गती, बल आणि दाब(Laws of Motion)

 

गती, बल आणि दाब (न्यूटनचे नियम आणि गुरुत्वाकर्षण)

---

१. गती (Motion)

गतीची संकल्पना:

• स्थिती (Rest): जर एखादी वस्तू सभोवतालच्या संदर्भात तिची जागा बदलत नसेल, तर ती 'स्थिर' किंवा 'विराम अवस्थेत' आहे असे म्हणतात.
• गती (Motion): जर एखादी वस्तू सभोवतालच्या संदर्भात तिची जागा बदलत असेल, तर ती 'गतिमान' आहे असे म्हणतात.
• गती ही सापेक्ष संकल्पना आहे: कोणतीही वस्तू एकाच वेळी स्थिर आणि गतिमान असू शकते.
  • उदाहरण: चालत्या बसमधील प्रवासी इतर प्रवाशांच्या मते 'स्थिर' असतो, पण रस्त्यावरील व्यक्तीच्या मते तो 'गतिमान' असतो.

गतीचे प्रकार:

• रैखीय गती (Linear Motion):
  • जेव्हा वस्तू एका सरळ रेषेत जाते.
  • एकसमान रैखीय गती: वस्तू समान वेळेच्या अंतरात समान अंतर कापते. (उदा. रिकाम्या सरळ रस्त्यावर स्थिर चालीने जाणारी कार).
  • नैकसमान रैखीय गती: वस्तू समान वेळेच्या अंतरात असमान अंतर कापते. (उदा. रहदारीच्या रस्त्यावरील कार).
• नैकरैखीय गती (Non-Linear Motion):
  • जेव्हा वस्तू सरळ रेषेत जात नाही.
  • आंदोलित गती (Oscillatory Motion): वस्तू एका बिंदूभोवती मागे-पुढे किंवा वर-खाली ठराविक मार्गावर फिरते. (उदा. घड्याळाचा लंबक, झोपाळ्याची गती).
  • वर्तुळाकार गती (Circular Motion): वस्तू वर्तुळाकार मार्गावर फिरते. (उदा. पंख्याच्या पात्यांची गती, पृथ्वीचे सूर्याभोवती फिरणे).
  • नियतकालिक गती (Periodic Motion): जी गती ठराविक कालावधीनंतर स्वतःची पुनरावृत्ती करते. (उदा. आंदोलित गती, वर्तुळाकार गती).
  • यादृच्छिक गती (Random Motion): ज्या गतीची दिशा किंवा चाल सतत अनियमितपणे बदलते. (उदा. फुलपाखराचे उडणे, फुटबॉल खेळाडूची मैदानातील गती).

---

२. गतीशी संबंधित राशी (Quantities related to Motion)

अंतर (Distance) आणि विस्थापन (Displacement):

• अंतर:
  • वस्तूने प्रत्यक्ष कापलेला मार्ग.
  • ही 'अदिश राशी' आहे (फक्त परिमाण असते, दिशा नसते).
  • अंतर नेहमी धन (positive) असते.
  • SI एकक: मीटर (m).
• विस्थापन:
  • वस्तूच्या सुरुवातीच्या आणि अंतिम बिंदूमधील सरळ रेषेतील कमीत कमी अंतर.
  • ही 'सदिश राशी' आहे (परिमाण आणि दिशा दोन्ही असते).
  • विस्थापन धन, ऋण किंवा शून्य असू शकते.
  • SI एकक: मीटर (m).
• उदाहरण: एक व्यक्ती 'A' बिंदूपासून पूर्वेकडे ४ मीटर जाते (B) आणि नंतर उत्तरेकडे ३ मीटर जाते (C).
  • अंतर = AB + BC = ४ + ३ = ७ मीटर.
  • विस्थापन = AC = ५ मीटर (पायथागोरसच्या प्रमेयानुसार).
• शून्य विस्थापन: वस्तू वर्तुळाकार मार्गावर एक फेरी पूर्ण करून मूळ जागी परत आल्यास, विस्थापन 'शून्य' होते, पण अंतर 'शून्य' नसते (ते परिघाएवढे असते).

चाल (Speed) आणि वेग (Velocity):

• चाल:
  • वस्तूने एकक वेळेत कापलेले 'अंतर'.
  • सूत्र: चाल = एकूण अंतर / लागलेला वेळ
  • ही 'अदिश राशी' आहे.
  • SI एकक: मीटर प्रति सेकंद (m/s).
• वेग:
  • वस्तूने एकक वेळेत केलेले 'विस्थापन'.
  • सूत्र: वेग = विस्थापन / लागलेला वेळ
  • ही 'सदिश राशी' आहे.
  • SI एकक: मीटर प्रति सेकंद (m/s).
• एकसमान वेग: जेव्हा वस्तू सरळ रेषेत, समान वेळेत, समान विस्थापन करते.
• नैकसमान वेग: जेव्हा वेग बदलतो (एकतर परिमाण किंवा दिशा किंवा दोन्ही).

त्वरण (Acceleration):

• व्याख्या: वेगामधील बदलाचा दर.
• जर वेग बदलत असेल (कमी किंवा जास्त होत असेल), तरच त्वरण अस्तित्वात असते.
• सूत्र: त्वरण (a) = (अंतिम वेग (v) - सुरुवातीचा वेग (u)) / वेळ (t)
• ही 'सदिश राशी' आहे.
• SI एकक: मीटर प्रति सेकंद वर्ग (m/s^2).

• त्वरणाचे प्रकार:
  • धन त्वरण: जेव्हा वेग वाढतो (उदा. स्थिर बस सुरू होऊन वेग पकडते).
  • ऋण त्वरण (मंदन - Retardation): जेव्हा वेग कमी होतो (उदा. ब्रेक दाबल्यावर गाडीचा वेग कमी होणे).
  • शून्य त्वरण: जेव्हा वेग स्थिर असतो (एकसमान वेगाने जाणारी वस्तू).

न्यूटनची गतीविषयक समीकरणे:
(जेव्हा त्वरण 'a' स्थिर असते आणि वस्तू सरळ रेषेत जाते)

1. v = u + at(वेग आणि काळ यांतील संबंध)
2. s = ut + (1/2)at^2 (विस्थापन 's' आणि काळ यांतील संबंध)
3. v^2 = u^2 + 2as (वेग आणि विस्थापन यांतील संबंध)

---

३. बल (Force)

• व्याख्या: जी भौतिक राशी वस्तूची विराम अवस्था किंवा सरळ रेषेतील एकसमान गतीची अवस्था बदलते, किंवा बदलण्याचा प्रयत्न करते, तिला 'बल' म्हणतात.
• बल हे वस्तूवर 'ढकलणे' (push) किंवा 'ओढणे' (pull) या स्वरूपात असते.
• बल हे 'सदिश राशी' आहे (त्याला परिमाण आणि दिशा असते).
• SI एकक: न्यूटन (N).

बलाचे प्रकार:

• संपर्क बल (Contact Force):
  • जेव्हा दोन वस्तूंच्या प्रत्यक्ष स्पर्शातून बल प्रयुक्त होते.
  • स्नायू बल (Muscular Force): सजीवांच्या स्नायूंद्वारे लावले जाणारे बल. (उदा. पिशवी उचलणे, सायकल चालवणे).
  • घर्षण बल (Frictional Force): गतीला विरोध करणारे बल, जे दोन पृष्ठभागांच्या संपर्कामुळे निर्माण होते. (तपशील पुढे).
• असंपर्क बल (Non-contact Force):
  • दोन वस्तूंच्या प्रत्यक्ष स्पर्शाशिवाय प्रयुक्त होणारे बल.
  • गुरुत्वाकर्षण बल (Gravitational Force): विश्वातील कोणत्याही दोन वस्तूंमधील आकर्षण बल. (उदा. पृथ्वीचे गुरुत्व, सफरचंद खाली पडणे).
  • चुंबकीय बल (Magnetic Force): चुंबकामुळे निर्माण होणारे बल. (उदा. चुंबक आणि लोखंडी टाचण्या).
  • स्थितिक विद्युत बल (Electrostatic Force): स्थितिक विद्युत प्रभारामुळे निर्माण होणारे बल. (उदा. कंगव्याने केस विंचरल्यावर तो कागदाच्या कपट्यांना आकर्षित करतो).

जडत्व (Inertia):

• व्याख्या: वस्तूची स्वतःहून आपली विराम अवस्था किंवा गतीची अवस्था न बदलण्याची प्रवृत्ती.
• जडत्व हा वस्तूचा 'वस्तुमानावर' अवलंबून असणारा गुणधर्म आहे.
• जडत्व आणि वस्तुमान: वस्तुमान जितके जास्त, तितके जडत्व जास्त. (उदा. रिकामी बादली उचलण्यापेक्षा पाण्याने भरलेली बादली उचलण्यास जास्त बल लागते).

• जडत्वाचे प्रकार:
  • विरामाचे जडत्व: वस्तूच्या स्थिर राहण्याच्या प्रवृत्तीमुळे, बाह्य बल लावल्याशिवाय ती स्थिरच राहते. (उदा. बस अचानक सुरू झाल्यास प्रवासी मागे फेकले जातात).
  • गतीचे जडत्व: वस्तूच्या गतिमान राहण्याच्या प्रवृत्तीमुळे, बाह्य बल लावल्याशिवाय ती गतिमानच राहते. (उदा. चालती बस अचानक थांबल्यास प्रवासी पुढे झुकतात).
  • दिशेचे जडत्व: वस्तूच्या एका विशिष्ट दिशेने जाण्याच्या प्रवृत्तीमुळे, ती स्वतःहून दिशा बदलत नाही. (उदा. बस वळणावर वळताना प्रवासी विरुद्ध दिशेला फेकले जातात).

---

४. न्यूटनचे गतीविषयक नियम (Newton's Laws of Motion)

न्यूटनचा पहिला नियम (जडत्वाचा नियम):

• नियम: "जर एखाद्या वस्तूवर कोणतेही बाह्य असंतुलित बल कार्य करत नसेल, तर ती वस्तू स्थिर अवस्थेत असल्यास स्थिरच राहते आणि गतिमान अवस्थेत असल्यास, सरळ रेषेत त्याच वेगाने गतिमान राहते."
• हा नियम 'जडत्वाची' व्याख्या करतो.
• हा नियम 'बलाची' गुणात्मक व्याख्या करतो (बल काय करू शकते).

संवेग (Momentum):

• (दुसरा नियम समजण्यासाठी संवेग महत्त्वाचा आहे).
• व्याख्या: वस्तूचा 'वस्तुमान' (m) आणि 'वेग' (v) यांच्या गुणाकाराला 'संवेग' (p) म्हणतात.
• संवेग हा वस्तूच्या गतीचा एकूण परिणाम दर्शवतो.
• सूत्र: p = mv
• ही 'सदिश राशी' आहे (दिशा वेगाच्या दिशेने असते).
• SI एकक: किलोग्रॅम-मीटर प्रति सेकंद ($\text{kg} \cdot \text{m/s}$).

न्यूटनचा दुसरा नियम (संवेगाचा नियम):

• नियम: "संवेग परिवर्तनाचा दर हा प्रयुक्त केलेल्या 'असंतुलित बलाशी' समानुपाती असतो आणि संवेगाचे परिवर्तन बलाच्या दिशेने होते."
• या नियमामुळे बलाचे परिमाण (मूल्य) मिळते.
• सूत्र: F = ma (बल = वस्तुमान x त्वरण)
• उदाहरण: क्रिकेटपटू झेल घेताना हात मागे घेतो. यामुळे चेंडू थांबण्याचा 'वेळ' वाढतो. वेळ वाढल्याने 'संवेग परिवर्तनाचा दर' (म्हणजेच बल) कमी होतो आणि हाताला इजा होत नाही.

न्यूटनचा तिसरा नियम (क्रिया व प्रतिक्रिया नियम):

• नियम: "प्रत्येक क्रिया बलाला (Action force), तितक्याच परिमाणाचे आणि त्याच वेळी प्रयुक्त होणारे, परंतु विरुद्ध दिशेने असणारे, प्रतिक्रिया बल (Reaction force) अस्तित्वात असते."
• महत्वाचे मुद्दे:
  1. क्रिया आणि प्रतिक्रिया बले 'जोडीने' येतात.
  2. ती परिमाणाने 'समान' असतात.
  3. त्यांच्या दिशा 'परस्पर विरुद्ध' असतात.
  4. ती 'वेगवेगळ्या वस्तूंवर' प्रयुक्त होतात (म्हणून ती एकमेकांना संतुलित करत नाहीत).
  5. ती एकाच वेळी प्रयुक्त होतात.
• उदाहरणे:
  • रॉकेट: वायू (क्रिया) खाली ढकलला जातो, त्यामुळे रॉकेट (प्रतिक्रिया) वर जाते.
  • बंदूक: गोळी (क्रिया) पुढे जाते, बंदूक (प्रतिक्रिया) मागे ढकलली जाते (Recoil).
  • चालणे: आपण पायने जमिनीला (क्रिया) मागे ढकलतो, जमीन आपल्याला (प्रतिक्रिया) पुढे ढकलते.

---

५. गुरुत्वाकर्षण (Gravitation)

• (हा असंपर्क बलाचा एक प्रकार आहे).
• व्याख्या: विश्वातील कोणत्याही दोन वस्तुमान असलेल्या वस्तूंमधील नैसर्गिक 'आकर्षण बलाला' गुरुत्वाकर्षण म्हणतात.

न्यूटनचा वैश्विक गुरुत्वाकर्षणाचा सिद्धांत:

• नियम: "विश्वातील प्रत्येक वस्तू इतर प्रत्येक वस्तूला ठराविक बलाने आकर्षित करते. हे बल त्या वस्तूंच्या वस्तुमानाच्या गुणाकाराशी समानुपाती आणि त्यांच्यामधील अंतराच्या वर्गाशी व्यस्तानुपाती असते."
• सूत्र: F = G (m_1 m_2) / d^2
  • $F$ = गुरुत्वीय बल
  • $m_1, m_2$ = दोन वस्तूंचे वस्तुमान
  • $d$ = दोन वस्तूंच्या केंद्रामधील अंतर
  • $G$ = वैश्विक गुरुत्वीय स्थिरांक. याचे मूल्य $6.673x10^(-11) \Nm^2/kg^2 असून ते विश्वात सर्वत्र सारखे असते.

गुरुत्वीय त्वरण (g) (Acceleration due to gravity):

• व्याख्या: पृथ्वीच्या गुरुत्वीय बलामुळे (गुरुत्वामुळे) वस्तूमध्ये निर्माण होणाऱ्या त्वरणाला 'गुरुत्वीय त्वरण' (g) म्हणतात.
• पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील $g$ चे सरासरी मूल्य $\approx$ 9.8  m/s^2 आहे.
• सूत्र: g = GM / R^2 (येथे $M$ = पृथ्वीचे वस्तुमान, $R$ = पृथ्वीची त्रिज्या).

• $g$ च्या मूल्यातील बदल:
  • उंचीनुसार: पृथ्वीच्या पृष्ठभागापासून वर जाताना g चे मूल्य 'कमी' होते.
  • खोलीनुसार: पृथ्वीच्या पृष्ठभागापासून खाली (खोल) जाताना g चे मूल्य 'कमी' होते. (पृथ्वीच्या केंद्रावर g = 0 असते).
  • पृथ्वीच्या आकारामुळे: पृथ्वी ध्रुवांवर चपटी आणि विषुववृत्तावर फुगीर आहे.
    • ध्रुवांवर (Poles) त्रिज्या कमी असते, त्यामुळे g चे मूल्य 'सर्वाधिक' (maximum) असते.
    • विषुववृत्तावर (Equator) त्रिज्या जास्त असते, त्यामुळे g चे मूल्य 'सर्वात कमी' (minimum) असते.

वस्तुमान (Mass) आणि वजन (Weight):

• वस्तुमान (Mass):
  • वस्तूतील एकूण द्रव्यसंचय.
  • ही 'अदिश राशी' आहे.
  • SI एकक: किलोग्रॅम (kg).
  • वस्तुमान विश्वात 'सर्वत्र स्थिर' राहते.
• वजन (Weight):
  • वस्तूला पृथ्वी ज्या गुरुत्वीय बलाने आपल्या केंद्राकडे खेचते, ते बल म्हणजे 'वजन'.
  • वजन हे एक प्रकारचे बल आहे.
  • सूत्र: W = mg(वजन = वस्तुमान $\times$ गुरुत्वीय त्वरण)
  • ही 'सदिश राशी' आहे (दिशा पृथ्वीच्या केंद्राकडे).
  • SI एकक: न्यूटन (N).
  • वजन हे g च्या मूल्यावर अवलंबून असते, त्यामुळे ते जागेनुसार (उंची, खोली, ध्रुव, विषुववृत्त) बदलते.
  • चंद्रावरील g चे मूल्य पृथ्वीच्या 1/6 पट असल्याने, चंद्रावरील वजन पृथ्वीवरील वजनाच्या 1/6 पट असते.

---

६. घर्षण (Friction)

• (हा संपर्क बलाचा एक प्रकार आहे).
• व्याख्या: जेव्हा दोन पृष्ठभाग एकमेकांच्या संपर्कात असतात आणि त्यांच्यात 'सापेक्ष गती' (relative motion) असते किंवा होण्याचा प्रयत्न होतो, तेव्हा त्या गतीला 'विरोध' करणाऱ्या बलाला 'घर्षण बल' म्हणतात.
• घर्षणाची दिशा नेहमी 'गतीच्या विरुद्ध' असते.

घर्षणाचे प्रकार:

1. स्थितिक घर्षण (Static Friction): वस्तू स्थिर असताना आणि तिच्यावर बल लावले जात असताना (पण ती हलत नाही), तेव्हा अस्तित्वात येणारे घर्षण. हे 'स्व-समायोजित' (self-adjusting) असते.
2. घसरते (गतिक) घर्षण (Sliding/Kinetic Friction): जेव्हा एक वस्तू दुसऱ्या वस्तूवरून प्रत्यक्ष 'घासली' जाते (घसरते). याचे मूल्य स्थितिक घर्षणापेक्षा कमी असते.
3. लोटण घर्षण (Rolling Friction): जेव्हा एक वस्तू दुसऱ्या वस्तूवरून 'लोटत' (roll) जाते (उदा. चाक). याचे मूल्य घसरत्या घर्षणापेक्षा खूप कमी असते.
</(ol)

(स्थितिक घर्षण > घसरते घर्षण > लोटण घर्षण)

घर्षणाचे फायदे (Advantages):

• घर्षणामुळे आपण जमिनीवर 'चालू' शकतो.
• घर्षणामुळे आपण वस्तू हातात 'धरू' शकतो.
• घर्षणामुळे आपण कागदावर 'लिहू' शकतो.
• वाहनांचे 'ब्रेक' घर्षणामुळेच काम करतात.

घर्षणाचे तोटे (Disadvantages):

• घर्षणामुळे यंत्रांच्या भागांची 'झीज' होते (Wear and Tear).
• घर्षणामुळे 'उष्णता' निर्माण होते, ज्यामुळे ऊर्जा वाया जाते (उदा. इंजिन गरम होणे).
• घर्षणामुळे गतीला विरोध होतो, त्यामुळे वस्तू हलवण्यासाठी जास्त ऊर्जा लागते.

घर्षण कमी/जास्त करण्याचे उपाय:

• कमी करण्याचे उपाय:
  • वंगण (Lubricants): ऑईल किंवा ग्रीसचा वापर करणे.
  • बॉल बेअरिंग: घसरत्या घर्षणाचे रूपांतर लोटण घर्षणात करणे (उदा. सायकल, पंखे).
  • पावडर: कॅरम खेळताना पावडर वापरणे.
  • पृष्ठभाग गुळगुळीत करणे (Polishing).
• वाढवण्याचे उपाय:
  • खाचा (Grooves): वाहनांच्या टायरवर आणि बुटांच्या तळव्यावर खाचा पाडून घर्षण वाढवले जाते, जेणेकरून पकड घट्ट राहील.

---

७. दाब (Pressure)

• व्याख्या: एकक क्षेत्रफळावर, 'लंब' दिशेने प्रयुक्त होणाऱ्या बलाला 'दाब' म्हणतात.
• सूत्र: दाब (P) = बल (F) / क्षेत्रफळ (A)
• SI एकक: न्यूटन प्रति चौरस मीटर (N/m}^2). यालाच 'पास्कल' (Pa) असे म्हणतात.
• दाब ही 'अदिश राशी' आहे.
• महत्वाचा संबंध: जर बल (F) स्थिर असेल, तर दाब (P) हा क्षेत्रफळाशी (A) 'व्यस्तानुपाती' असतो.
  • क्षेत्रफळ 'कमी' -> दाब 'जास्त'.
  • क्षेत्रफळ 'जास्त' -> दाब 'कमी'.

स्थायूंवरील दाब (Pressure in Solids):

• उदाहरणे (क्षेत्रफळ कमी, दाब जास्त):
  • धारदार सुरीने फळ लवकर कापले जाते (कारण धारचे क्षेत्रफळ कमी असते).
  • खिळ्याचे टोक टोकदार असते, त्यामुळे तो भिंतीत सहज घुसतो.
• उदाहरणे (क्षेत्रफळ जास्त, दाब कमी):
  • इमारतीचा पाया (Foundation) रुंद ठेवतात, जेणेकरून जमिनीवर दाब कमी पडेल.
  • शाळकरी दप्तराच्या पट्ट्या रुंद असतात, जेणेकरून खांद्यावर दाब कमी पडेल.
  • वाळवंटात चालण्यासाठी उंटाचे तळवे पसरट असतात.

द्रवांमधील दाब (Pressure in Liquids):

• द्रवाच्या दाबाचे गुणधर्म:
  1. द्रवामधील दाब हा 'खोलीनुसार' (depth) वाढतो. (धरणाच्या तळाशी भिंत जाड असते).
  2. एकाच खोलीवर (पातळीवर), द्रवाचा दाब सर्व दिशांना 'सारखाच' असतो.
  3. द्रवाचा दाब द्रवाच्या 'घनतेवर' ($\rho$) अवलंबून असतो. (घनता जास्त, दाब जास्त).
• द्रवाच्या स्तंभाचा दाब: P = h \rho g$
  • h = द्रवाची खोली, $\rho$ = द्रवाची घनता, $g$ = गुरुत्वीय त्वरण.
• पास्कलचा नियम (Pascal's Law):
  • नियम: "बंदिस्त द्रवाच्या कोणत्याही भागावर प्रयुक्त केलेला दाब, द्रवाच्या सर्व भागांवर आणि पात्राच्या भिंतींवर 'सारख्याच परिमाणात' संक्रमित होतो."
  • उपयोग: हायड्रॉलिक लिफ्ट, हायड्रॉलिक ब्रेक (कमी बल लावून जास्त वजन उचलण्यासाठी).
• प्लावक बल (Buoyant Force):
  • व्याख्या: जेव्हा एखादी वस्तू द्रवात बुडवली जाते, तेव्हा तो द्रव त्या वस्तूवर 'वरच्या दिशेने' जे बल लावतो, त्याला 'प्लावक बल' म्हणतात.
• आर्किमिडीजचे तत्व (Archimedes' Principle):
  • तत्व: "एखादी वस्तू द्रवात अंशतः किंवा पूर्णतः बुडवल्यास, तिच्यावर वरच्या दिशेने प्लावक बल प्रयुक्त होते. हे बल, त्या वस्तूने बाजूला सारलेल्या (विस्थापित केलेल्या) द्रवाच्या 'वजनाइतके' असते."
  • वस्तूचे तरंगणे किंवा बुडणे हे वस्तूचे वजन आणि प्लावक बल (किंवा वस्तूची घनता आणि द्रवाची घनता) यांच्यातील तुलनेवर अवलंबून असते.

वायूंमधील दाब (Pressure in Gases):

• द्रवांप्रमाणेच वायू (उदा. हवा) देखील दाब प्रयुक्त करतात.
• वातावरणीय दाब (Atmospheric Pressure):
  • व्याख्या: पृथ्वीभोवती हवेचे आवरण आहे (वातावरण). या हवेच्या स्तंभाच्या 'वजनामुळे' पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर जो दाब निर्माण होतो, त्याला 'वातावरणीय दाब' म्हणतात.
  • मापन: वातावरणीय दाब मोजण्यासाठी 'बॅरोमीटर' (वायुदाबमापक) हे उपकरण वापरतात.
  • समुद्रसपाटीवर याचे मूल्य सुमारे 101325 Pa (किंवा 1 atm) असते.
• उंचीचा परिणाम:
  • जसजसे आपण उंच जातो (उदा. पर्वतावर), तसतशी हवा विरळ होते आणि हवेच्या स्तंभाची उंची कमी होते.
  • त्यामुळे, 'उंची वाढल्यास वातावरणीय दाब कमी होतो'.
  • परिणाम: उंचावर गेल्यावर श्वास घेण्यास त्रास होणे, नाकातून रक्त येणे, किंवा अन्न शिजण्यास जास्त वेळ लागणे (पाण्याचा उत्कलनांक कमी होतो).




गती, बल आणि दाब