१. महाजनपदे (इ.स.पूर्व ६ वे शतक)
महाजनपदे म्हणजे काय?: 'जनपद' (जिथे लोकांनी पाय ठेवले) पासून 'महाजनपद' (मोठी राज्ये) तयार झाली. इ.स.पूर्व सहाव्या शतकात, उत्तर भारतात राजेशाही आणि गणराज्ये प्रबळ झाली.
मुख्य स्त्रोत: बौद्ध ग्रंथ 'अंगुत्तर निकाय' आणि जैन ग्रंथ 'भगवती सूत्र' यांमध्ये १६ महाजनपदांची यादी आढळते.
सोळा महाजनपदे आणि त्यांच्या राजधान्या (प्रमुख):
काशी:
राजधानी: वाराणसी (सुरुवातीला सर्वात शक्तिशाली).
वैशिष्ट्य: वस्त्र उद्योग आणि व्यापारासाठी प्रसिद्ध.
कोसल:
राजधानी: श्रावस्ती (काही काळ अयोध्या).
वैशिष्ट्य: राजा प्रसेनजित हा बुद्धाचा समकालीन होता.
अंग:
राजधानी: चंपा (व्यापाराचे मुख्य केंद्र).
वैशिष्ट्य: मगधने हे राज्य जिंकून घेतले (बिंबिसार).
मगध:
राजधानी: राजगृह (गिरीव्रज), नंतर पाटलीपुत्र.
वैशिष्ट्य: सर्वात शक्तिशाली महाजनपद म्हणून उदय झाला.
वज्जी:
राजधानी: वैशाली.
वैशिष्ट्य: हे एक गणराज्य होते (अष्टकुल - आठ कुळांचा संघ), ज्यात लिच्छवी प्रमुख होते.
मल्ल:
राजधानी: कुशीनगर आणि पावा.
वैशिष्ट्य: हे देखील एक गणराज्य होते. गौतम बुद्ध (कुशीनगर) आणि महावीर (पावा) यांचे निर्वाण येथे झाले.
चेदी:
राजधानी: शुक्तिमती (बुंदेलखंड प्रदेश).
वत्स:
राजधानी: कौशांबी (यमुना नदीकाठी).
वैशिष्ट्य: राजा उदयन हा प्रसिद्ध होता.
कुरु:
राजधानी: इंद्रप्रस्थ (आधुनिक दिल्ली).
वैशिष्ट्य: पूर्वीची सत्ता गमावली, नाममात्र राजेशाही.
पांचाल:
राजधानी: अहिच्छत्र (उत्तर) आणि कांपिल्य (दक्षिण).
मत्स्य:
राजधानी: विराटनगर (जयपूर जवळ).
शूरसेन:
राजधानी: मथुरा.
वैशिष्ट्य: यादव कुळाशी संबंधित, कृष्ण भक्तीचे केंद्र.
अश्मक (किंवा अस्सक):
राजधानी: पोतन (किंवा पैठण).
वैशिष्ट्य: दक्षिण भारतातील (गोदावरी खोरे) एकमेव महाजनपद.
अवंती:
राजधानी: उज्जयिनी (उत्तर) आणि महिष्मती (दक्षिण).
वैशिष्ट्य: राजा प्रद्योत शक्तिशाली होता. लोखंडाच्या खाणी.
गांधार:
राजधानी: तक्षशिला.
वैशिष्ट्य: वायव्य भारतात (सध्या पाकिस्तान/अफगाणिस्तान). तक्षशिला हे शिक्षणाचे मोठे केंद्र होते.
कंबोज:
राजधानी: राजपूर (किंवा हाटक).
वैशिष्ट्य: उत्तम घोड्यांसाठी प्रसिद्ध.
२. मगध साम्राज्याचा उदय (Rise of Magadha)
उदयाची कारणे:
भौगोलिक स्थान: गंगेच्या खोऱ्यात, सुपीक जमीन, कृषी अधिशेष.
नैसर्गिक संसाधने: राजगीर जवळ लोखंडाच्या खाणी (शस्त्रे आणि अवजारे), जंगलातून हत्ती (सैन्यासाठी).
नद्या: गंगा, सोन आणि गंडक नद्यांमुळे जलवाहतूक, व्यापार आणि संरक्षण सोपे झाले.
राजकीय: बिंबिसार, अजातशत्रू आणि महापद्म नंद यांसारखे महत्त्वाकांक्षी आणि शक्तिशाली शासक.
राजधान्या: राजगृह (पाच बाजूंनी टेकड्यांनी वेढलेले) आणि पाटलीपुत्र (जलदुर्ग - नद्यांनी वेढलेले) या दोन्ही राजधान्या सुरक्षित होत्या.
प्रमुख राजवंश:
अ) हर्यक वंश (Haryanka Dynasty)
बिंबिसार (इ.स.पूर्व ५४४ - ४९२):
हर्यक वंशाचा संस्थापक मानला जातो.
गौतम बुद्धांचा समकालीन.
राज्यविस्तार धोरण:
युद्ध: अंग राज्य जिंकले.
विवाह संबंध: कोसल (कोसलदेवी), लिच्छवी (चेल्लना), मद्र (क्षेमा) यांच्याशी विवाह करून राजकीय पाठबळ मिळवले.
राजगृह शहराची स्थापना केली.
अजातशत्रू (इ.स.पूर्व ४९२ - ४६०):
बिंबिसाराचा पुत्र (पित्याची हत्या करून गादीवर आला).
वृत्ती: आक्रमक आणि साम्राज्यवादी.
काशी आणि वज्जी (लिच्छवी) संघाचा पराभव केला.
पाटलीपुत्र (पूर्वीचे पाटलीग्राम) येथे किल्ला बांधला.
याच्याच काळात राजगृह येथे पहिली बौद्ध संगिती (परिषद) भरली.
उदयीन:
अजातशत्रूचा पुत्र.
राजधानी राजगृह येथून पाटलीपुत्र येथे हलवली.
ब) शिशुनाग वंश (Shishunaga Dynasty)
शिशुनाग:
हर्यक वंशाच्या शेवटच्या राजाला हटवून सत्तेवर आला.
सर्वात मोठी उपलब्धी: अवंती राज्याचा पराभव केला, ज्यामुळे मगधचा १०० वर्षांचा संघर्ष संपला.
कालाशोक (काकवर्ण):
याच्या काळात वैशाली येथे दुसरी बौद्ध संगिती भरली.
क) नंद वंश (Nanda Dynasty)
महापद्म नंद:
शिशुनाग वंशाचा नाश करून सत्ता मिळवली.
'भारताचा पहिला साम्राज्य निर्माता' मानला जातो.
'एकराट' (सर्वंकष सत्ताधीश) ही पदवी धारण केली.
कलिंग (ओरिसा) जिंकल्याचा उल्लेख 'हाथीगुंफा' शिलालेखात (खारवेल राजाचा) आढळतो.
धनानंद:
नंद वंशाचा शेवटचा राजा.
अफाट संपत्तीचा मालक, पण जुलमी करप्रणालीमुळे जनतेत अप्रिय होता.
याच्याच काळात अलेक्झांडरने (सिकंदर) भारतावर आक्रमण केले (इ.स.पूर्व ३२६).
चंद्रगुप्त मौर्याने चाणक्याच्या मदतीने धनानंदाचा पराभव करून मौर्य साम्राज्याची स्थापना केली.
३. नवीन विचार प्रवाह (जैन आणि बौद्ध धर्म)
उदयाची कारणे (इ.स.पूर्व ६ वे शतक):
वैदिक कर्मकांडांची जटिलता आणि यज्ञयागातील हिंसा.
ब्राह्मणांचे वर्चस्व आणि कठोर जातीय व्यवस्था (क्षत्रियांची प्रतिक्रिया).
उपनिषदांमधील तात्विक विचारांनी पार्श्वभूमी तयार केली.
कृषी अर्थव्यवस्थेसाठी पशुधन आवश्यक होते, यज्ञातील पशुबळी त्याला मारक होता.
वैश्य (व्यापारी) वर्गाचा उदय, ज्यांना सामाजिक प्रतिष्ठा हवी होती.
अ) जैन धर्म (Jainism)
तीर्थंकर: जैन धर्मात २४ तीर्थंकर (मार्ग दाखवणारे) मानले जातात.
पहिले तीर्थंकर: ऋषभदेव (किंवा आदिनाथ).
२३ वे तीर्थंकर: पार्श्वनाथ (काशीचे राजपुत्र, त्यांनी चार तत्त्वे दिली: अहिंसा, सत्य, अस्तेय, अपरिग्रह).
वर्धमान महावीर (२४ वे तीर्थंकर):
जन्म: इ.स.पूर्व ५४० (काही मतांनुसार ५९९) कुंडग्राम (वैशाली जवळ).
मूळ नाव: वर्धमान.
आई-वडील: पिता - सिद्धार्थ (ज्ञातृक क्षत्रिय कुळ), माता - त्रिशला (लिच्छवी राजा चेतकची बहीण).
गृहत्याग: वयाच्या ३० व्या वर्षी.
ज्ञानप्राप्ती (कैवल्य): वयाच्या ४२ व्या वर्षी 'जृंभिकग्राम' येथे साल वृक्षाखाली. ज्ञानप्राप्तीनंतर ते 'जिन' (जिंकणारा), 'महावीर' (महान वीर) आणि 'निर्ग्रंथ' (बंधनरहित) म्हणून ओळखले जाऊ लागले.
निर्वाण (मृत्यू): वयाच्या ७२ व्या वर्षी पावापुरी (राजगृह जवळ).
जैन धर्माची शिकवण:
त्रिरत्ने (तीन जडजवाहिर):
सम्यक दर्शन: सत्यावर (तीर्थंकरांच्या शिकवणीवर) श्रद्धा.
सम्यक ज्ञान: सत्य आणि असत्य यातील फरक समजणे.
सम्यक चरित्र (आचरण): योग्य आचरण.
पंच महाव्रते (भिक्षूंसाठी):
अहिंसा: हिंसा न करणे (सर्वात महत्त्वाचे).
सत्य: खरे बोलणे.
अस्तेय: चोरी न करणे.
अपरिग्रह: संपत्तीचा साठा न करणे.
ब्रह्मचर्य: इंद्रियांवर ताबा (हे ५ वे व्रत महावीरांनी जोडले).
तत्त्वज्ञान:
अनेकांतवाद (स्यादवाद): सत्याचे अनेक पैलू असतात, कोणताही एक दृष्टिकोन पूर्ण सत्य नसतो.
ईश्वराचे अस्तित्व मानत नाही (निरीश्वरवादी), पण आत्मा आणि कर्म-पुनर्जन्म सिद्धांत मानतो.
कठोर तपश्चर्या आणि अहिंसेवर भर.
जैन धर्माचे पंथ:
चंद्रगुप्त मौर्याच्या काळात मगधमध्ये दुष्काळ पडला.
भद्रबाहू: आपल्या अनुयायांसह दक्षिणेत (कर्नाटक, श्रवणबेळगोळ) गेले. ते 'दिगंबर' (वस्त्रत्याग करणारे) म्हणून ओळखले गेले.
स्थूलभद्र: मगधमध्येच राहिले. ते 'श्वेतांबर' (पांढरी वस्त्रे परिधान करणारे) म्हणून ओळखले गेले.
जैन परिषदा (संगिती):
पहिली परिषद: पाटलीपुत्र (स्थूलभद्र अध्यक्ष) - येथे जैन ग्रंथांचे संकलन (१२ अंग) झाले.
दुसरी परिषद: वल्लभी (गुजरात) - ग्रंथांचे अंतिम संकलन.
ब) बौद्ध धर्म (Buddhism)
गौतम बुद्ध:
जन्म: इ.स.पूर्व ५६३, लुंबिनी (कपिलवस्तू जवळ, नेपाळ).
मूळ नाव: सिद्धार्थ.
आई-वडील: पिता - शुद्धोधन (शाक्य गणराज्याचे प्रमुख), माता - महामाया (जन्मानंतर लवकरच मृत्यू, पालनपोषण गौतमीने केले).
पत्नी/पुत्र: यशोधरा (पत्नी), राहुल (पुत्र).
महाभिनिष्क्रमण (गृहत्याग): वयाच्या २९ व्या वर्षी (चार दृश्यांमुळे - वृद्ध, आजारी, मृतदेह, संन्यासी).
ज्ञानप्राप्ती (निर्वाण): वयाच्या ३५ व्या वर्षी बोधगया (बिहार) येथे निरंजना नदीच्या काठी पिंपळ वृक्षाखाली (बोधिवृक्ष).
प्रथम प्रवचन: सारनाथ (ऋषिपत्तनम) येथे ५ शिष्यांना. या घटनेला 'धम्मचक्र प्रवर्तन' म्हणतात.
महापरिनिर्वाण (मृत्यू): वयाच्या ८० व्या वर्षी कुशीनगर (मल्ल गणराज्य) येथे.
बौद्ध धर्माची शिकवण:
चार आर्यसत्ये:
दुःख: जगात दुःख आहे.
दुःख समुदय: दुःखाला कारण आहे (तृष्णा/वासना).
दुःख निरोध: दुःखाचा नाश होऊ शकतो.
दुःख निरोध गामिनी प्रतिपदा: दुःख नाशाचा मार्ग आहे (तोच अष्टांग मार्ग).
अष्टांग मार्ग (मध्यम मार्ग):
सम्यक दृष्टी (योग्य दृष्टिकोन)
सम्यक संकल्प (योग्य निश्चय)
सम्यक वाचा (योग्य बोलणे)
सम्यक कर्मान्त (योग्य कृती)
सम्यक आजीव (योग्य उपजीविका)
सम्यक व्यायाम (योग्य प्रयत्न)
सम्यक स्मृती (योग्य स्मरण)
सम्यक समाधी (योग्य ध्यान)
तत्त्वज्ञान:
मध्यम मार्ग: जगात अति भोग आणि अति तपश्चर्या या दोन्ही टोकाच्या भूमिका टाळणे.
अनात्मवाद: 'आत्मा' चे स्थायी अस्तित्व नाकारले.
क्षणिकवाद: जगातील सर्व गोष्टी क्षणभंगुर (बदलणाऱ्या) आहेत.
कर्म आणि पुनर्जन्म सिद्धांत मानला.
ईश्वराच्या अस्तित्वावर मौन (निरीश्वरवादी).
जातीय व्यवस्था आणि यज्ञ-कर्मकांडांना विरोध.
पाली या लोकभाषेतून उपदेश केला.
बौद्ध परिषदा (संगिती):
पहिली परिषद (इ.स.पूर्व ४८३):
ठिकाण: राजगृह
राजा: अजातशत्रू
अध्यक्ष: महाकस्सप
महत्त्व: बुद्धाच्या शिकवणीचे संकलन (आनंद - सुत्त पिटक, उपाली - विनय पिटक).
दुसरी परिषद (इ.S.पूर्व ३८३):
ठिकाण: वैशाली
राजा: कालाशोक
अध्यक्ष: सब्बकामी
महत्त्व: मतभेदांमुळे 'स्थविर' (परंपरावादी) आणि 'महासांघिक' (बदलवादी) असे दोन गट पडले.
तिसरी परिषद (इ.स.पूर्व २५०):
ठिकाण: पाटलीपुत्र
राजा: अशोक
अध्यक्ष: मोगलीपुत्त तिस्स
महत्त्व: 'अभिधम्म पिटक' (तत्त्वज्ञान) चे संकलन झाले. त्रिपिटक पूर्ण झाले. धर्मप्रसारासाठी भिक्षूंना बाहेर पाठवण्याचा निर्णय.
चौथी परिषद (इ.स. १ ले शतक):
ठिकाण: कुंडलवन (काश्मीर)
राजा: कनिष्क (कुशाण)
अध्यक्ष: वसुमित्र (अश्वघोष उपाध्यक्ष)
महत्त्व: बौद्ध धर्म 'हीनयान' (मूळ मार्ग) आणि 'महायान' (नवीन मार्ग, मूर्तीपूजा) या दोन पंथात विभागला गेला.
त्रिपिटक (बौद्ध धर्मग्रंथ - पाली भाषा):
सुत्त पिटक: बुद्धाच्या शिकवणी व उपदेश.
विनय पिटक: भिक्षू आणि भिक्षुणींसाठी आचारनियम.
अभिधम्म पिटक: बौद्ध तत्त्वज्ञान.
४. मौर्य साम्राज्य (इ.स.पूर्व ३२१ - १८५)
मौर्य साम्राज्याची स्थापना:
नंद वंशाचा राजा धनानंद याच्या जुलमी राजवटीला कंटाळून, चंद्रगुप्त मौर्य याने चाणक्य (कौटिल्य किंवा विष्णुगुप्त) यांच्या मदतीने धनानंदाचा पराभव केला आणि पाटलीपुत्र येथे मौर्य सत्तेची स्थापना केली.
प्रमुख शासक:
अ) चंद्रगुप्त मौर्य (इ.स.पूर्व ३२१ - २९७)
भारताचा पहिला 'ऐतिहासिक सम्राट'.
ग्रीकांशी संघर्ष: अलेक्झांडरचा सेनापती 'सेल्युकस निकेटर' याच्याशी युद्ध (इ.स.पूर्व ३०५).
तह: चंद्रगुप्ताचा विजय झाला. सेल्युकसने आपली कन्या 'हेलेना' हिचा विवाह चंद्रगुप्ताशी लावून दिला आणि गांधार, कंबोज, हेरात, कंदाहार हे प्रदेश दिले.
मेगास्थेनिस: सेल्युकसने 'मेगास्थेनिस' याला राजदूत म्हणून चंद्रगुप्ताच्या दरबारात पाठवले.
इंडिका (Indica): मेगास्थेनिसने लिहिलेला ग्रंथ, ज्यात मौर्य काळातील पाटलीपुत्र प्रशासन आणि भारतीय समाजाचे वर्णन आहे. (मूळ ग्रंथ उपलब्ध नाही, पण त्याचे उतारे इतर ग्रीक लेखकांच्या लिखाणात मिळतात).
साम्राज्य विस्तार: उत्तरेत हिमालय, दक्षिणेत कर्नाटक, पूर्वेत बंगाल, पश्चिमेत सिंधू नदी पार (वायव्य) पर्यंत साम्राज्य विस्तारले.
शेवटचे दिवस: आयुष्याच्या उत्तरार्धात जैन धर्म स्वीकारला. भद्रबाहू सोबत श्रवणबेळगोळ (कर्नाटक) येथे गेला आणि 'संल्लेखना' (उपोषणाने प्राणत्याग) केली.
ब) बिंदुसार (इ.स.पूर्व २९७ - २७३)
चंद्रगुप्ताचा पुत्र.
ग्रीक लेखकांनी त्याला 'अमित्रोचेट्स' (शत्रूंचा नाश करणारा) म्हटले आहे.
याने साम्राज्य टिकवून ठेवले.
क) सम्राट अशोक (इ.स.पूर्व २७३ - २३२)
बिंदुसारचा पुत्र. 'देवानांपिय' (देवांना प्रिय) आणि 'पियदस्सी' (पाहण्यास प्रिय) अशा पदव्या धारण केल्या.
राज्याभिषेक: इ.स.पूर्व २६९ (सत्तेवर येण्यासाठी सुरुवातीची ४ वर्षे भावांशी संघर्ष झाला असे मानले जाते).
कलिंग युद्ध (इ.स.पूर्व २६१):
राज्याभिषेकाच्या ८ व्या वर्षी कलिंग (ओरिसा) वर आक्रमण केले.
युद्धात प्रचंड रक्तपात झाला (लाखो लोक मारले गेले).
या युद्धानंतर अशोकाचे हृदयपरिवर्तन झाले. त्याने 'भेरीघोष' (युद्धाचा नाद) सोडून 'धम्मघोष' (धर्माचा नाद) स्वीकारला.
बौद्ध धर्माचा स्वीकार: 'उपगुप्त' (किंवा निग्रोध) या बौद्ध भिक्षूकडून दीक्षा घेतली.
अशोकाचा धम्म (Dhamma):
'धम्म' हा संस्कृत 'धर्म' शब्दाचे प्राकृत रूप आहे.
हा कोणताही नवीन धर्म नव्हता, तर सर्व धर्मातील चांगल्या तत्त्वांवर आधारित एक नैतिक आचारसंहिता होती.
तत्त्वे: वडिलधाऱ्यांचा आदर करणे, अहिंसा (प्राणीहत्या न करणे), दासांना आणि नोकरांना चांगली वागणूक देणे, सर्व पंथांबद्दल सहिष्णुता, सत्य बोलणे, लोभ-क्रोध-मोह टाळणे.
धम्म प्रसार:
'धम्म महामत्त' नावाच्या विशेष अधिकाऱ्यांची नेमणूक केली, जे धम्माचा प्रसार करत आणि लोकांच्या कल्याणाची कामे पाहत.
स्वतः 'धम्म यात्रा' (दौरे) काढल्या.
पुत्र 'महेंद्र' आणि कन्या 'संघमित्रा' यांना बौद्ध धर्म प्रसारासाठी श्रीलंकेला पाठवले.
तिसरी बौद्ध संगिती पाटलीपुत्र येथे भरवली.
ड) अशोकाचे शिलालेख (Edicts of Ashoka)
महत्त्व: अशोकाने आपले संदेश लोकांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी दगडी खांब आणि शिळांवर लेख कोरले. हेच भारतीय इतिहासाचे पहिले लिखित पुरावे मानले जातात.
भाषा: प्राकृत (लोकांची भाषा).
लिपी:
ब्राह्मी: भारतातील बहुतेक शिलालेख (डावीकडून उजवीकडे).
खरोष्ठी: वायव्य भारतातील काही शिलालेख (उजवीकडून डावीकडे).
ग्रीक आणि ॲरेमाइक: अफगाणिस्तान भागातील शिलालेख.
वाचन: १८३७ मध्ये 'जेम्स प्रिन्सेप' याने ब्राह्मी लिपी वाचण्यात प्रथम यश मिळवले.
प्रकार:
मुख्य शिलालेख (१४): धम्माची तत्त्वे सविस्तर सांगितली आहेत. (उदा. १३ व्या शिलालेखात कलिंग युद्धाचे वर्णन आहे).
लघु शिलालेख: अशोकाच्या वैयक्तिक आयुष्याबद्दल आणि धम्माचा सारांश.
स्तंभ लेख (७): दगडाच्या उंच खांबांवर कोरलेले. (उदा. सारनाथ येथील स्तंभ - भारताचे राष्ट्रचिन्ह).
गुहा लेख: (उदा. बराबर गुहा - आजीवक पंथाला दान).
मौर्य प्रशासन:
स्वरूप: अत्यंत केंद्रीकृत आणि सुसंघटित प्रशासन.
स्त्रोत: कौटिल्याचे 'अर्थशास्त्र' आणि मेगास्थेनिसचे 'इंडिका'.
केंद्र: राजा (सर्वोच्च) - त्याला मदतीसाठी 'मंत्रिपरिषद' असे.
प्रमुख अधिकारी (तीर्थ): अमात्य (पंतप्रधान), समाहर्ता (कर गोळा करणारा), सन्निधाता (कोषाध्यक्ष), सेनापती.
विभाग (अध्यक्ष): विविध खात्यांचे प्रमुख (उदा. कृषी, व्यापार, खाणी).
प्रांतीय प्रशासन:
साम्राज्य 'चक्र' (प्रांत) मध्ये विभागलेले होते.
प्रांताचे प्रमुख 'कुमार' (राजपुत्र) किंवा 'आर्यपुत्र' असत. (उदा. तक्षशिला, उज्जयिनी, सुवर्णगिरी).
स्थानिक प्रशासन:
जिल्हा (आहार/विषय) -> प्रमुख 'स्थानिक'.
तालुका (गोप) -> ५-१० गावांचा समूह.
गाव (ग्राम) -> प्रमुख 'ग्रामिक' (ग्रामणी).
पाटलीपुत्र नगर प्रशासन (मेगास्थेनिसनुसार):
शहराचा कारभार ३० सदस्यांची एक समिती पाहत असे.
या समितीच्या ६ उपसमित्या (प्रत्येकी ५ सदस्य) होत्या (उदा. उद्योग, परदेशी नागरिक, जन्म-मृत्यू नोंद, व्यापार, कर).
सैन्य: सुसंघटित, मोठे सैन्य (पायदळ, घोडदळ, हत्तीदळ, रथदळ, नौदल).
गुप्तहेर व्यवस्था (गूढपुरुष): अत्यंत कार्यक्षम गुप्तहेर यंत्रणा.
अर्थव्यवस्था:
मुख्य व्यवसाय: कृषी.
कर: 'भाग' (उत्पन्नाचा १/६ हिस्सा) हा मुख्य भूमिकर.
चलन: 'पण' नावाची चांदीची आहत (Punch-marked) नाणी.
व्यापार आणि उद्योगांवर राज्याचे नियंत्रण होते.
कला आणि स्थापत्य:
अशोकाचे स्तंभ (विशेषतः सारनाथ येथील सिंहस्तंभ).
सांची, सारनाथ येथील स्तूप.
बराबर येथील दगडी गुहा (आजीवक संप्रदायासाठी).
मौर्य साम्राज्याचे पतन:
अशोकानंतरचे उत्तराधिकारी कमकुवत निघाले.
साम्राज्याची विभागणी झाली.
अत्यंत केंद्रीकृत प्रशासनामुळे प्रांतांवर नियंत्रण ठेवणे कठीण झाले.
प्रचंड लष्कर आणि प्रशासनावर होणारा खर्च.
शेवटचा मौर्य राजा बृहद्रथ याची हत्या त्याचा सेनापती पुष्यमित्र शुंग याने केली (इ.स.पूर्व १८५) आणि 'शुंग वंशा'ची स्थापना केली.
