बालकांचा विकास (Child Development)

घटक १: बालकांचा विकास (Child Development)

प्रस्तावना: वाढ आणि विकास यांतील फरक

कोणत्याही बालकाच्या अध्ययनाची प्रक्रिया समजून घेण्यासाठी त्याचा शारीरिक, मानसिक, भावनिक आणि सामाजिक विकास कसा होतो, हे जाणून घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. विकासाची प्रक्रिया समजून घेण्यापूर्वी 'वाढ' आणि 'विकास' या दोन संकल्पनांमधील फरक समजून घेणे आवश्यक आहे.

वाढ (Growth):

• वाढ ही एक संख्यात्मक (Quantitative) संकल्पना आहे.
• यामध्ये शरीराच्या आकारमानात आणि वजनात होणारे बदल अपेक्षित आहेत (उदा. उंची वाढणे, वजन वाढणे).
• वाढ ही विकासाचाच एक भाग आहे, पण ती मर्यादित स्वरूपाची असते.
• वाढीची प्रक्रिया ठराविक वयानंतर (परिपूर्णतेनंतर) थांबते.
• वाढीचे थेट मापन करणे शक्य आहे (उदा. सेंटीमीटर, किलोग्राम).

विकास (Development):

• विकास ही एक गुणात्मक (Qualitative) तसेच संख्यात्मक संकल्पना आहे.
• विकास ही एक व्यापक आणि सर्वसमावेशक प्रक्रिया आहे, ज्यात शारीरिक बदलांबरोबरच मानसिक, भावनिक, सामाजिक आणि बौद्धिक बदलही समाविष्ट असतात.
• विकास ही जन्मापासून मृत्यूपर्यंत अविरत (Continuous) चालणारी प्रक्रिया आहे.
• विकासाचे थेट मापन करणे कठीण असते; त्याचे केवळ निरीक्षण आणि मूल्यमापन करता येते.
• विकास म्हणजे सुसंवादी आणि क्रमबद्ध बदलांची मालिका, ज्यामुळे व्यक्ती परावलंबनातून स्वावलंबनाकडे जाते.

---

१.१ विकासाची विविध अंगे (Domains of Development)

बालकाचा विकास हा एकांगी नसून तो बहुआयामी असतो. त्याचे मुख्य चार पैलू खालीलप्रमाणे आहेत.

अ) शारीरिक विकास (Physical Development):

अर्थ: शरीराची उंची, वजन, स्नायू आणि हाडांची वाढ, तसेच ज्ञानेंद्रिये आणि कर्मेंद्रिये यांच्या कार्यक्षमतेत होणारे बदल म्हणजे शारीरिक विकास.

प्रमुख मुद्दे:

• स्थूल स्नायू कौशल्ये (Gross Motor Skills): यात शरीरातील मोठ्या स्नायूंचा वापर होतो. उदा. चालणे, धावणे, उडी मारणे, पोहणे.
• सूक्ष्म स्नायू कौशल्ये (Fine Motor Skills): यात हाताची बोटे आणि डोळे यांच्या समन्वयाने लहान स्नायूंवर नियंत्रण मिळवले जाते. उदा. लिहिणे, चित्र काढणे, बटण लावणे, मणी ओवणे.
• विकासाचा क्रम: शारीरिक विकास हा दोन दिशांनी होतो:
  1. मस्तकाभिमुख (Cephalocaudal): विकास डोक्याकडून पायाकडे होतो (उदा. बाळ आधी डोके सांभाळायला शिकते, मग बसते आणि नंतर चालते).
  2. निकट-दूरस्थ (Proximodistal): विकास शरीराच्या मध्यभागाकडून बाहेरील भागाकडे होतो (उदा. आधी खांद्यावर नियंत्रण, मग हातांवर आणि शेवटी बोटांवर).
• शारीरिक विकासावर अनुवंश आणि पर्यावरण (विशेषतः आहार आणि आरोग्य) यांचा मोठा प्रभाव असतो.

ब) मानसिक/बौद्धिक/बोधात्मक विकास (Mental/Cognitive Development):

अर्थ: विचार करण्याची क्षमता, तर्क करणे, कल्पना करणे, निरीक्षण, समस्या निराकरण, स्मरणशक्ती, भाषा आणि संकल्पना निर्मिती यांसारख्या बौद्धिक क्षमतांचा विकास म्हणजे मानसिक विकास.

प्रमुख मुद्दे:

• बालक सुरुवातीला ज्ञानेंद्रियांद्वारे (Senses) जगाचा अनुभव घेते आणि ज्ञान मिळवते.
• भाषा विकास: मानसिक विकासाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. शब्दसंग्रह वाढणे, वाक्यरचना करणे आणि प्रभावी संवाद साधणे हे याचे टप्पे आहेत.
• विचार प्रक्रिया: सुरुवातीला बालकाचा विचार मूर्त (Concrete) स्वरूपाचा असतो (जे दिसते त्यावर आधारित). नंतर तो अमूर्त (Abstract) विचार करण्यास शिकतो.
• जिज्ञासा: 'हे काय आहे?', 'असे का होते?' असे प्रश्न विचारणे हे मानसिक विकासाचे लक्षण आहे.
• या विकासात जीन पियाजे आणि लेव्ह वायगॉटस्की यांचे सिद्धांत अत्यंत महत्त्वाचे मानले जातात.

क) भावनिक विकास (Emotional Development):

अर्थ: स्वतःच्या आणि इतरांच्या भावना ओळखणे, त्या समजून घेणे, योग्य प्रकारे व्यक्त करणे आणि त्यावर नियंत्रण ठेवणे या क्षमतेचा विकास म्हणजे भावनिक विकास.

प्रमुख मुद्दे:

• मूलभूत भावना: आनंद, दुःख, राग, भीती, आश्चर्य आणि तिरस्कार या काही प्रमुख भावना आहेत.
• शैशवावस्था: या काळात भावना तीव्र पण क्षणिक असतात. बालके रडून किंवा हसून आपल्या भावना व्यक्त करतात.
• बाल्यावस्था: मुले हळूहळू भावनांवर नियंत्रण ठेवायला शिकतात आणि सामाजिक संकेतांनुसार त्या व्यक्त करण्याचा प्रयत्न करतात.
• किशोरावस्था: हा काळ 'भावनिक वादळाचा' मानला जातो. यात भावना तीव्र, अस्थिर आणि गोंधळलेल्या असू शकतात.
• भावनिक बुद्धिमत्ता (Emotional Intelligence): निरोगी भावनिक विकासासाठी भावना ओळखणे, व्यवस्थापित करणे आणि इतरांच्या भावनांबद्दल सहानुभूती बाळगणे महत्त्वाचे आहे.

ड) सामाजिक विकास (Social Development):

अर्थ: समाजाचा एक घटक म्हणून इतरांशी जुळवून घेण्याची, सामाजिक नियम व परंपरा शिकण्याची आणि स्वीकार्य सामाजिक वर्तन करण्याची प्रक्रिया म्हणजे सामाजिक विकास.

प्रमुख मुद्दे:

• सामाजिकीकरण (Socialization): ही एक प्रक्रिया आहे ज्याद्वारे बालक समाजाचे नियम, मूल्ये, आणि अपेक्षा शिकतो. कुटुंब, शाळा, मित्र आणि प्रसारमाध्यमे हे सामाजिकीकरणाचे प्रमुख घटक आहेत.
• सुरुवात: सामाजिक विकासाची सुरुवात कुटुंबातून, विशेषतः आईसोबतच्या नात्यातून होते.
• बाल्यावस्था: या काळात मुले गटात खेळायला लागतात, मैत्री करतात, सहकार्य आणि स्पर्धा करायला शिकतात. याला 'टोळीचे वय' (Gang Age) असेही म्हणतात.
• किशोरावस्था: या वयात समवयस्क गटाचा (Peer Group) प्रभाव प्रचंड वाढतो. स्वतःची सामाजिक ओळख निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला जातो.
• सहानुभूती, सहकार्य, नेतृत्व आणि इतरांचा दृष्टिकोन समजून घेणे हे निरोगी सामाजिक विकासाचे महत्त्वाचे पैलू आहेत.

---

१.२ विकासाचे विविध टप्पे आणि सिद्धांत (Stages and Theories of Development)

बालविकास हा एका सरळ रेषेत न होता, विविध टप्प्यांतून जातो. प्रत्येक टप्प्याची स्वतःची वैशिष्ट्ये असतात.

अ) विकासाचे प्रमुख टप्पे (Major Stages of Development):

1. शैशवावस्था (Infancy): जन्म ते २ वर्षे
   • शारीरिक वाढ अत्यंत वेगाने होते.
   • पूर्णपणे परावलंबी.
   • ज्ञानेंद्रियांच्या माध्यमातून शिकते (पाहणे, ऐकणे, स्पर्श करणे).
   • अभाषिक संवाद (रडणे, हसणे) आणि नंतर एकेरी शब्द बोलण्यास सुरुवात.
   • पालकांशी भावनिक नाते (Attachment) तयार होते.
2. पूर्व बाल्यावस्था (Early Childhood): २ ते ६ वर्षे
   • याला 'खेळाचे वय' (Play Age) म्हणतात.
   • शारीरिक वाढीचा वेग थोडा मंदावतो.
   • स्व-केंद्रित (Egocentric) विचार असतो; स्वतःच्या दृष्टिकोनातून जग पाहते.
   • कल्पनाशक्ती प्रचंड वाढलेली असते.
   • जिज्ञासा प्रचंड असते, त्यामुळे 'का?' आणि 'कसे?' असे प्रश्न खूप विचारतात.
   • भाषा विकास वेगाने होतो.
3. उत्तर बाल्यावस्था (Later Childhood): ६ ते १२ वर्षे
   • याला 'टोळीचे वय' (Gang Age) म्हणतात कारण समवयस्क मित्रांचे गट महत्त्वाचे वाटू लागतात.
   • शालेय जीवनाची खरी सुरुवात होते.
   • मूर्त विचार (Concrete Thinking) करण्याची क्षमता विकसित होते.
   • नियम पाळण्याची प्रवृत्ती वाढते.
   • बौद्धिक कौशल्ये (वाचन, लेखन, गणित) विकसित होतात.
4. किशोरावस्था/कुमारवस्था (Adolescence): १२ ते १८/१९ वर्षे
   • याला 'वादळी आणि तणावाचा काळ' (Period of Storm and Stress) म्हणतात (जी. स्टॅन्ली हॉल).
   • शारीरिक आणि लैंगिक बदल वेगाने होतात.
   • अमूर्त विचार (Abstract Thinking) करण्याची क्षमता विकसित होते.
   • 'स्व-ओळख' (Identity) शोधण्याचा प्रयत्न केला जातो (Identity vs. Role Confusion - एरिक्सन).
   • भावनिक अस्थिरता जास्त असते.
   • मित्र आणि समवयस्क गटाचा प्रभाव सर्वाधिक असतो.

ब) विकासाचे प्रमुख सिद्धांत (Major Theories of Development):

१. जीन पियाजे यांचा बोधात्मक विकासाचा सिद्धांत (Jean Piaget's Theory of Cognitive Development):

पियाजे यांच्या मते, बालक ज्ञानेंद्रियांच्या अनुभवातून स्वतःच्या ज्ञानाची रचना करतो. त्यांनी बोधात्मक विकासाचे चार प्रमुख टप्पे सांगितले आहेत.

मुख्य संकल्पना:

• स्कीमा (Schema): माहितीचे आयोजन आणि अर्थ लावण्यासाठी मेंदूतील एक मानसिक चौकट.
• सात्मीकरण (Assimilation): नवीन माहितीला जुन्या स्कीमामध्ये बसवणे.
• समायोजन (Accommodation): नवीन माहितीनुसार जुन्या स्कीमामध्ये बदल करणे.

विकासाचे टप्पे:

1. संवेदी-कारक अवस्था (Sensorimotor Stage): 0-2 वर्षे: बालक ज्ञानेंद्रिये आणि शारीरिक हालचालींद्वारे शिकतो. 'वस्तू-स्थिरतेची' (Object Permanence) संकल्पना विकसित होते.
2. क्रिया-पूर्व अवस्था (Pre-operational Stage): 2-7 वर्षे: भाषा आणि प्रतीकांचा वापर सुरू होतो. विचार स्व-केंद्रित (Egocentric) आणि अतार्किक असतो.
3. मूर्त-क्रियात्मक अवस्था (Concrete Operational Stage): 7-11 वर्षे: तार्किक विचार करण्याची क्षमता येते, पण तो मूर्त गोष्टींपुरता मर्यादित असतो. वर्गीकरण, क्रम लावणे या क्रिया जमतात.
4. औपचारिक-क्रियात्मक अवस्था (Formal Operational Stage): 11 वर्षे आणि पुढे: अमूर्त आणि वैज्ञानिक विचार करण्याची क्षमता विकसित होते. परिकल्पना (Hypothesis) मांडून तर्क लावता येतो.

२. लेव्ह वायगॉटस्की यांचा सामाजिक-सांस्कृतिक सिद्धांत (Lev Vygotsky's Socio-cultural Theory):

वायगॉटस्की यांच्या मते, बालकाचा विकास हा त्याच्या सामाजिक आणि सांस्कृतिक संदर्भात होतो. समाज, संस्कृती आणि भाषा हे विकासाचे मुख्य आधारस्तंभ आहेत.

मुख्य संकल्पना:

• ZPD (Zone of Proximal Development): बालक स्वतःहून काय करू शकतो आणि इतरांच्या (उदा. शिक्षक, पालक) मदतीने काय करू शकतो, यामधील अंतर. शिकण्याची प्रक्रिया याच क्षेत्रात घडते.
• Scaffolding (आधार/मचान): बालकाला शिकताना सुरुवातीला दिली जाणारी तात्पुरती मदत, जी बालक सक्षम झाल्यावर काढून घेतली जाते.
• MKO (More Knowledgeable Other): अशी कोणतीही व्यक्ती (शिक्षक, मित्र, पालक) जिला बालकापेक्षा जास्त ज्ञान आहे आणि जी त्याला शिकण्यास मदत करते.

३. लॉरेन्स कोहलबर्ग यांचा नैतिक विकासाचा सिद्धांत (Lawrence Kohlberg's Theory of Moral Development):

कोहलबर्ग यांनी व्यक्ती 'बरोबर' आणि 'चूक' यातील फरक कसा ओळखते, यावर आधारित नैतिक विकासाच्या तीन पातळ्या आणि सहा अवस्था सांगितल्या आहेत.

पातळी १: पूर्व-पारंपरिक नैतिकता (Pre-conventional Morality)

• अवस्था १: शिक्षा आणि आज्ञापालन (शिक्षा टाळण्यासाठी नियमांचे पालन).
• अवस्था २: साधनात्मक सापेक्षतावाद (बदलाची अपेक्षा किंवा स्वार्थ).

पातळी २: पारंपरिक नैतिकता (Conventional Morality)

• अवस्था ३: चांगला मुलगा/मुलगी (इतरांकडून प्रशंसा मिळवण्यासाठी वागणे).
• अवस्था ४: कायदा आणि सुव्यवस्था (सामाजिक नियम आणि कायद्यांचे पालन करणे हे कर्तव्य मानणे).

पातळी ३: पश्च-पारंपरिक नैतिकता (Post-conventional Morality)

• अवस्था ५: सामाजिक करार (कायदे हे मानवी कल्याणासाठी आहेत आणि ते बदलले जाऊ शकतात).
• अवस्था ६: वैश्विक नैतिक तत्वे (स्वतःच्या सद्सद्विवेकबुद्धीनुसार आणि वैश्विक मानवी मूल्यांनुसार वागणे).

४. एरिक एरिक्सन यांचा मनोसामाजिक विकासाचा सिद्धांत (Erik Erikson's Theory of Psychosocial Development):

एरिक्सन यांनी जन्मापासून मृत्यूपर्यंत व्यक्तिमत्व विकासाचे आठ टप्पे सांगितले. प्रत्येक टप्प्यावर एक 'मनोसामाजिक संघर्ष' असतो, जो यशस्वीरीत्या सोडवल्यास व्यक्तिमत्व निरोगी बनते.

बाल्यावस्थेतील प्रमुख टप्पे:

1. विश्वास vs. अविश्वास (Trust vs. Mistrust): 0-1.5 वर्षे: गरजा पूर्ण झाल्यास विश्वास निर्माण होतो.
2. स्वायत्तता vs. लाज/शंका (Autonomy vs. Shame/Doubt): 1.5-3 वर्षे: स्वतःची कामे स्वतः करण्याची संधी मिळाल्यास स्वायत्तता वाढते.
3. पुढाकार vs. अपराध भावना (Initiative vs. Guilt): 3-5 वर्षे: नवीन गोष्टी करण्याचा प्रयत्न केल्यास पुढाकार घेण्याची वृत्ती वाढते.
4. उद्योग/परिश्रम vs. न्यूनगंड (Industry vs. Inferiority): 5-12 वर्षे: शाळेतील कामे यशस्वीपणे पूर्ण केल्यास परिश्रमाची भावना वाढते.
5. ओळख vs. भूमिकेतील गोंधळ (Identity vs. Role Confusion): 12-18 वर्षे: 'मी कोण आहे?' या प्रश्नाचे उत्तर शोधल्यास स्व-ओळख निर्माण होते.

बालमानसशास्त्र: बालकांचा विकास, सराव चाचणी