१. प्राण्यांमधील प्रजनन (Reproduction in Animals)
प्रजनन (Reproduction):
ही एक जैविक प्रक्रिया आहे ज्याद्वारे सजीव (प्राणी किंवा वनस्पती) आपल्यासारख्या नवीन जीवाची (प्रजातीची) निर्मिती करतो.
प्रजनन हे प्रजातीचे सातत्य टिकवून ठेवण्यासाठी आवश्यक असते.
प्रजननाचे मुख्य प्रकार: प्रजननाचे दोन मुख्य प्रकार आहेत: १. अलैंगिक प्रजनन (Asexual Reproduction) २. लैंगिक प्रजनन (Sexual Reproduction)
अलैंगिक प्रजनन (Asexual Reproduction)
या प्रकारात, प्रजननासाठी फक्त एकाच जनकाची (parent) आवश्यकता असते.
या प्रक्रियेत युग्मकांची (gametes) निर्मिती किंवा संयोग होत नाही.
निर्माण होणारा नवीन जीव हा जनुकीयदृष्ट्या जनकाशी तंतोतंत मिळताजुळता असतो (ज्याला 'क्लोन' म्हणतात).
हे प्रजनन सामान्यतः एकपेशीय सजीवांमध्ये आणि काही निम्नस्तरीय बहुपेशीय सजीवांमध्ये आढळते.
अलैंगिक प्रजननाचे प्रकार:
द्विखंडन (Binary Fission):
हा एकपेशीय सजीवांमधील प्रजननाचा सर्वात सोपा प्रकार आहे.
पूर्ण वाढ झालेले पेशीचे केंद्रक प्रथम विभागले जाते, त्यानंतर पेशीद्रव्य विभागले जाते आणि दोन नवीन 'बालपेशी' (daughter cells) तयार होतात.
उदाहरणे: अमीबा, पॅरामेशियम, युग्लीना.
बहुविभाजन (Multiple Fission):
प्रतिकूल परिस्थितीत (उदा. अन्नाचा तुटवडा, जास्त तापमान) काही एकपेशीय सजीव हा मार्ग वापरतात.
पेशीभोवती एक जाड संरक्षक कवच (cyst) तयार होते.
आतमध्ये, केंद्रक आणि पेशीद्रव्य अनेक वेळा विभागले जाऊन अनेक लहान पेशी तयार होतात.
अनुकूल परिस्थिती परत आल्यावर, कवच फुटते आणि अनेक नवीन सजीव बाहेर पडतात.
उदाहरणे: प्लाझमोडियम (मलेरियाचा परजीवी), अमीबा (प्रतिकूल परिस्थितीत).
कलिकायन (Budding):
या प्रकारात, जनक सजीवाच्या शरीरावर एक लहान फुगवटा किंवा 'कलिका' (bud) तयार होतो.
ही कलिका हळूहळू वाढते आणि नवीन सजीवामध्ये विकसित होते.
विकसित झाल्यावर, ती जनकापासून वेगळी होते (उदा. हायड्रा) किंवा जनकाला चिकटून राहून 'वसाहत' (colony) तयार करते (उदा. प्रवाळ).
उदाहरणे: हायड्रा, स्पंज, प्रवाळ (Corals).
खंडीभवन (Fragmentation):
यामध्ये, जनक सजीवाचे शरीर अपघाताने किंवा नैसर्गिकरित्या दोन किंवा अधिक तुकड्यांमध्ये (खंड) विभागले जाते.
प्रत्येक तुकडा वाढून नवीन पूर्ण सजीव तयार होतो.
उदाहरणे: स्पायरोगायरा (शैवाल), प्लॅनेरिया, तारामासा (Starfish) (काही प्रमाणात).
पुनर्जनन (Regeneration):
ही काही प्राण्यांची गमावलेला शरीराचा भाग पुन्हा निर्माण करण्याची क्षमता आहे.
काही सजीवांमध्ये, ही क्षमता इतकी जास्त असते की ती प्रजननाची पद्धत बनते.
जर प्लॅनेरियाचे अनेक तुकडे केले, तर प्रत्येक तुकड्यापासून नवीन प्लॅनेरिया तयार होतो.
पालीची तुटलेली शेपूट पुन्हा येणे हे पुनर्जनन आहे, पण प्रजनन नाही.
लैंगिक प्रजनन (Sexual Reproduction)
या प्रकारात, प्रजननासाठी सामान्यतः दोन भिन्न जनकांची (नर आणि मादी) आवश्यकता असते.
या प्रक्रियेत विशेष पेशी, ज्यांना युग्मक (Gametes) म्हणतात, तयार होतात.
नर युग्मकाला शुक्राणू (Sperm) आणि मादी युग्मकाला अंडाणू (Ovum/Egg) म्हणतात.
शुक्राणू आणि अंडाणू यांच्या संयोगाला फलन (Fertilization) म्हणतात.
फलनामुळे युग्मनज (Zygote) तयार होतो, जो विकसित होऊन नवीन जीव बनतो.
या प्रक्रियेत दोन भिन्न जनकांकडून जनुके एकत्र येत असल्याने, नवीन जीवात जनुकीय विविधता (Genetic Variation) दिसून येते.
लैंगिक प्रजननातील फलनाचे प्रकार:
१. बाह्य फलन (External Fertilization):
जेव्हा नर आणि मादी युग्मकांचे फलन (संयोग) मादीच्या शरीराच्या बाहेर होते (सामान्यतः पाण्यात).
मादी मोठ्या संख्येने अंडी पाण्यात सोडते आणि नर त्यावर शुक्राणू सोडतो.
या प्रक्रियेत युग्मक मोठ्या प्रमाणात वाया जाण्याची शक्यता असते, त्यामुळे जगण्याची शक्यता (survival rate) कमी असते.
उदाहरणे: बहुतेक मासे, बेडूक (उभयचर प्राणी), तारामासा.
२. अंतर्गत फलन (Internal Fertilization):
जेव्हा नर आणि मादी युग्मकांचे फलन मादीच्या शरीराच्या आत होते.
नर आपले शुक्राणू मादीच्या शरीरात सोडतो, जिथे ते अंडाणूला फलित करते.
या प्रक्रियेत अंड्याचे संरक्षण होते, त्यामुळे जगण्याची शक्यता जास्त असते.
उदाहरणे: सस्तन प्राणी (मानव, गाय, कुत्रा), पक्षी, सरपटणारे प्राणी (साप, पाल), कीटक.
भ्रूणाचा विकास आणि प्राण्यांचे वर्गीकरण (User Request)
फलनानंतर तयार झालेल्या युग्मनज (Zygote) पासून भ्रूण (Embryo) विकसित होतो. भ्रूणाचा विकास कोठे होतो, यावरून प्राण्यांचे मुख्य प्रकार पडतात:
१. अंडज प्राणी (Oviparous Animals):
'ओव्ही' (Ovi) म्हणजे अंडी. हे अंडी देणारे प्राणी आहेत.
अंतर्गत फलन झाल्यानंतर, मादी फलित अंडी शरीराबाहेर घालते.
भ्रूणाचा विकास आईच्या शरीराबाहेर, अंड्याच्या आत होतो.
अंड्याला बाह्य धोक्यांपासून वाचवण्यासाठी त्यावर कॅल्शियम कार्बोनेटचे कठीण कवच (उदा. पक्षी, सरपटणारे प्राणी) किंवा जेलीसारखे मऊ आवरण (उदा. बेडूक) असते.
भ्रूणाला लागणारे अन्न अंड्यातील पिवळा बलक (Yolk) मधून मिळते.
पक्ष्यांना अंडी उबवावी (Incubation) लागतात.
उदाहरणे: सर्व पक्षी (कोंबडी, चिमणी), बहुतेक सरपटणारे प्राणी (साप, कासव, मगर, पाल), कीटक, मासे, उभयचर (बेडूक).
२. जरायुज प्राणी (Viviparous Animals):
'विवी' (Vivi) म्हणजे जिवंत. हे थेट पिल्लांना जन्म देणारे प्राणी आहेत.
अंतर्गत फलन झाल्यानंतर, युग्मनज (Zygote) मादीच्या शरीरातच (गर्भाशयात) रुजतो.
भ्रूणाचा पूर्ण विकास आईच्या शरीराच्या आत होतो.
भ्रूणाला लागणारे पोषण आणि ऑक्सिजन आईच्या रक्ताद्वारे (उदा. वार - Placenta द्वारे) मिळते.
पिल्लांचा जन्म झाल्यावर, आई त्यांची काळजी घेते (उदा. दूध पाजणे).
या प्रक्रियेत पिल्लांच्या जगण्याची शक्यता (survival rate) खूप जास्त असते.
उदाहरणे: बहुतेक सस्तन प्राणी (Mammals) जसे - मानव, गाय, म्हैस, कुत्रा, मांजर, हत्ती, सिंह, वटवाघूळ, देवमासा (Whale).
टीप: वटवाघूळ आणि देवमासा हे सस्तन प्राणी आहेत, जरी ते उडतात किंवा पाण्यात राहतात.
३. अंड-जरायुज प्राणी (Ovoviviparous Animals):
हा एक मधला प्रकार आहे.
या प्राण्यांमध्ये फलन अंतर्गत होते आणि मादीच्या शरीरात अंडी तयार होतात.
परंतु मादी ही अंडी बाहेर न घालता, ती तिच्या शरीराच्या आतच ठेवते.
भ्रूणाचा विकास अंड्यातूनच होतो आणि त्याला पोषण अंड्यातील बलकाद्वारेच मिळते (आईच्या शरीरातून थेट मिळत नाही).
अंडी शरीरातच फुटतात आणि पिल्ले जिवंतपणी बाहेर येतात.
हे 'पिल्लांना जन्म देण्यासारखे' दिसते, पण विकास अंड्यातून झालेला असतो.
उदाहरणे: काही प्रकारचे शार्क मासे, गप्पी मासे, काही साप (उदा. व्हायपर), काही कीटक.
रूपांतरण (Metamorphosis)
काही प्राण्यांमध्ये, पिल्लू (larva) आणि प्रौढ (adult) यांच्या स्वरूपात खूप मोठा फरक असतो.
अळी किंवा पिल्लाचे प्रौढात रूपांतर होण्याच्या या प्रक्रियेला रूपांतरण म्हणतात.
१. पूर्ण रूपांतरण (Complete Metamorphosis):
यात जीवनाच्या चार स्पष्ट अवस्था दिसतात.
अवस्था: अंडी (Egg) -> अळी (Larva) -> कोष (Pupa) -> प्रौढ (Adult).
अळी अवस्था (उदा. फुलपाखराची सुरवंट) खादाड असते, तर कोष अवस्था (उदा. Pupa) निष्क्रिय असते.
उदाहरणे: फुलपाखरू, रेशीम किडा, मधमाशी, डास, माशी.
२. अपूर्ण रूपांतरण (Incomplete Metamorphosis):
यात जीवनाच्या तीन अवस्था दिसतात.
अवस्था: अंडी (Egg) -> पिल्लू (Nymph) -> प्रौढ (Adult).
येथे 'कोष' अवस्था नसते.
पिल्लू (Nymph) हे प्रौढासारखेच दिसते, फक्त आकाराने लहान असते आणि त्याला पंख नसतात. ते अनेक वेळा कात टाकून प्रौढ बनते.
उदाहरणे: झुरळ, नाकतोडा, बेडूक (बेडकातील रूपांतरण थोडे वेगळे असते: अंडी -> बेडूकफूल (Tadpole) -> प्रौढ बेडूक).
२. जैवविविधता (Biodiversity)
जैवविविधता: संकल्पना (Concept)
'जैवविविधता' म्हणजे पृथ्वीवरील सजीवांमध्ये (वनस्पती, प्राणी, सूक्ष्मजीव) आढळणारी विविधता.
यात केवळ प्रजातींची विविधताच नाही, तर त्यांच्यातील जनुकीय विविधता आणि त्यांच्या परिसंस्थांची विविधता यांचाही समावेश होतो.
जैवविविधतेचे स्तर (Levels of Biodiversity):
१. जनुकीय विविधता (Genetic Diversity):
एकाच प्रजातीच्या सजीवांमध्ये आढळणारी जनुकीय (DNA) भिन्नता.
उदाहरणे: मानवामध्ये प्रत्येकाचा वेगळा चेहरा, उंची, रंग. तांदळाच्या विविध जाती (उदा. बासमती, आंबेमोहोर). आंब्याच्या विविध जाती.
ही विविधता प्रजातींना बदलत्या पर्यावरणाशी जुळवून घेण्यास मदत करते.
२. प्रजातीय विविधता (Species Diversity):
एका विशिष्ट प्रदेशात आढळणाऱ्या विविध प्रकारच्या सजीवांच्या प्रजातींची संख्या.
उदाहरणे: एका जंगलात वाघ, हरिण, हत्ती, साप, विविध पक्षी, कीटक अशा अनेक प्रजाती एकत्र राहणे.
ज्या ठिकाणी प्रजातींची विविधता जास्त असते, ते ठिकाण (उदा. विषुववृत्तीय वर्षावने) अधिक स्थिर मानले जाते.
३. परिसंस्था विविधता (Ecosystem Diversity):
पृथ्वीवर आढळणाऱ्या विविध प्रकारच्या परिसंस्था (Ecosystems) किंवा अधिवास (Habitats).
प्रत्येक परिसंस्थेची स्वतःची विशिष्ट अजैविक (हवा, पाणी, माती) आणि जैविक (सजीव) रचना असते.
उदाहरणे: जंगले, वाळवंट, गवताळ प्रदेश, नद्या, समुद्र, प्रवाळ खडक (Coral reefs), दोनदी प्रदेश (Estuaries).
जैवविविधतेचे महत्त्व (Importance of Biodiversity):
पर्यावरणीय संतुलन:
प्रत्येक सजीव अन्न साखळीचा (Food Chain) भाग असतो.
जैवविविधता परागण (Pollination), बियाणे प्रसारण, हवा आणि पाणी शुद्धीकरण यासारख्या महत्त्वाच्या 'पर्यावरणीय सेवा' पुरवते.
आर्थिक महत्त्व:
मानवाला अन्न (धान्य, फळे, मासे), वस्त्र (कापूस), निवारा (लाकूड), इंधन (जैविक इंधन) आणि औषधे (अनेक वनस्पती) जैवविविधतेतून मिळतात.
सामाजिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व:
अनेक समाजांची संस्कृती आणि श्रद्धास्थान (उदा. देवराई, पवित्र प्राणी/वृक्ष) जैवविविधतेशी जोडलेली आहेत.
पर्यटन (Ecotourism) (उदा. अभयारण्यात सफारी) हे देखील जैवविविधतेवर अवलंबून असते.
वैज्ञानिक महत्त्व:
जैवविविधतेचा अभ्यास आपल्याला उत्क्रांती (Evolution) समजून घेण्यास मदत करतो.
३. जैवविविधता संवर्धन (Biodiversity Conservation)
जैवविविधतेच्या ऱ्हासाची कारणे (Reasons for Decline):
१. अधिवास नष्ट होणे (Habitat Loss):
हे ऱ्हासाचे सर्वात मुख्य कारण आहे.
जंगलतोड (Deforestation), शहरीकरण, रस्ते आणि धरणे बांधणे, खाणकाम यामुळे प्राण्यांचा नैसर्गिक अधिवास (राहण्याची जागा) नष्ट होतो.
२. अति-शोषण (Over-exploitation):
वनस्पती आणि प्राण्यांचा त्यांच्या पुनरुत्पादनाच्या क्षमतेपेक्षा जास्त वापर करणे.
उदाहरणे: अति-शिकार (Hunting), अवैध व्यापार (हस्तिदंत, वाघाची कातडी), अति-मासेमारी (Over-fishing).
३. प्रदूषण (Pollution):
जल, वायू आणि मृदा प्रदूषणामुळे सजीवांवर घातक परिणाम होतो.
उदाहरणे: शेतीतील कीटकनाशके (उदा. डिक्लोफिनॅक, ज्यामुळे गिधाडे नामशेष झाली), औद्योगिक सांडपाणी, प्लास्टिक प्रदूषण.
४. आक्रमक परदेशी प्रजाती (Invasive Alien Species):
जेव्हा बाहेरच्या प्रदेशातील एखादी प्रजाती (वनस्पती किंवा प्राणी) नवीन ठिकाणी आणली जाते, तेव्हा तिचे नैसर्गिक भक्षक (predator) तिथे नसतात.
त्यामुळे त्यांची संख्या वेगाने वाढते आणि त्या स्थानिक प्रजातींना (Native species) नष्ट करतात.
उदाहरणे: गाजर गवत (पार्थेनियम), जलपर्णी (Eichhornia), तिलापिया मासा.
५. हवामान बदल (Climate Change):
जागतिक तापमानवाढीमुळे (Global warming) समुद्राची पातळी वाढत आहे, हिमनदी वितळत आहेत.
तापमानवाढीमुळे समुद्रातील प्रवाळ खडक (Coral reefs) नष्ट होत आहेत (याला 'Coral Bleaching' म्हणतात).
संवर्धनाचे प्रकार (Methods of Conservation):
जैवविविधता वाचवण्यासाठी दोन मुख्य पद्धती वापरल्या जातात:
१. स्व-स्थान संवर्धन (In-situ Conservation)
व्याख्या: सजीवांना (वनस्पती किंवा प्राणी) त्यांच्या नैसर्गिक अधिवासातच (Natural Habitat) संरक्षण देणे.
ही संवर्धनाची सर्वात प्रभावी आणि उत्तम पद्धत मानली जाते.
यामध्ये संपूर्ण परिसंस्थेचे संरक्षण होते.
स्व-स्थान संवर्धनाची मुख्य उदाहरणे:
राष्ट्रीय उद्याने (National Parks):
हे संरक्षणासाठी अत्यंत राखीव क्षेत्र असते.
येथे कोणत्याही मानवी हस्तक्षेपाला (उदा. चराई, लाकूडतोड, शेती, पर्यटन) पूर्णपणे बंदी असते.
हे क्षेत्र प्रामुख्याने वन्यजीव आणि नैसर्गिक सौंदर्यासाठी राखीव असते.
उदाहरणे (महाराष्ट्र): ताडोबा-अंधारी (चंद्रपूर), संजय गांधी (मुंबई), नवेगाव बांध (गोंदिया).
उदाहरणे (भारत): जिम कॉर्बेट (उत्तराखंड - पहिले राष्ट्रीय उद्यान), काझीरंगा (आसाम - एकशिंगी गेंड्यासाठी).
अभयारण्ये (Wildlife Sanctuaries):
हे प्रामुख्याने विशिष्ट प्रजातींच्या (Species-specific) संवर्धनासाठी राखीव असते.
येथे राष्ट्रीय उद्यानापेक्षा थोडे कमी निर्बंध असतात.
मर्यादित मानवी क्रियाकलापांना (उदा. पर्यटन, संशोधन, लाकूड गोळा करणे) परवानगी दिली जाऊ शकते, जोपर्यंत त्यामुळे वन्यजीवांना धोका होत नाही.
उदाहरणे (महाराष्ट्र): राधानगरी (कोल्हापूर - गव्यांसाठी), माळढोक पक्षी अभयारण्य (सोलापूर), मेळघाट (अमरावती - वाघांसाठी).
उदाहरणे (भारत): पेरियार (केरळ).
राखीव जीवावरण (Biosphere Reserves):
हे एक खूप मोठे, बहुउद्देशीय संरक्षित क्षेत्र असते, ज्यामध्ये राष्ट्रीय उद्याने किंवा अभयारण्ये देखील असू शकतात.
याचा उद्देश केवळ संवर्धन करणे नसून, स्थानिक लोकांच्या मदतीने तेथील संसाधनांचा शाश्वत वापर करणे हा देखील असतो.
भाग: गाभा क्षेत्र (Core) (पूर्ण संरक्षित), बफर क्षेत्र (Buffer) (संशोधन, पर्यटन), संक्रमण क्षेत्र (Transition) (मानवी वस्ती, शेती).
उदाहरणे (भारत): नीलगिरी, नंदा देवी, सुंदरबन, पंचमढी.
पवित्र देवराई (Sacred Groves):
स्थानिक लोकांनी श्रद्धेपोटी किंवा देवाच्या नावाने जपलेला जंगलाचा एक छोटा तुकडा.
येथे वृक्षतोड किंवा शिकारीला धार्मिक कारणांमुळे बंदी असते, त्यामुळे अनेक दुर्मिळ वनस्पती आणि प्राणी येथे सुरक्षित राहतात.
२. पर-स्थान संवर्धन (Ex-situ Conservation)
व्याख्या: संकटग्रस्त सजीवांना त्यांच्या नैसर्गिक अधिवासाच्या बाहेर, मानवनिर्मित सुरक्षित ठिकाणी संरक्षण देणे.
जेव्हा एखादी प्रजाती नैसर्गिक अधिवासात जगू शकत नाही, तेव्हा हा मार्ग वापरला जातो.
पर-स्थान संवर्धनाची मुख्य उदाहरणे:
प्राणी संग्रहालये (Zoological Parks / Zoos):
येथे प्राण्यांना नैसर्गिक वातावरणासारखे वातावरण निर्माण करून ठेवले जाते आणि त्यांची काळजी घेतली जाते.
प्रजनन केंद्रे (Captive Breeding Centers): अत्यंत संकटग्रस्त प्राण्यांची संख्या वाढवण्यासाठी येथे प्रजनन केले जाते (उदा. गिधाड संवर्धन केंद्र).
वनस्पती उद्याने (Botanical Gardens):
येथे विविध प्रकारच्या, विशेषतः दुर्मिळ वनस्पतींचे जतन आणि संवर्धन केले जाते. (उदा. रॉयल बोटॅनिकल गार्डन, कोलकाता).
बीज पेढी (Seed Banks) / जनुक पेढी (Gene Banks):
येथे वनस्पतींच्या बिया (Seed) किंवा प्राण्यांचे युग्मक (Gametes) अत्यंत कमी तापमानात (द्रव नायट्रोजनमध्ये) भविष्यासाठी जतन केले जातात.
याला क्रायोप्रिझर्वेशन (Cryopreservation) म्हणतात.
जर एखादी प्रजाती नामशेष झाली, तर या बिया/जनुके वापरून ती पुन्हा निर्माण करता येऊ शकते.
रेड डेटा बुक (Red Data Book)
प्रकाशक: आययूसीएन (IUCN - International Union for Conservation of Nature) ही एक जागतिक स्तरावर काम करणारी निसर्ग संवर्धन संस्था आहे.
संकल्पना: 'रेड डेटा बुक' ही एक यादी (पुस्तक) आहे, ज्यामध्ये जगभरातील अशा वनस्पती आणि प्राणी प्रजातींची नोंद ठेवली जाते, ज्यांना नामशेष होण्याचा धोका आहे (संकटग्रस्त प्रजाती).
उद्देश: कोणत्या प्रजातीला किती धोका आहे हे निश्चित करणे आणि त्यानुसार संवर्धनाचे प्रयत्न करणे.
आययूसीएन नुसार प्रजातींचे मुख्य वर्गीकरण:
नामशेष (Extinct - EX):
अशी प्रजाती जिचा एकही जीव आता पृथ्वीवर अस्तित्वात नाही.
उदाहरणे: डोडो पक्षी, आशियाई चित्ता (भारतातून नामशेष).
जंगलातून नामशेष (Extinct in the Wild - EW):
अशी प्रजाती जी तिच्या नैसर्गिक अधिवासात (जंगलात) पूर्णपणे संपली आहे, पण प्राणी संग्रहालयासारख्या मानवी संरक्षणात (Ex-situ) जिवंत आहे.
अति संकटग्रस्त (Critically Endangered - CR):
जंगलात नामशेष होण्याचा अत्यंत तीव्र धोका आहे.
उदाहरणे: माळढोक पक्षी (Great Indian Bustard), सोन चिडिया.
संकटग्रस्त (Endangered - EN):
नामशेष होण्याचा उच्च धोका आहे.
उदाहरणे: वाघ (Tiger), सिंह-पुच्छ वानर (Lion-tailed Macaque).
संवेदनशील (Vulnerable - VU):
नजीकच्या भविष्यात संकटग्रस्त (EN) होण्याची शक्यता आहे.
उदाहरणे: एकशिंगी गेंडा, ऑलिव्ह रिडले कासव.
संकट निकट (Near Threatened - NT):
सध्या धोका नाही, पण जवळच्या भविष्यात येऊ शकतो.
चिंतामुक्त (Least Concern - LC):
या प्रजाती मुबलक प्रमाणात आढळतात व त्यांना सध्या कोणताही धोका नाही.
उदाहरणे: कावळा, चिमणी, मानव.
भारतातील काही महत्त्वाचे संवर्धन प्रकल्प:
प्रकल्प व्याघ्र (Project Tiger):
सुरुवात: १९७३.
वाघांची संख्या आणि त्यांच्या अधिवासाचे संरक्षण करण्यासाठी सुरू केलेला हा जगातील सर्वात यशस्वी प्रकल्पांपैकी एक आहे.
प्रकल्प हत्ती (Project Elephant):
सुरुवात: १९९२.
हत्तींचे संरक्षण, त्यांच्या अधिवासाचे संरक्षण आणि मानवी-हत्ती संघर्ष कमी करणे हा याचा उद्देश आहे.
गिधाड संवर्धन प्रकल्प (Vulture Conservation Project):
जनावरांना देण्यात येणाऱ्या 'डिक्लोफिनॅक' (Diclofenac) या वेदनाशामक औषधामुळे गिधाडांची संख्या ९९% पेक्षा जास्त घटली होती.
या औषधावर बंदी घालून आणि गिधाडांसाठी प्रजनन केंद्रे (Ex-situ) स्थापन करून हा प्रकल्प राबवला जात आहे.
मगर प्रजनन प्रकल्प (Crocodile Breeding Project):
१९७५ मध्ये सुरू झाला, ज्यामुळे मगरींची संख्या वाढण्यास मदत झाली.
