प्राचीन भारत (भाग १) - पहिली शहरे आणि समाज
इतिहासाची साधने, प्राचीन समाज आणि सिंधू संस्कृती
१. इतिहास म्हणजे काय? (कधी, कुठे, कसे)
- इतिहास - व्याख्या:
- 'इतिहास' (Itihas) हा शब्द 'इति + ह + आस' असा तयार झाला आहे, ज्याचा अर्थ 'असे हे घडले' असा होतो.
- इतिहास म्हणजे भूतकाळात घडलेल्या घटनांची कालक्रमानुसार आणि सुसंगतपणे केलेली मांडणी.
- हा केवळ घटनांचा संग्रह नाही, तर त्या घटनांमागील कारणे, परिणाम आणि मानवी समाजाच्या प्रगतीचा अभ्यास आहे.
- TET परीक्षेच्या दृष्टीने: इतिहास आपल्याला मानवी संस्कृती, समाजव्यवस्था, राज्यव्यवस्था आणि आर्थिक व्यवस्था यांचा विकास कसा झाला हे समजून घेण्यास मदत करतो.
- इतिहासाचे तीन प्रमुख प्रश्न:
- कधी?: हा प्रश्न 'कालक्रम' दर्शवतो.
- उदा. सिंधू संस्कृतीचा काळ (इ.स.पू. २६०० - इ.स.पू. १९००) किंवा गौतम बुद्धांचा जन्म (इ.स.पू. ५६३).
- कालमापन: इ.स. (AD - Anno Domini) / इ.स.पू. (BC - Before Christ).
- आधुनिक वापर: CE (Common Era) आणि BCE (Before Common Era).
- कुठे?: हा प्रश्न 'भूगोल' आणि 'स्थान' दर्शवतो.
- इतिहास आणि भूगोल यांचे अतूट नाते आहे. मानवी वस्त्या नेहमी नदीकिनारी (उदा. सिंधू, नाईल, युफ्रेटिस) का वसल्या? याचे कारण म्हणजे पाण्याची उपलब्धता.
- उदा. हडप्पा शहर 'रावी' नदीच्या काठी, तर मोहेंजो-दारो 'सिंधू' नदीच्या काठी वसले होते.
- कसे?: हा प्रश्न 'प्रक्रिया' आणि 'कारणमीमांसा' दर्शवतो.
- उदा. सिंधू संस्कृतीचा ऱ्हास 'कसा' झाला? (पर्यावरणातील बदल? पूर? आक्रमणे?).
- शेतीची सुरुवात 'कशी' झाली आणि त्यामुळे मानवी जीवन 'कसे' बदलले? (भटक्या जीवनाकडून स्थिर वस्ती).
- कधी?: हा प्रश्न 'कालक्रम' दर्शवतो.
- इतिहासाचा अभ्यास का? (TET साठी महत्त्व):
- भूतकाळातील मानवी समाजाची रचना, त्यांच्या समस्या आणि त्यावरील उपाय समजून घेणे.
- वर्तमानकाळातील सामाजिक, राजकीय आणि सांस्कृतिक प्रश्नांची मुळे भूतकाळात शोधता येतात.
- सांस्कृतिक वारशाचे जतन आणि महत्त्व समजून घेणे.
- विद्यार्थ्यांमध्ये चिकित्सक विचारसरणी आणि पुरावा-आधारित विश्लेषणाची क्षमता विकसित करणे.
२. इतिहासाची साधने
इतिहास हा पुराव्यांवर (Evidence) आधारित असतो. ज्यांच्या आधारे इतिहास लिहिला जातो, त्यांना 'इतिहासाची साधने' म्हणतात. यांचे मुख्य तीन प्रकार आहेत:
- अ) भौतिक साधने:
- ही सर्वात विश्वसनीय मानली जातात, कारण त्यात बदल करणे कठीण असते.
- वास्तू आणि वास्तुशिल्प:
- उदा. किल्ले (रायगड), मंदिरे (कैलास लेणी), स्तूप (सांची), राजवाडे, गुहा (अजिंठा-वेरूळ).
- सिंधू संस्कृतीतील 'महास्नानगृह' (Great Bath) हे एक उत्तम उदाहरण आहे.
- वस्तू:
- भांडी: मातीची भांडी (उदा. चित्रित करडी भांडी - PGW, उत्तर काळी मृद्भांडी - NBPW) संस्कृतीचा काळ आणि विस्तार ओळखण्यास मदत करतात.
- हत्यारे: दगडी हत्यारे (पुराश्मयुग), तांब्याची-कांस्याची हत्यारे (सिंधू संस्कृती).
- दागदागिने: मणी, बांगड्या (उदा. सिंधू संस्कृतीतील कार्नेलियन मणी).
- मूर्ती: मोहेंजो-दारो येथील 'कांस्य नर्तिका' (Dancing Girl), 'मातृदेवता' (Mother Goddess) मूर्ती.
- नाणी:
- नाण्यांच्या अभ्यासाला 'नाणकशास्त्र' (Numismatics) म्हणतात.
- नाणी राजाचे नाव, काळ, राज्याचा विस्तार, आर्थिक परिस्थिती आणि धातूकाम यावर प्रकाश टाकतात.
- उदा. सातवाहनांची नाणी, गुप्त काळातील सोन्याची नाणी (दिनार).
- शिलालेख आणि ताम्रपट:
- 'अभिलेखशास्त्र' (Epigraphy) - शिलालेखांचा अभ्यास.
- दगडावर किंवा धातूच्या पत्र्यावर (ताम्रपट) कोरलेले लेख.
- उदा. सम्राट अशोकाचे शिलालेख (ब्राह्मी लिपी), अलाहाबाद प्रशस्ती (समुद्रगुप्त).
- मानवी आणि प्राणी अवशेष:
- जीवाश्म (Fossils) आणि अस्थी (Bones) यांच्या अभ्यासातून त्या काळातील आहार, रोग आणि पर्यावरण समजते.
- 'कार्बन-१४' (C-14 Dating) पद्धतीचा वापर करून वस्तूंचे वय (कालमापन) निश्चित करता येते.
- ब) लिखित साधने:
- ज्या काळातील लिपी वाचता येते, त्या काळासाठी ही साधने उपयोगी ठरतात. (टीप: सिंधू संस्कृतीची लिपी (चित्रात्मक) अजून वाचता आलेली नाही, त्यामुळे ती 'आद्य-ऐतिहासिक' (Proto-Historic) मानली जाते).
- धार्मिक साहित्य:
- वैदिक साहित्य: चार वेद (ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद, अथर्ववेद), ब्राह्मणे, आरण्यके, उपनिषदे.
- जैन साहित्य: आगम ग्रंथ (प्राकृत भाषेत).
- बौद्ध साहित्य: त्रिपिटक (सुत्त, विनय, अभिधम्म - पाली भाषेत), जातक कथा.
- धर्मनिरपेक्ष साहित्य:
- राजकीय/अर्थशास्त्र: कौटिल्याचे 'अर्थशास्त्र' (मौर्यकालीन प्रशासन).
- व्याकरण: पाणिनीचे 'अष्टाध्यायी' (संस्कृत व्याकरण).
- चरित्र: बाणभट्टाचे 'हर्षचरित' (हर्षवर्धनाचे चरित्र).
- नाटक/काव्य: कालिदासाची नाटके (उदा. अभिज्ञानशाकुन्तलम्).
- परदेशी प्रवाशांची वर्णने:
- ग्रीक: मेगास्थेनिस - 'इंडिका' (Indica) (चंद्रगुप्त मौर्याच्या दरबारी).
- चिनी: फाहियान (चंद्रगुप्त दुसरा) आणि ह्युएन त्सांग (हर्षवर्धन).
- अरब: अल-बेरुनी.
- क) मौखिक साधने:
- जे साहित्य पिढ्यान्‌पिढ्या तोंडी पाठ करून (पाठांतर) जतन केले जाते.
- उदा. लोकगीते, लोककथा, पोवाडे, ओव्या, श्लोक.
- या साधनांमधून समाजाच्या चालीरीती, परंपरा आणि श्रद्धा यांची माहिती मिळते.
- वैदिक साहित्य सुरुवातीला मौखिक परंपरेनेच (श्रुती) जतन केले गेले होते, नंतर ते लिहिले गेले.
३. सुरुवातीचा समाज: पहिले शेतकरी आणि पशुपालक (Neolithic Age)
मानवी इतिहासाचा मोठा काळ 'अश्मयुगात' (Stone Age) विभागला जातो. यातील 'नवाश्मयुग' (Neolithic Age) हा मानवी संस्कृतीतील सर्वात क्रांतिकारी टप्पा मानला जातो.
- अ) पुराश्मयुग (Paleolithic Age - जुने अश्मयुग):
- काळ: इ.स.पू. १०,००० वर्षांपूर्वीपर्यंत.
- जीवनमान: 'शिकारी' आणि 'अन्न गोळा करणारा'.
- वस्ती: भटके जीवन. गुहा आणि नैसर्गिक निवाऱ्यात वास्तव्य.
- हत्यारे: ओबडधोबड दगडी हत्यारे (उदा. हातकुऱ्हाड).
- महत्त्वाचा शोध: 'अग्नी'चा वापर.
- ब) मध्याश्मयुग (Mesolithic Age - मधले अश्मयुग):
- काळ: इ.स.पू. १०,००० ते इ.स.पू. ८,००० (साधारण).
- जीवनमान: हा संक्रमणाचा काळ होता. हवामान अधिक उबदार झाले.
- हत्यारे: 'सूक्ष्म-अस्त्रे' (Microliths) - लहान, अधिक तीक्ष्ण दगडी पाती.
- पशुपालनाची सुरुवात झाली (उदा. कुत्रा).
- क) नवाश्मयुग (Neolithic Age - नवीन अश्मयुग) - 'नवाश्मयुगीन क्रांती':
- काळ: इ.स.पू. ८,००० ते इ.स.पू. ४,००० (साधारण).
- शेतीची सुरुवात:
- हा या युगाचा सर्वात महत्त्वाचा बदल आहे.
- मानव 'अन्न गोळा करणारा' वरून 'अन्न उत्पादक' बनला.
- पहिली पिके: गहू आणि बार्ली.
- स्थिर वस्ती:
- शेतीमुळे मानवाला एका जागी कायमस्वरूपी वस्ती करणे भाग पडले.
- यामुळे 'खेडी' (Villages) किंवा 'वसाहती' (Settlements) उदयास आल्या.
- वस्त्या प्रामुख्याने नद्यांच्या काठी होत्या.
- पशुपालन:
- शेतीसोबतच पशुपालन (उदा. शेळ्या, मेंढ्या, गुरे) मोठ्या प्रमाणावर सुरू झाले.
- दूध, मांस आणि शेतीसाठी मदत (नांगरणी) यासाठी प्राण्यांचा वापर.
- नवीन शोध:
- चाक: वाहतूक आणि भांडी बनवण्यासाठी (कुंभारकाम) चाकाचा वापर सुरू झाला.
- मातीची भांडी: अन्न शिजवण्यासाठी आणि साठवण्यासाठी मातीच्या भांड्यांचा वापर.
- पॉलिश केलेली हत्यारे: हत्यारे अधिक गुळगुळीत, धारदार आणि टिकाऊ बनवली गेली. (उदा. दगडी कुऱ्हाड).
- भारतातील प्रमुख नवाश्मयुगीन स्थळे:
- मेहरगढ (Mehrgarh):
- स्थान: सध्याच्या पाकिस्तानातील बलूचिस्तान (बोलन खिंडीजवळ).
- महत्त्व: 'भारतातील आद्य शेतकरी आणि पशुपालकाची वस्ती' मानली जाते.
- येथे गहू, बार्लीची लागवड आणि मातीच्या विटांची घरे (कच्च्या) यांचे सर्वात जुने पुरावे (इ.स.पू. ७०००) सापडले.
- बुर्झाहोम (Burzahom):
- स्थान: काश्मीर.
- वैशिष्ट्य: 'गर्त-निवास' (Pit-Dwellings) - जमिनीखाली खड्डे करून राहण्याची घरे.
- तसेच, मालकासोबत कुत्र्याला पुरल्याचे पुरावे मिळाले आहेत.
- इतर स्थळे: चिरांद (बिहार), दाओजली हदिंग (आसाम).
४. पहिली शहरे: हडप्पा (सिंधू) संस्कृती (Harappan / Indus Valley Civilization)
नवाश्मयुगीन खेडी विकसित होत गेली आणि त्यातूनच भारतातील पहिली 'नागरी' (Urban) संस्कृती उदयास आली, ती म्हणजे 'हडप्पा संस्कृती' किंवा 'सिंधू संस्कृती' (IVC).
- शोध आणि नामकरण:
- १९२१: दयाराम साहनी यांनी 'हडप्पा' (रावी नदीकाठी, पंजाब) येथे उत्खनन सुरू केले.
- १९२२: राखालदास बॅनर्जी यांनी 'मोहेंजो-दारो' (सिंधू नदीकाठी, सिंध) येथे उत्खनन केले.
- सर जॉन मार्शल - तत्कालीन भारतीय पुरातत्त्व खात्याचे प्रमुख, यांनी १९२४ मध्ये या संस्कृतीची अधिकृत घोषणा केली.
- 'सिंधू संस्कृती' (Indus Valley Civilization) हे नाव जॉन मार्शल यांनी दिले.
- 'हडप्पा संस्कृती' असेही म्हणतात, कारण 'हडप्पा' हे उत्खननात सापडलेले पहिले स्थळ होते.
- ही एक 'कांस्ययुगीन' (Bronze Age) संस्कृती होती (तांबे + कथील = कांस्य).
- कालखंड आणि विस्तार:
- काळ: अंदाजे इ.स.पू. २६०० ते इ.स.पू. १९००.
- ही संस्कृती इजिप्शियन आणि मेसोपोटेमियन संस्कृतींची 'समकालीन' होती, पण त्यांच्यापेक्षा कितीतरी पटीने मोठी होती.
- भौगोलिक विस्तार (चौकट):
- उत्तर: मांडा (जम्मू-काश्मीर)
- दक्षिण: दायमाबाद (Daimabad) (महाराष्ट्र)
- पूर्व: आलमगीरपूर (उत्तर प्रदेश)
- पश्चिम: सुतकागेंडोर (पाकिस्तान-इराण सीमा)
- सर्वात प्रमुख वैशिष्ट्य: नगररचना (Town Planning):
- ही एक 'नियोजित' शहरी संस्कृती होती.
- शहरांची विभागणी:
- शहरे दोन भागांत विभागलेली होती.
- १. गढी (Citadel / Acropolis): पश्चिमेकडील उंच भाग. येथे बहुधा प्रशासक/सत्ताधारी वर्ग राहत असावा. येथे महत्त्वाच्या सार्वजनिक इमारती होत्या.
- २. सामान्य वस्ती (Lower Town): पूर्वेकडील सखल भाग. येथे सामान्य लोक राहत.
- रस्ते:
- रस्ते रुंद (उदा. ९ मीटर) आणि सरळ होते.
- ते एकमेकांना 'काटकोनात' छेदत. यामुळे 'जाळी-आकाराची' (Grid Pattern) रचना तयार झाली.
- जल-निःसारण व्यवस्था (Drainage System):
- ही या संस्कृतीची 'अद्वितीय' ओळख आहे.
- घरांमधील सांडपाणी लहान गटारांद्वारे मुख्य रस्त्याखालील मोठ्या, 'झाकलेल्या' गटारांना जोडलेले होते.
- ठराविक अंतरावर स्वच्छता कुंड (Soak Pits) होते, जे स्वच्छता दर्शवतात.
- घरे:
- 'भाजलेल्या विटां'चा (Baked Bricks) वापर केला गेला. (इजिप्तमध्ये कच्च्या विटा होत्या).
- विटांचे प्रमाण ४:२:१ असे प्रमाणित होते.
- घरे एक किंवा दोन मजली असत.
- घराच्या मध्यभागी 'आंगन', आणि सभोवती खोल्या.
- अनेक घरांमध्ये स्वतःची 'विहीर' आणि 'स्नानगृह' होते.
- प्रमुख सार्वजनिक इमारती:
- महास्नानगृह (The Great Bath):
- कुठे? - 'मोहेंजो-दारो' येथील 'गढी' भागात.
- हा एक मोठा, आयताकृती सार्वजनिक जलकुंड होता.
- पाणी झिरपू नये म्हणून बिटुमेन (Bitumen - डांबर) चा वापर केला होता.
- याचा वापर धार्मिक विधींसाठी होत असावा.
- धान्याची कोठारे (The Great Granary):
- कुठे? - 'हडप्पा' येथे (सर्वात मोठे), तसेच मोहेंजो-दारो येथेही.
- धान्य (Tax/Surplus) साठवण्यासाठी यांची रचना केली होती.
- गोदी/बंदर (Dockyard):
- कुठे? - 'लोथल' (Lothal) (गुजरात).
- हे सिंधू संस्कृतीतील 'मानवनिर्मित बंदर' होते, जे त्यांच्या सागरी व्यापाराचा पुरावा देते.
- जीवनमान आणि समाज:
- शेती:
- गहू, बार्ली (मुख्य पिके), वाटाणा, तीळ, मोहरी.
- 'कापूस' (Cotton): जगात सर्वप्रथम कापसाचे पीक सिंधू संस्कृतीत घेतले गेले. ग्रीक लोक त्याला 'सिंडोन' (Sindon) म्हणत.
- कालीबंगन (राजस्थान) येथे 'नांगरलेल्या शेतीचे' (Ploughed Field) पुरावे मिळाले.
- पशुपालन:
- बैल (विशेषतः वशिंड असलेला - Humped Bull), म्हैस, शेळ्या, मेंढ्या, डुक्कर.
- 'घोड्याच्या' (Horse) अस्तित्वाविषयी पुरावे दुर्मिळ/वादग्रस्त आहेत (उदा. सुरकोटडा).
- व्यापार:
- व्यापार हा अर्थव्यवस्थेचा मुख्य कणा होता. अंतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय व्यापार चाले.
- 'मेसोपोटेमिया' (Mesopotamia - आधुनिक इराक) शी व्यापार होता. मेसोपोटेमियन नोंदींमध्ये 'मेलुहा' (Meluhha) हा शब्द सिंधू प्रदेशासाठी वापरलेला आढळतो.
- 'लोथल' (Lothal) हे प्रमुख व्यापारी केंद्र/बंदर होते.
- कला आणि हस्तकला:
- मुद्रा (Seals):
- सर्वात प्रसिद्ध अवशेष. चौरस आकाराच्या, 'स्टीएटाईट' (Steatite - मऊ दगड) पासून बनवलेल्या.
- यावर प्राणी (सर्वाधिक: एकशिंगी - Unicorn) आणि लिपी कोरलेली आहे.
- याचा वापर व्यापारात (मालकी हक्क/ओळख) होत असावा.
- 'पशुपती' (Pashupati Seal - प्रोटो-शिव) मुद्रा मोहेंजो-दारो येथे सापडली.
- मूर्ती:
- 'कांस्य नर्तिका' (Bronze Dancing Girl) - मोहेंजो-दारो.
- 'मातृदेवतेच्या' (Mother Goddess) टेराकोटा (Terracotta - भाजलेली माती) मूर्ती.
- 'दाढीवाला पुरोहित' (Bearded Priest) - स्टीएटाईट मूर्ती.
- भांडी: लाल-काळ्या रंगाची (Red & Black Ware) नक्षीदार भांडी.
- मणी (Beads): कार्नेलियन (Carnelian) दगडाचे मणी बनवण्याचे कारखाने 'चान्हुदारो' आणि 'लोथल' येथे सापडले.
- लिपी (Script):
- सिंधू लिपी 'चित्रात्मक' (Pictographic) आहे.
- ती अद्याप 'वाचता आलेली नाही' (Undeciphered).
- ती उजवीकडून डावीकडे आणि नंतर डावीकडून उजवीकडे (Boustrophedon) लिहिली जात असावी.
- धार्मिक जीवन:
- 'मंदिरांचे' कोणतेही स्पष्ट पुरावे सापडलेले नाहीत.
- 'मातृदेवता' (Mother Goddess) - प्रजनन शक्तीचे प्रतीक.
- 'पशुपती' (Pashupati / Proto-Shiva) - प्राण्यांनी वेढलेला योगी.
- झाडे (उदा. पिंपळ), प्राणी (वशिंड असलेला बैल, एकशिंगी) आणि पाणी (महास्नानगृह) यांची पूजा केली जात असावी.
- ते 'दफन' करत असत (मृत्यू-पश्चात जीवनावर विश्वास?).
- शेती:
- ऱ्हास (Decline):
- अंदाजे इ.स.पू. १९०० च्या आसपास या नागरी संस्कृतीचा ऱ्हास झाला (ती नष्ट झाली नाही, तिचे नागरी स्वरूप संपले).
- ऱ्हासासाठी कोणतेही 'एक' कारण जबाबदार नाही.
- पर्यावरणीय बदल: सरस्वती (घग्गर-हाक्रा) नदी आटणे, पर्जन्यमान कमी होणे.
- नैसर्गिक आपत्ती: वारंवार येणारे पूर (मोहेंजो-दारो), भूकंप.
- आर्य आक्रमण सिद्धांत: (मॉर्टिमर व्हीलर) - पण हे मत आता मोठ्या प्रमाणावर नाकारले गेले आहे.
- व्यापारातील घट: मेसोपोटेमियासोबतचा व्यापार थांबणे.
- साधनसंपत्तीचा अतिवापर.
