१. नैसर्गिक संसाधने (Natural Resources)
निसर्गातून मानवाला जे पदार्थ किंवा ऊर्जा मिळते आणि जी मानवाच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी वापरली जाते, त्याला नैसर्गिक संसाधने म्हणतात.
संसाधनांचे वर्गीकरण: उपलब्धतेनुसार नैसर्गिक संसाधनांचे दोन मुख्य प्रकार पडतात:
अ) पुनर्नवीकरणीय संसाधने (अक्षय संसाधने)
जी संसाधने वापरल्यानंतर पुन्हा निर्माण होतात किंवा जी कधीही संपत नाहीत, त्यांना पुनर्नवीकरणीय संसाधने म्हणतात.
ही संसाधने निसर्गात अमर्याद प्रमाणात उपलब्ध असतात.
यांचा पुनर्वापर करणे शक्य असते.
उदाहरणे:
सौर ऊर्जा: सूर्यापासून मिळणारी ऊर्जा.
पवन ऊर्जा: वाहत्या वाऱ्यापासून मिळणारी ऊर्जा.
जलसंपदा: पाण्याचा वापर करून वीजनिर्मिती.
मृदा आणि वने: योग्य व्यवस्थापनाने यांचे नूतनीकरण करता येते.
ब) अपुनर्नवीकरणीय संसाधने (क्षय संसाधने)
जी संसाधने एकदा वापरली की कायमची संपतात किंवा त्यांना पुन्हा निर्माण होण्यासाठी लाखो वर्षे लागतात, त्यांना अपुनर्नवीकरणीय संसाधने म्हणतात.
ही संसाधने निसर्गात मर्यादित साठ्याच्या स्वरूपात आहेत.
यांचा अतिवापर केल्यास ती भविष्यात नष्ट होऊ शकतात.
उदाहरणे:
जीवाश्म इंधने (कोळसा, पेट्रोलियम, नैसर्गिक वायू).
खनिजे (लोह, तांबे, सोने).
२. जीवाश्म इंधने (Fossil Fuels)
लाखो वर्षांपूर्वी जमिनीखाली गाडल्या गेलेल्या वनस्पती आणि प्राण्यांच्या अवशेषांवर उष्णता व दाब यांचा परिणाम होऊन तयार झालेल्या इंधनाला जीवाश्म इंधन म्हणतात.
अ) कोळसा (Coal)
सुमारे ३०० दशलक्ष वर्षांपूर्वी घनदाट जंगले जमिनीखाली गाडली गेली. भूगर्भातील उष्णता आणि प्रचंड दाबामुळे या वनस्पतींचे रूपांतर कोळशात झाले. या प्रक्रियेला 'कार्बोरायझेशन' म्हणतात.
कोळशाचा मुख्य घटक कार्बन असतो.
कोळशाचे प्रकार (कार्बनच्या प्रमाणानुसार): १. अँथ्रासाइट: हा सर्वात उच्च प्रतीचा कोळसा आहे. यात कार्बनचे प्रमाण सर्वाधिक (सुमारे ९५% पर्यंत) असते. हा कठीण आणि काळाभोर असतो. २. बिट्युमिनस: हा मध्यम प्रतीचा कोळसा असून याचा वापर घरगुती आणि औद्योगिक इंधनासाठी केला जातो. ३. लिग्नाइट: हा हलक्या प्रतीचा कोळसा आहे. यात पाण्याचे प्रमाण जास्त असते. ४. पीट: कोळसा निर्मितीच्या प्रक्रियेतील ही पहिली पायरी आहे. यात कार्बनचे प्रमाण सर्वात कमी असते.
औष्णिक विद्युत केंद्रात वीजनिर्मितीसाठी.
लोखंड आणि पोलाद कारखान्यात भट्ट्या तापवण्यासाठी.
डांबर, कोक आणि कोलगॅस मिळवण्यासाठी.
ब) पेट्रोलियम (Petroleum)
याला 'काळे सोने' किंवा 'द्रवरूप सोने' असेही म्हणतात.
समुद्रातील सूक्ष्म जीव आणि वनस्पती समुद्राच्या तळाशी गाडले गेल्याने आणि त्यावर मातीचे थर साचल्याने प्रचंड दाबाखाली पेट्रोलियमची निर्मिती झाली.
हे गडद रंगाचे, तेलकट आणि विशिष्ट उग्र वास असलेले द्रव आहे.
शुद्धीकरण प्रक्रिया: पेट्रोलियम हा अनेक घटकांचे मिश्रण आहे. तेलशुद्धीकरण कारखान्यात 'प्रभाजी ऊर्ध्वपातन' पद्धतीने त्यातील घटक वेगळे केले जातात. त्यातून खालील पदार्थ मिळतात:
पेट्रोल: वाहनांसाठी इंधन.
डिझेल: अवजड वाहने आणि जनरेटरसाठी इंधन.
केरोसीन: स्टोव्ह आणि जेट विमानांचे इंधन.
ल्युब्रिकंट ऑईल: यंत्रांमधील घर्षण कमी करण्यासाठी (वंगण).
पॅराफिन मेण: मेणबत्त्या, वझेलिन आणि मलम तयार करण्यासाठी.
डांबर: रस्ते बांधणीसाठी.
क) नैसर्गिक वायू (Natural Gas)
हा वायू पेट्रोलियमच्या साठ्यांजवळ किंवा स्वतंत्रपणे आढळतो.
मुख्य घटक: मिथेन (CH₄).
CNG (Compressed Natural Gas): उच्च दाबाखाली साठवलेला वायू. हा प्रदूषणमुक्त इंधन म्हणून ओळखला जातो.
LPG (Liquefied Petroleum Gas): घरगुती वापरासाठीचा गॅस. यात मुख्यत्वे ब्युटेन आणि आयसोब्युटेन असतात. गळती समजण्यासाठी यात 'इथिल मर्कॅप्टन' नावाचे उग्र वासाचे रसायन मिसळले जाते.
३. हवा प्रदूषण (Air Pollution)
हवेमध्ये मानवी आरोग्यास आणि पर्यावरणास घातक असे वायू, धूर किंवा धुलीकण मिसळणे म्हणजे हवा प्रदूषण होय.
प्रमुख प्रदूषके आणि त्यांचे परिणाम:
१. कार्बन मोनॉक्साईड (CO):
स्रोत: वाहनांचा धूर, अपूर्ण ज्वलन.
परिणाम: रक्तातील हिमोग्लोबिनची ऑक्सिजन वाहून नेण्याची क्षमता कमी करतो. यामुळे श्वास गुदमरतो.
२. सल्फर डायऑक्साइड (SO₂):
स्रोत: कोळसा जळणे, कारखाने.
परिणाम: डोळ्यांची जळजळ, श्वसनमार्गाचा दाह, खोकला.
३. नायट्रोजनचे ऑक्साइड्स (NOx):
स्रोत: वाहनांचा धूर.
परिणाम: फुफ्फुसाचे विकार.
४. डुलिकण (SPM - Suspended Particulate Matter):
स्रोत: बांधकाम, खाणकाम.
परिणाम: सिलिकॉसिस, दम्यासारखे आजार.
४. हवा प्रदूषणाशी संबंधित महत्त्वाच्या जागतिक समस्या
अ) हरितगृह परिणाम (Greenhouse Effect)
सूर्याची उष्णता पृथ्वीवर येते पण वातावरणातील काही वायूंमुळे ती उष्णता परत अवकाशात जाऊ शकत नाही, त्यामुळे पृथ्वीचे तापमान वाढते. याला हरितगृह परिणाम म्हणतात.
जबाबदार वायू: कार्बन डायऑक्साइड (CO₂), मिथेन, बाष्प.
परिणाम: जागतिक तापमानवाढ (Global Warming), ध्रुवीय बर्फ वितळणे, समुद्र पातळीत वाढ.
ब) आम्ल पर्जन्य (Acid Rain)
वातावरणातील सल्फर डायऑक्साइड आणि नायट्रोजन डायऑक्साइड पावसाच्या पाण्याशी अभिक्रिया करतात. त्यातून सल्फ्यूरिक आम्ल आणि नायट्रिक आम्ल तयार होते. हे आम्ल पावसावाटे जमिनीवर येते.
परिणाम:
जमिनीची आणि पाण्याची आम्लता वाढते.
झाडांची पाने करपतात.
इमारती आणि स्मारकांचे नुकसान होते. (उदा. ताजमहालचा संगमरवर पिवळा पडणे, याला 'मार्बल कॅन्सर' म्हणतात.)
क) ओझोन थराचा ऱ्हास
वातावरणाच्या 'स्थितांबर' (Stratosphere) थरात ओझोनचा (O₃) थर असतो. हा सूर्यापासून येणाऱ्या अतिनील किरणांपासून पृथ्वीचे रक्षण करतो.
कारणे: क्लोरोफ्लुरोकार्बन (CFCs) चा वापर (रेफ्रिजरेटर, एसी मध्ये).
परिणाम: अतिनील किरणे थेट पृथ्वीवर आल्याने त्वचेचा कर्करोग, मोतीबिंदू होण्याचा धोका वाढतो.
५. जल प्रदूषण (Water Pollution)
पाण्याच्या नैसर्गिक गुणधर्मात बदल होऊन ते सजीवांसाठी अपायकारक ठरणे म्हणजे जल प्रदूषण होय.
कारणे:
औद्योगिक सांडपाणी (रसायने, जड धातू).
घरगुती सांडपाणी आणि मलमूत्र.
शेतीतील रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांचा अतिवापर.
धार्मिक विधी आणि मूर्ती विसर्जन.
परिणाम:
जलजन्य आजार: टायफॉइड, कॉलरा, कावीळ, अतिसार.
जलीय परिसंस्थेचा नाश: पाण्यातील ऑक्सिजन कमी झाल्याने मासे व इतर जलचर मरतात.
युट्रोफिकेशन: पाण्यातील पोषक द्रव्ये वाढल्याने शेवाळाची प्रचंड वाढ होते आणि पाणी पिण्यायोग्य राहत नाही.
जैवविस्तृतीकरण (Biomagnification): डीडीटी सारखी कीटकनाशके अन्नसाखळीत शिरतात आणि सर्वोच्च भक्षकाच्या शरीरात साठून राहतात.
उपाय आणि संवर्धन:
सांडपाण्यावर प्रक्रिया करूनच ते नदीत सोडावे.
३ R मंत्राचा वापर: Reduce (कमी वापर), Reuse (पुनर्वापर), Recycle (पुनर्चक्रीकरण).
पिण्याचे पाणी शुद्ध करण्यासाठी क्लोरिनचा वापर करणे.
पावसाचे पाणी साठवणे (Rainwater Harvesting).
६. मृदा प्रदूषण आणि घनकचरा व्यवस्थापन
मृदा प्रदूषण:
प्लास्टिक, काच, धातू यांसारख्या अविघटनशील पदार्थामुळे मातीची सुपीकता कमी होते.
रासायनिक खतांच्या अतिवापरामुळे जमीन क्षारपड होते.
घनकचरा व्यवस्थापन:
ओला कचरा: स्वयंपाकघरातील टाकाऊ पदार्थ. यापासून कंपोस्ट खत किंवा बायोगॅस बनवता येतो.
सुका कचरा: प्लास्टिक, कागद, धातू. याचे पुनर्चक्रीकरण (Recycle) करणे आवश्यक आहे.
ई-कचरा: जुने मोबाईल, संगणक, बॅटरी. यांची शास्त्रोक्त पद्धतीने विल्हेवाट लावणे गरजेचे आहे.
७. वन संवर्धन (Forest Conservation)
वने ही पृथ्वीची फुफ्फुसे आहेत. जैवविविधता टिकवण्यासाठी वने अत्यंत महत्त्वाची आहेत.
वनांचे महत्त्व:
प्राणवायूचा (Oxygen) पुरवठा करणे.
जमिनीची धूप थांबवणे.
पावसाचे चक्र नियमित ठेवणे.
वनौषधी आणि लाकूड पुरवणे.
संवर्धनाचे मार्ग:
वनीकरण: रिकाम्या जागी नवीन झाडे लावणे.
अभयारण्ये आणि राष्ट्रीय उद्याने: वन्यजीवांसाठी सुरक्षित क्षेत्र घोषित करणे.
चिपको आंदोलन: सुंदरलाल बहुगुणा यांच्या नेतृत्वाखाली झालेली ही चळवळ वृक्षतोड थांबवण्यासाठी प्रसिद्ध आहे.
वन महोत्सव: दरवर्षी जुलै महिन्यात झाडे लावण्यासाठी साजरा केला जाणारा सप्ताह.
८. परीक्षेसाठी महत्त्वाचे मुद्दे (Quick Revision)
BOD (Biochemical Oxygen Demand): पाण्यातील प्रदूषणाची पातळी मोजण्याचे एकक. BOD जास्त असल्यास पाणी जास्त प्रदूषित असते.
जागतिक पर्यावरण दिन: ५ जून.
ध्वनी प्रदूषणाची तीव्रता: 'डेसिबल' (dB) या एककात मोजतात. ८० dB पेक्षा जास्त आवाज हानिकारक असतो.
भोपाळ वायू दुर्घटना (१९८४): 'मिथिल आयसोसायनेट' (MIC) या वायूच्या गळतीमुळे झाली होती.
क्योटो प्रोटोकॉल: हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन कमी करण्यासाठीचा आंतरराष्ट्रीय करार.
