभावजन्य विकारांपासून (उदा. स्कर्वी, बेरीबेरी, अ‍ॅनिमिया) संरक्षण. * दीर्घकालीन आजारांचा (Chronic diseases) धोका कमी होतो, जसे की मधुमेह, उच्च रक्तदाब, हृदयरोग आणि लठ्ठपणा. ६. उत्तम आरोग्य: एकंदरीत शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य (Mental health) उत्तम राहते.
अन्न पिरॅमिड (Food Pyramid)
संतुलित आहार कसा असावा हे दाखवण्यासाठी 'अन्न पिरॅमिड' ही संकल्पना वापरली जाते.
तळाशी (Base): कर्बोदके (धान्ये, भाकरी, भात) - हे सर्वात जास्त प्रमाणात खावेत.
त्यावर (Middle): फळे आणि भाज्या (जीवनसत्त्वे, खनिजे, तंतू).
त्यावर (Upper-Middle): प्रथिने (डाळी, दूध, अंडी, मांस, मासे).
टोकावर (Top): स्निग्ध पदार्थ, तेल, साखर आणि मीठ - हे सर्वात कमी प्रमाणात खावेत.
