वर्ण आणि वर्णमाला (Varna and Varnamala) 🎼
वर्ण: आपल्या तोंडावाटे निघणाऱ्या मूळ ध्वनींना 'वर्ण' असे म्हणतात. हे ध्वनी लिहून ठेवण्यासाठी आपण जी चिन्हे वापरतो, त्यांना 'अक्षरे' म्हणतात.
वर्णमाला: मराठी भाषेतील सर्व वर्णांच्या पद्धतशीर आणि क्रमबद्ध मांडणीला 'वर्णमाला' किंवा 'मुळाक्षरे' म्हणतात.
आधुनिक मराठी वर्णमाला ( एकूण ५२ वर्ण ):
स्वर: १४ (अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, लृ, ए, ऐ, ओ, औ, ॲ, ऑ)
स्वरादी: २ (अं, अः)
व्यंजने: ३४ (क, ख, ग, घ, ङ... ते... ह, ळ पर्यंत)
विशेष संयुक्त व्यंजन: २ (क्ष, ज्ञ)
१. स्वर आणि स्वरादी (Swar and Swaradi)
स्वर (Vowels): ज्या वर्णांचा उच्चार करताना तोंडातील इतर कोणत्याही अवयवाचा अडथळा येत नाही व उच्चार ओठांच्या किंवा जिभेच्या विशिष्ट हालचालीने सहजपणे होतो, त्यांना 'स्वर' म्हणतात. स्वर हे स्वयंपूर्ण असतात.
स्वरांचे प्रकार:
अ) ऱ्हस्व स्वर (Short Vowels):
व्याख्या: ज्या स्वरांचा उच्चार करण्यासाठी कमी वेळ लागतो किंवा एक मात्रा लागतो, त्यांना 'ऱ्हस्व स्वर' म्हणतात.
उदाहरण:
अ (उदा. घर, मन)
इ (उदा. किरण, विहीर)
उ (उदा. मध, युग)
ऋ (उदा. ऋण, ऋषी)
लृ (हा स्वर आता फारसा वापरात नाही, 'क्लृप्ती' या एकाच शब्दात आढळतो.)
इंग्रजीमधून आलेले ऱ्हस्व स्वर:
ॲ (उदा. बॅट, कॅट)
ब) दीर्घ स्वर (Long Vowels):
व्याख्या: ज्या स्वरांचा उच्चार करण्यासाठी जास्त वेळ लागतो किंवा दोन मात्रा लागतात, त्यांना 'दीर्घ स्वर' म्हणतात.
उदाहरण:
आ (उदा. आई, काका)
ई (उदा. मी, ताई)
ऊ (उदा. ऊस, पाऊस)
इंग्रजीमधून आलेले दीर्घ स्वर:
ऑ (उदा. बॉल, ऑफिस)
क) संयुक्त स्वर (Diphthongs):
व्याख्या: दोन भिन्न स्वर एकत्र येऊन तयार होणाऱ्या स्वरांना 'संयुक्त स्वर' म्हणतात. हे नेहमी दीर्घ असतात.
उदाहरण:
ए = अ + इ / ई (उदा. एक, पेन)
ऐ = आ + इ / ई (उदा. ऐरण, सैनिक)
ओ = अ + उ / ऊ (उदा. ओठ, होळी)
औ = आ + उ / ऊ (उदा. औषध, सैनिक)
स्वरादी (Swaradi):
व्याख्या: ज्या वर्णाचा उच्चार करण्याआधी एखाद्या स्वराचा उच्चार करावा लागतो, त्यांना 'स्वरादी' म्हणतात. (स्वर् + आदी = ज्यांच्या आधी स्वर येतो)
स्वरादी दोन आहेत: अं आणि अः.
अ) अनुस्वार (Anuswar):
चिन्ह: (ं)
कार्य: एखाद्या वर्णावर अनुस्वार दिल्यावर त्याचा उच्चार किंचित नाकातून (अनुनासिक) होतो.
उदाहरण:
अं: अंग, रंग, गंगा
इं: चिंच, भिंत
उं: उंच, कुंकू
ब) विसर्ग (Visarga):
चिन्ह: (ः)
कार्य: विसर्गाचा उच्चार 'ह्' या वर्णाला किंचित झटका दिल्यासारखा होतो.
उदाहरण:
अः: दुःख, स्वतः, अंतःकरण
इः/ईः: निःस्वार्थ, निःसंशय
२. व्यंजने आणि त्यांचे प्रकार (Consonants and their Types)
व्यंजन (Consonants): ज्या वर्णांचा उच्चार पूर्ण करण्यासाठी शेवटी स्वराचे साहाय्य घ्यावे लागते, त्यांना 'व्यंजने' म्हणतात. व्यंजने अपूर्ण उच्चाराची असतात, म्हणून त्यांचा पाय मोडून लिहितात. उदा. क्, ख्, ग्.
व्यंजनांचे प्रकार:
अ) स्पर्श व्यंजने (Stop Consonants):
व्याख्या: ही व्यंजने उच्चारताना फुफ्फुसातील हवा तोंडावाटे बाहेर पडताना तोंडात जीभ, कंठ, दात, ओठ, टाळू अशा अवयवांना स्पर्श करून थांबते आणि मग बाहेर पडते.
यांची एकूण २५ आहेत आणि त्यांचे ५ वर्गांमध्ये विभाजन केले आहे.
| वर्ग | कठोर (अघोष) | मृदू (घोष) | अनुनासिक (Nasal) |
| क वर्ग | क्, ख् | ग्, घ् | ङ् |
| च वर्ग | च्, छ् | ज्, झ् | ञ् |
| ट वर्ग | ट्, ठ् | ड्, ढ् | ण् |
| त वर्ग | त्, थ् | द्, ध् | न् |
| प वर्ग | प्, फ् | ब्, भ् | म् |
कठोर (अघोष): ज्या वर्णांच्या उच्चारात कंपने कमी असतात, ते कठोर वर्ण. (प्रत्येक वर्गातील पहिली २ व्यंजने)
मृदू (घोष): ज्या वर्णांच्या उच्चारात कंपने जास्त असतात, ते मृदू वर्ण. (प्रत्येक वर्गातील शेवटची ३ व्यंजने)
अनुनासिक: ज्या वर्णांचा उच्चार नाकातून होतो. (प्रत्येक वर्गातील शेवटचे व्यंजन)
ब) अर्धस्वर (Semi-vowels):
व्याख्या: ज्या व्यंजनांची उच्चारस्थाने स्वरांच्या उच्चारस्थानांसारखीच आहेत, त्यांना 'अर्धस्वर' म्हणतात.
उदाहरण:
य् (इ, ई सारखे)
र् (ऋ सारखे)
ल् (लृ सारखे)
व् (उ, ऊ सारखे)
क) उष्मे / घर्षक (Fricatives):
व्याख्या: या वर्णांचा उच्चार करताना हवेचे घर्षण होऊन उष्णता निर्माण होते, म्हणून यांना 'उष्मे' म्हणतात.
उदाहरण:
श्, ष्, स्
ड) महाप्राण (Aspirated Consonants):
व्याख्या: ज्या व्यंजनांचा उच्चार करताना फुफ्फुसातील हवा जोरात बाहेर फेकली जाते आणि त्यात 'ह्' या वर्णाची छटा मिसळलेली असते, त्यांना 'महाप्राण' म्हणतात.
एकूण महाप्राण: १४
उदाहरण: ख्, घ्, छ्, झ्, ठ्, ढ्, थ्, ध्, फ्, भ्, श्, ष्, स्, ह्.
अल्पप्राण (Unaspirated Consonants): ज्या व्यंजनांत 'ह्' ची छटा नसते, त्यांना 'अल्पप्राण' म्हणतात. (उदा. क्, ग्, च्, ज् इ.)
ओळखण्याची सोपी पद्धत: ज्या व्यंजनाचे इंग्रजी स्पेलिंग करताना 'h' येतो, ते महाप्राण. (अपवाद - 's' हे अल्पप्राण आहे)
इ) स्वतंत्र वर्ण (Unique Consonant):
'ळ्' हा वर्ण मराठी आणि दक्षिण भारतीय भाषांमध्ये आढळणारा स्वतंत्र वर्ण आहे. त्याचा उगम द्रविडी भाषांमधून झाला आहे.
फ) विशेष संयुक्त व्यंजने (Special Conjunct Consonants):
व्याख्या: ही दोन किंवा अधिक व्यंजने एकत्र येऊन तयार झाली आहेत, म्हणून वर्णमालेत यांना स्थान दिले आहे.
उदाहरण:
क्ष् = क् + ष्
ज्ञ् = द् + न् + य् (याबद्दल मतभेद आहेत)
३. उच्चारस्थानांनुसार वर्णांचे वर्गीकरण
तोंडाच्या ज्या भागातून वर्णाचा उच्चार होतो, त्या भागाला 'उच्चारस्थान' म्हणतात.
| उच्चारस्थान (Place of Articulation) | नाव | वर्ण | स्पष्टीकरण |
| कंठ (Throat) | कंठ्य (Velar) | अ, आ, क्, ख्, ग्, घ्, ङ्, ह्, अः | जिभेचा मागचा भाग कंठाला लावून होणारे उच्चार. |
| टाळू (Palate) | तालव्य (Palatal) | इ, ई, च्, छ्, ज्, झ्, ञ्, य्, श् | जीभ टाळूला लावून होणारे उच्चार. |
| मूर्धा (Hard Palate) | मूर्धन्य (Retroflex) | ऋ, ट्, ठ्, ड्, ढ्, ण्, र्, ष्, ळ् | जीभ कठोर टाळूच्या (मूर्धेच्या) मागील बाजूस लावून होणारे उच्चार. |
| दात (Teeth) | दंत्य (Dental) | लृ, त्, थ्, द्, ध्, न्, ल्, स् | जिभेचे टोक दाताच्या मागील बाजूस लावून होणारे उच्चार. |
| ओठ (Lips) | ओष्ठ्य (Labial) | उ, ऊ, प्, फ्, ब्, भ्, म् | दोन्ही ओठ एकमेकांना स्पर्श करून होणारे उच्चार. |
| कंठ + टाळू | कंठतालव्य (Velo-palatal) | ए, ऐ | |
| कंठ + ओठ | कंठोष्ठ्य (Velo-labial) | ओ, औ | |
| दात + ओठ | दंतोष्ठ्य (Labio-dental) | व् | खालचा ओठ वरच्या दातांना स्पर्श करून होणारा उच्चार. |
| दात + टाळू | दंततालव्य | च्, छ्, ज्, झ् | 'चपाती', 'जग' या शब्दांतील उच्चार. |
४. जोडाक्षरे आणि लेखननियम (Conjunct Consonants)
जोडाक्षर: दोन किंवा अधिक व्यंजने एकत्र येऊन त्यांना एक स्वर जोडला जातो, तेव्हा तयार होणाऱ्या अक्षराला 'जोडाक्षर' म्हणतात.
रचना: व्यंजन(पाय मोडलेले) + व्यंजन(पाय मोडलेले) + स्वर = जोडाक्षर
उदाहरण:
क्त = क् + त् + अ
श्च = श् + च् + अ
त्र = त् + र् + अ
जोडाक्षरे लिहिण्याच्या पद्धती:
१. आडवी जोडणी: एकापुढे एक वर्ण लिहून.
उदा: क् + क् + अ = क्क (अक्का), स् + त् + अ = स्त (पुस्तक)
२. उभी जोडणी: एकाखाली एक वर्ण लिहून.
उदा: ट् + ट् + अ = ट्ट (पट्टा), न् + य् + अ = न्य (अन्य)
'र्' या व्यंजनाची जोडाक्षरे (Rules for joining 'र'):
अ) रफार:
जेव्हा 'र्' या व्यंजनानंतर दुसरे व्यंजन येते, तेव्हा 'र्' चा उच्चार अपूर्ण (ऱ्) होतो आणि तो पुढील व्यंजनाच्या डोक्यावर चंद्रकोरीच्या (रेफ) स्वरूपात दिला जातो.
रचना: र् + व्यंजन
उदा:
र् + य = र्य (सूर्य)
र् + व = र्व (सर्व, पर्वत)
र् + म = र्म (कर्म, धर्म)
ब) 'र' चा पाय मोडून (तिरपी रेघ):
जेव्हा एखाद्या व्यंजनानंतर 'र्' हे अक्षर येते, तेव्हा ते आधीच्या व्यंजनाला तिरपी रेघ देऊन जोडले जाते.
रचना: व्यंजन + र्
उदा:
प् + र = प्र (प्रकाश, प्रेम)
क् + र = क्र (क्रम, वक्र)
ग् + र = ग्र (ग्रह, ग्रहण)
क) काकपदासारखे चिन्ह (^):
जेव्हा 'ट्', 'ठ्', 'ड्', 'ढ्' या गोलाकार व्यंजनांना 'र्' जोडायचा असतो, तेव्हा हे चिन्ह (^) वापरले जाते.
उदा:
ट् + र = ट्र (ट्रक, राष्ट्र)
ड् + र = ड्र (ड्रम, ड्रेस)
निष्कर्ष
मराठी भाषेचा पाया हा वर्णविचार आहे. स्वर, व्यंजने, त्यांची उच्चारस्थाने आणि जोडाक्षरांचे नियम समजून घेतल्यास आपले लेखन आणि उच्चारण दोन्ही शुद्ध आणि प्रभावी होतात. महाराष्ट्र TET परीक्षेमध्ये या मूलभूत घटकांवर आधारित अनेक प्रश्न विचारले जातात, त्यामुळे याचा सखोल अभ्यास करणे अत्यंत आवश्यक आहे.
