संसाधनांचे प्रकार (नैसर्गिक, मानवी) आणि संवर्धन
संसाधने: व्याख्या आणि प्रकार
संसाधन (Resource): मानवाच्या गरजा पूर्ण करणारी किंवा त्याची गरज पूर्ण करण्याची क्षमता असणारी कोणतीही वस्तू, पदार्थ किंवा घटक म्हणजे 'संसाधन' होय.
एखादी वस्तू संसाधन होण्यासाठी तिला 'उपयुक्तता' (Utility) आणि 'मूल्य' (Value) असणे आवश्यक असते.
मूल्य: मूल्याचे दोन प्रकार असू शकतात - आर्थिक मूल्य (उदा. सोने, कोळसा) आणि अनार्थिक किंवा सौंदर्यमूल्य (उदा. निसर्गरम्य दृश्य). दोन्ही मानवी गरजा पूर्ण करतात.
तंत्रज्ञान (Technology): तंत्रज्ञान हे उपलब्ध वस्तूंचे संसाधनांमध्ये रूपांतर करते. उदा. नदीचे वाहते पाणी हे 'जलविद्युत' या संसाधनात रूपांतरित करण्यासाठी तंत्रज्ञानाची गरज असते.
संसाधनांचे वर्गीकरण:
संसाधनांचे प्रामुख्याने तीन मुख्य प्रकारांमध्ये वर्गीकरण केले जाते: १. नैसर्गिक संसाधने (Natural Resources) २. मानवनिर्मित संसाधने (Man-made Resources) ३. मानवी संसाधने (Human Resources)
१. नैसर्गिक संसाधने:
व्याख्या: जी संसाधने निसर्गातून मिळतात आणि मानवाकडून फारशा प्रक्रियेशिवाय वापरली जातात, त्यांना 'नैसर्गिक संसाधने' म्हणतात.
उदा: हवा, पाणी, मृदा, वने, खनिजे.
नैसर्गिक संसाधनांचे वर्गीकरण:
अ) उत्पत्तीनुसार (Based on Origin):
जैविक संसाधने (Biotic Resources):
ही सजीव घटकांपासून मिळतात.
उदा: वने व वन-उत्पादने, पिके, प्राणी, पक्षी, मासे.
अजैविक संसाधने (Abiotic Resources):
ही निर्जीव घटकांपासून मिळतात.
उदा: पाणी, मृदा, हवा, खडक, खनिजे, सूर्यप्रकाश.
ब) पुनर्नवीकरण क्षमतेनुसार (Based on Renewability):
पुनर्नवीकरणीय (Renewable) / अक्षय संसाधने:
जी संसाधने वापरल्यानंतर पुन्हा निर्माण होतात किंवा भरून निघतात, किंवा जी अमर्याद स्वरूपात उपलब्ध आहेत.
उदा: सूर्यप्रकाश, वारा, पाणी (जलचक्रामुळे), वने (पुनर्लागवड केल्यास).
अनवीकरणीय (Non-renewable) / क्षय संसाधने:
जी संसाधने एकदा वापरल्यानंतर संपतात व त्यांच्या पुनर्निर्मितीसाठी लाखो वर्षांचा काळ लागतो.
यांचा साठा मर्यादित असतो.
उदा: कोळसा, पेट्रोलियम (खनिज तेल), नैसर्गिक वायू, खनिजे.
क) उपलब्धतेनुसार (Based on Distribution):
सर्वव्यापी (Ubiquitous): जी संसाधने सर्वत्र आढळतात. उदा: हवा, सूर्यप्रकाश.
स्थानिक (Localized): जी संसाधने ठराविक ठिकाणीच आढळतात. उदा: खनिजे (लोह, तांबे), कोळसा.
२. मानवनिर्मित संसाधने:
व्याख्या: जेव्हा मानव नैसर्गिक संसाधनांवर प्रक्रिया करून नवीन, अधिक उपयुक्त वस्तू तयार करतो, तेव्हा त्यांना 'मानवनिर्मित संसाधने' म्हणतात.
मानव नैसर्गिक संसाधनांचे 'मूळ स्वरूप' बदलतो.
उदा:
लोह खनिजापासून (नैसर्गिक) मोटारगाडी (मानवनिर्मित) बनवणे.
लाकडापासून (नैसर्गिक) फर्निचर (मानवनिर्मित) बनवणे.
वाळू आणि सिमेंटपासून (नैसर्गिक) इमारती (मानवनिर्मित) बांधणे.
रस्ते, पूल, शाळा, रुग्णालये ही सर्व मानवनिर्मित संसाधनांची उदाहरणे आहेत.
३. मानवी संसाधने:
व्याख्या: स्वतः 'मानव' हे एक महत्त्वाचे संसाधन आहे.
मानवाचे 'ज्ञान', 'कौशल्य', 'आरोग्य' आणि 'संख्या' याला 'मानवी संसाधन' (Human Resource) म्हणतात.
तंत्रज्ञानाचा विकास मानवामुळेच होतो. मानवच इतर संसाधनांना 'उपयुक्त' बनवतो.
शिक्षण आणि आरोग्य हे मानवी संसाधनाचा विकास करणारे प्रमुख घटक आहेत.
'मानव संसाधन विकास' (Human Resource Development - HRD) म्हणजे लोकांची कौशल्ये आणि क्षमता वाढवणे.
प्रमुख नैसर्गिक संसाधने (विस्तृत)
१. पाणी (Water):
पाणी हे एक अजैविक आणि पुनर्नवीकरणीय नैसर्गिक संसाधन आहे.
पृथ्वीचा सुमारे ७१% भाग पाण्याने व्यापलेला आहे, म्हणून पृथ्वीला 'जलग्रह' (Blue Planet) म्हणतात.
पाण्याचे वितरण:
खारट पाणी (महासागर): एकूण पाण्यापैकी सुमारे ९७.३% पाणी महासागरात आहे, जे खारे (Saline) असते व थेट वापरायोग्य नसते.
गोडे पाणी (Freshwater): फक्त २.७% पाणी गोडे आहे.
गोड्या पाण्याचे वितरण:
गोड्या पाण्यापैकी सुमारे ७०% पाणी बर्फाच्या स्वरूपात (हिमनदी, बर्फ) अडकलेले आहे.
सुमारे २९% पाणी 'भूजल' (Groundwater) स्वरूपात आहे.
फक्त १% पेक्षा कमी गोडे पाणी नद्या, तलाव आणि सरोवरे यांमध्ये पृष्ठभागावर (Surface Water) उपलब्ध आहे, जे मानवी वापरासाठी सहज उपलब्ध असते.
पाण्याचा वापर: पिण्यासाठी, शेती (सिंचन), उद्योग, वीजनिर्मिती, वाहतूक यासाठी होतो.
पाण्याची समस्या:
पाणी टंचाई: वाढती लोकसंख्या, शहरीकरण, औद्योगिकीकरण आणि पाण्याचा गैरवापर यामुळे पाण्याची टंचाई निर्माण होते.
जल प्रदूषण: घरगुती सांडपाणी, औद्योगिक रसायने आणि शेतीतील खते व कीटकनाशके यांमुळे जल प्रदूषण होते.
जल संवर्धन (Water Conservation):
पावसाचे पाणी साठवणे (Rainwater Harvesting): छतावरील पाणी किंवा जमिनीवर पडणारे पाणी अडवून ते भूगर्भात मुरवणे किंवा साठवणे.
ठिबक व तुषार सिंचन: शेतीमध्ये पाण्याची बचत करण्यासाठी आधुनिक सिंचन पद्धतींचा वापर करणे.
पाण्याचा पुनर्वापर: सांडपाण्यावर प्रक्रिया करून त्याचा उद्योगात किंवा शेतीसाठी पुनर्वापर करणे.
वनसंवर्धन: जंगले भूजल पातळी वाढवण्यास मदत करतात.
२. मृदा (Soil):
व्याख्या: खडकांचा अपक्षय (Weathering) होऊन आणि त्यात सेंद्रिय पदार्थ (Humus) मिसळून 'मृदा' (माती) तयार होते.
मृदा निर्मिती ही एक अत्यंत संथ प्रक्रिया आहे; काही सेंमी जाडीचा थर तयार होण्यास हजारो वर्षे लागतात.
मृदेचे महत्त्व:
शेतीचा मुख्य आधार.
वनस्पतींना आधार देते व पोषक तत्वे पुरवते.
मृदेची धूप (Soil Erosion):
वारा, पाणी (नदी, पाऊस) या नैसर्गिक घटकांमुळे किंवा मानवी हस्तक्षेपामुळे (जंगलतोड, अति-चराई) मृदेचा वरचा सुपीक थर वाहून जाणे किंवा उडून जाणे याला 'मृदेची धूप' म्हणतात.
मृदा संवर्धन (Soil Conservation):
वृक्षारोपण: झाडांची मुळे माती धरून ठेवतात.
पट्ट्यावरील लागवड (Strip Cropping): वाऱ्याची गती कमी करण्यासाठी पिकांच्या पट्ट्यांमध्ये गवताचे पट्टे लावणे.
समोच्च रेषा नांगरणी (Contour Ploughing): डोंगराळ भागात उताराला समांतर नांगरणी करणे, जेणेकरून पाणी थेट वाहून न जाता जमिनीत मुरेल.
धाब्याचे शेत (Terrace Farming): तीव्र उताराच्या प्रदेशात पायऱ्या-पायऱ्यांची शेती करणे.
धरणे बांधणे: नद्यांचा वेग कमी करून धूप थांबवणे.
सेंद्रिय खतांचा वापर: रासायनिक खतांऐवजी सेंद्रिय खतांचा (शेणखत, कंपोस्ट) वापर केल्याने मृदेची सुपीकता टिकून राहते.
३. वने (Forests):
वने हे एक महत्त्वाचे जैविक आणि पुनर्नवीकरणीय संसाधन आहे.
वनांचे महत्त्व (प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्ष):
प्रत्यक्ष: लाकूड (इंधन, फर्निचर), औषधी वनस्पती, मध, डिंक, फळे.
अप्रत्यक्ष: पर्यावरणाचा समतोल राखतात, हवा शुद्ध करतात (ऑक्सिजन), पर्जन्यमान वाढवतात, मृदेची धूप थांबवतात, भूजल पातळी वाढवतात, वन्यजीवांना अधिवास (Habitat) पुरवतात.
वनांचे प्रकार (भारतातील):
सदाहरित वने (Evergreen Forests): जिथे खूप पाऊस पडतो (उदा. पश्चिम घाट). येथील झाडे पाने झटकत नाहीत.
पानझडी वने (Deciduous Forests): शुष्क ऋतूत पाने झटकतात. (उदा. साग, साल). हा प्रकार भारतात सर्वाधिक आढळतो.
काटेरी व झुडपी वने (Thorny Forests): कमी पावसाच्या प्रदेशात (उदा. राजस्थान, महाराष्ट्राचा काही भाग). उदा. बाभूळ, निवडुंग.
किनारपट्टीवरील वने (Mangroves/Tidal Forests): खाडीच्या किंवा दलदलीच्या प्रदेशात. उदा. सुंदरी (सुंदरबन).
वनऱ्हास (Deforestation):
कारणे: वाढती लोकसंख्या, शेतीसाठी जमिनीची गरज, औद्योगिकीकरण, रस्ते व धरणे बांधकाम, जंगलतोड.
परिणाम: जागतिक तापमानवाढ (Global Warming), पूर, दुष्काळ, जैवविविधतेचा ऱ्हास, मृदेची धूप.
वन संवर्धन (Forest Conservation):
पुनर्वसन (Reforestation): तोडलेल्या जागी नवीन झाडे लावणे.
सामाजिक वनीकरण (Social Forestry): पडीक जमिनीवर, रस्त्याच्या कडेला झाडे लावणे.
चिपको आंदोलन: वन संवर्धनासाठी झालेले प्रसिद्ध आंदोलन.
कायदे: वन संवर्धन कायदा (१९८०), राष्ट्रीय उद्याने व अभयारण्ये यांची निर्मिती करणे.
४. खनिजे (Minerals):
व्याख्या: विशिष्ट रासायनिक रचना असलेले नैसर्गिक अजैविक पदार्थ म्हणजे 'खनिजे'.
ही अनवीकरणीय संसाधने आहेत.
खनिजांचे प्रकार:
अ) धातू खनिजे (Metallic Minerals):
ज्या खनिजांमध्ये धातूचा अंश असतो.
लोहयुक्त (Ferrous):
लोह खनिज (Iron Ore): (मॅग्नेटाईट, हेमॅटाईट). पोलाद निर्मितीचा मुख्य कच्चा माल.
मॅंगनीज (Manganese): पोलाद कठीण करण्यासाठी वापर.
अलौह (Non-Ferrous):
बॉक्साईट (Bauxite): यापासून 'ॲल्युमिनियम' मिळवले जाते.
तांबे (Copper): विद्युत वाहक (तारा, उपकरणे) म्हणून वापर.
सोने (Gold), चांदी (Silver): मौल्यवान धातू.
ब) अधातू खनिजे (Non-metallic Minerals):
ज्या खनिजांमध्ये धातूचा अंश नसतो.
अभ्रक (Mica): विद्युतरोधक (Insulator) म्हणून वापर.
चुनखडी (Limestone): सिमेंट उद्योगाचा मुख्य कच्चा माल.
जिप्सम (Gypsum): खत आणि सिमेंट उद्योगात वापर.
मीठ (Salt): समुद्राच्या पाण्यापासून किंवा खडकांपासून (सैंधव) मिळते.
खनिजांचे संवर्धन:
खनिजांचा पुनर्वापर (Recycling) करणे. (उदा. भंगार लोखंडापासून पोलाद).
पर्यायी वस्तूंचा वापर करणे (Substitution).
उत्खननासाठी (Mining) आधुनिक व कार्यक्षम तंत्रज्ञान वापरणे.
ऊर्जा संसाधने (Energy Resources)
ऊर्जा संसाधनांचे वर्गीकरण 'पारंपारिक' आणि 'अपारंपरिक' या दोन गटात केले जाते.
१. पारंपारिक ऊर्जा संसाधने (Conventional Sources):
जी संसाधने दीर्घकाळापासून ऊर्जेसाठी वापरली जात आहेत.
ही बहुतांशी अनवीकरणीय (Non-renewable) आणि प्रदूषणकारी असतात.
यांना 'जीवाश्म इंधने' (Fossil Fuels) असेही म्हणतात (जलविद्युत वगळता).
कोळसा (Coal):
लाखो वर्षांपूर्वी वनस्पतींचे अवशेष जमिनीत गाडले जाऊन तयार झाला.
औष्णिक वीजनिर्मिती (Thermal Power) आणि पोलाद उद्योगात वापर.
प्रकार (कार्बनच्या प्रमाणानुसार): १. अँथ्रासाईट (Anthracite): सर्वोत्तम (८५% पेक्षा जास्त कार्बन). २. बिटुमिनस (Bituminous): सर्वाधिक वापरला जाणारा. ३. लिग्नाईट (Lignite): कमी दर्जाचा. ४. पीट (Peat): प्राथमिक स्वरूप.
भारतात झारखंड, ओडिशा, छत्तीसगड ही प्रमुख कोळसा उत्पादक राज्ये आहेत.
खनिज तेल (Petroleum / Crude Oil):
लाखो वर्षांपूर्वी सागरी जीवांचे अवशेष गाडले जाऊन तयार झाले.
यावर प्रक्रिया करून पेट्रोल, डिझेल, रॉकेल, वंगण मिळते.
भारतातील प्रमुख क्षेत्रे: मुंबई हाय (Offshore), आसाम (दिग्बोई), गुजरात (अंकलेश्वर).
नैसर्गिक वायू (Natural Gas):
बहुतेकदा खनिज तेलासोबत आढळतो.
हा स्वच्छ इंधन मानला जातो (कोळसा/तेलापेक्षा कमी प्रदूषण).
CNG (कॉम्प्रेस्ड नॅचरल गॅस - वाहनांमध्ये) आणि LPG (लिक्विफाईड पेट्रोलियम गॅस - स्वयंपाकासाठी) हे याचे प्रकार आहेत.
जलविद्युत (Hydroelectricity):
उंचावरून पडणाऱ्या पाण्यावर टर्बाइन फिरवून वीज मिळवली जाते.
हे एक पुनर्नवीकरणीय पारंपारिक संसाधन आहे.
फायदे: प्रदूषण होत नाही, स्वस्त वीज.
तोटे: धरणामुळे जंगलतोड, लोकांचे विस्थापन, भूकंपप्रवण क्षेत्रात धोका.
२. अपारंपरिक ऊर्जा संसाधने (Non-Conventional Sources):
जी संसाधने अलीकडच्या काळात विकसित झाली आहेत.
ही बहुतांशी पुनर्नवीकरणीय (Renewable) आणि पर्यावरणपूरक (Eco-friendly) असतात.
यांना 'वैकल्पिक ऊर्जा स्रोत' (Alternative Energy) असेही म्हणतात.
सौर ऊर्जा (Solar Energy):
सूर्यापासून मिळणारी ऊर्जा.
फोटोव्होल्टाईक (Photovoltaic) सेल (सोलर पॅनेल) वापरून सूर्याच्या उष्णतेचे थेट विजेमध्ये रूपांतर केले जाते.
वापर: पाणी गरम करणे (सोलर वॉटर हीटर), दिवे लावणे, वीजनिर्मिती.
भारत हा उष्ण कटिबंधात असल्याने येथे सौर ऊर्जेला मोठा वाव आहे.
पवन ऊर्जा (Wind Energy):
वाहत्या वाऱ्याच्या साहाय्याने पवनचक्की (Wind Turbine) फिरवून वीज मिळवली जाते.
समुद्रकिनारी किंवा डोंगराळ भागात जेथे वाऱ्याचा वेग जास्त असतो, तेथे हे प्रकल्प उभारले जातात.
भारतात तामिळनाडू, गुजरात, महाराष्ट्र ही राज्ये पवन ऊर्जेत आघाडीवर आहेत.
जैविक ऊर्जा (Biomass / Biogas):
बायोगॅस (गोबर गॅस): शेण, पालापाचोळा, जैविक कचरा कुजवून 'मिथेन' वायू मिळवला जातो, जो इंधन म्हणून वापरतात.
बायोमास: शेतीतील टाकाऊ वस्तूंपासून (उदा. उसाचा चिपाड) वीजनिर्मिती करणे.
भू-औष्णिक ऊर्जा (Geothermal Energy):
पृथ्वीच्या पोटातील (भूगर्भातील) उष्णतेचा वापर करून वीजनिर्मिती करणे.
जेथे गरम पाण्याचे झरे असतात, तेथे हे शक्य होते.
उदा: हिमाचल प्रदेश (मणिकरण), लडाख (पुगा व्हॅली).
सागरी ऊर्जा (Ocean Energy):
भरती-ओहोटी ऊर्जा (Tidal Energy): समुद्राच्या भरती-ओहोटीच्या वेगाचा वापर करून टर्बाइन फिरवले जातात.
सागरी औष्णिक ऊर्जा (OTEC): समुद्राच्या पृष्ठभागावरील (उष्ण) आणि खोलवरील (थंड) पाण्याच्या तापमानातील फरकाचा वापर करून वीज मिळवणे.
संसाधनांचे संवर्धन (Resource Conservation)
संवर्धनाची गरज:
वाढती लोकसंख्या आणि संसाधनांचा अतिवापर.
अनवीकरणीय संसाधनांचे साठे मर्यादित आहेत.
संसाधनांच्या अतिवापरामुळे प्रदूषण आणि पर्यावरणाचा ऱ्हास होत आहे.
संवर्धन म्हणजे काय? संसाधनांचा वापर पूर्णपणे थांबवणे नव्हे, तर त्यांचा काळजीपूर्वक आणि काटकसरीने वापर करणे, जेणेकरून ती भावी पिढ्यांनाही उपलब्ध होतील.
शाश्वत विकास (Sustainable Development):
व्याख्या: "भावी पिढ्यांच्या गरजा पूर्ण करण्याच्या क्षमतेशी तडजोड न करता, सध्याच्या पिढीच्या गरजा पूर्ण करणे" याला 'शाश्वत विकास' म्हणतात.
यात विकास आणि पर्यावरण संवर्धन यांचा समतोल साधला जातो.
संवर्धनाचे मार्ग (३-R तत्त्व):
१. Reduce (कमी वापर): संसाधनांचा वापर कमी करणे. (उदा. गरज नसताना दिवे बंद करणे, पाण्याचा नळ बंद करणे).
२. Reuse (पुनर्वापर): वस्तू फेकून न देता पुन्हा वापरणे. (उदा. प्लास्टिकच्या पिशव्यांऐवजी कापडी पिशवी वापरणे, जुन्या वस्तूंचा वेगळ्या प्रकारे वापर करणे).
३. Recycle (पुनर्प्रक्रिया): वापरलेल्या वस्तूंपासून नवीन वस्तू तयार करणे. (उदा. कागद, काच, धातू यांच्यावर पुनर्प्रक्रिया करणे).
अनवीकरणीय संसाधनांचा (उदा. कोळसा, पेट्रोल) वापर कमी करून अपारंपरिक (सौर, पवन) ऊर्जा स्रोतांचा वापर वाढवणे, हा संवर्धनाचा मुख्य उपाय आहे.
