१. सौरमाला आणि खगोलशास्त्र
विश्वाची व्याप्ती अफाट आहे. यात असंख्य आकाशगंगा आहेत. आपली आकाशगंगा 'मंदाकिनी' या नावाने ओळखली जाते. सौरमाला ही मंदाकिनी आकाशगंगेचा एक खूप लहान भाग आहे.
सूर्य (The Sun)
सूर्य हा एक स्वयंप्रकाशित तारा आहे.
सौरमालेच्या केंद्रस्थानी सूर्य आहे आणि इतर सर्व खगोलीय वस्तू त्याच्याभोवती परिभ्रमण करतात.
सूर्याचे वस्तुमान हे सौरमालेच्या एकूण वस्तुमानाच्या सुमारे ९९.८% आहे.
सूर्याचा व्यास पृथ्वीच्या व्यासाच्या सुमारे १०९ पट आहे.
सूर्याची रचना प्रामुख्याने हायड्रोजन (सुमारे ७१%) आणि हेलियम (सुमारे २६.५%) या वायूंनी बनलेली आहे.
सूर्याच्या पृष्ठभागाचे तापमान सुमारे ६००० अंश सेल्सियस असते.
सूर्य आणि पृथ्वीमधील अंतर सुमारे १५ कोटी किलोमीटर आहे. प्रकाश सूर्यापासून पृथ्वीवर पोहोचण्यासाठी ८ मिनिटे २० सेकंद लागतात.
ग्रह (Planets)
सौरमालेत एकूण ८ ग्रह आहेत. आंतरराष्ट्रीय खगोल संघाने (IAU) २००६ मध्ये 'प्लूटो' ला ग्रहांच्या यादीतून वगळून 'बटूग्रह' घोषित केले.
ग्रहांचे वर्गीकरण दोन गटांत केले जाते:
अ) आंतरग्रह (Inner Planets): हे सूर्याच्या जवळचे ग्रह आहेत. हे खडकाळ असतात. यात बुध, शुक्र, पृथ्वी आणि मंगळ यांचा समावेश होतो.
ब) बहिर्ग्रह (Outer Planets): हे सूर्यापासून दूर आहेत. हे आकाराने मोठे असून वायुरूप आहेत. यात गुरू, शनि, युरेनस आणि नेपच्यून यांचा समावेश होतो.
ग्रहांची वैशिष्ट्ये (महत्त्वाचे मुद्दे)
१. बुध:
सूर्याच्या सर्वात जवळचा ग्रह.
सर्वात वेगवान ग्रह (सूर्याभोवती सर्वात कमी वेळेत फेरी पूर्ण करतो - ८८ दिवस).
याला एकही उपग्रह नाही.
दिवसा तापमान खूप जास्त आणि रात्री खूप कमी असते.
२. शुक्र:
सौरमालेतील सर्वात उष्ण आणि तेजस्वी ग्रह.
याला 'पहाटेचा तारा' किंवा 'सायंतारा' असेही म्हणतात, कारण हा सूर्योदयापूर्वी पूर्वेकडे आणि सूर्यास्तानंतर पश्चिमेकडे दिसतो.
हा स्वतःभोवती पूर्वेकडून पश्चिमेकडे फिरतो (इतर ग्रहांच्या उलट).
याला एकही उपग्रह नाही.
३. पृथ्वी:
सूर्यापासून तिसरा ग्रह.
सजीवांचे अस्तित्व असलेला एकमेव ग्रह.
अंतराळातून निळा दिसतो म्हणून याला 'निळा ग्रह' म्हणतात.
स्वतःभोवती फिरण्यास (परिवलन) २४ तास लागतात आणि सूर्याभोवती फिरण्यास (परिभ्रमण) ३६५ दिवस ६ तास लागतात.
एकमेव नैसर्गिक उपग्रह: चंद्र.
४. मंगळ:
याला 'लाल ग्रह' म्हणतात कारण येथील मातीत लोहाचे प्रमाण जास्त आहे.
येथे 'ऑलिंपस मॉन्स' हा सौरमालेतील सर्वात उंच ज्वालामुखी पर्वत आहे.
दोन उपग्रह: फोबोस आणि डीमोस.
५. गुरू:
सौरमालेतील सर्वात मोठा ग्रह.
हा प्रामुख्याने वायूने बनलेला आहे. यावर सतत वादळे होत असतात म्हणून याला 'वादळी ग्रह' असेही म्हणतात.
गुरुत्वाकर्षण शक्ती सर्वात जास्त आहे.
गॅनिमिड हा गुरूचा आणि सौरमालेतील सर्वात मोठा उपग्रह आहे.
६. शनि:
दुसऱ्या क्रमांकाचा मोठा ग्रह.
याचे वैशिष्ट्य म्हणजे याच्याभोवती असलेली कडी. ही कडी बर्फ आणि धुळीच्या कणांनी बनलेली आहेत.
शनिची घनता पाण्यापेक्षाही कमी आहे (हा पाण्यावर तरंगू शकतो).
टायटन हा याचा मुख्य उपग्रह आहे.
७. युरेनस:
हा ग्रह खूप झुकलेल्या अक्षावर फिरतो, त्यामुळे तो घरंगळत चालल्यासारखा दिसतो.
याचा शोध विलियम हर्शेल यांनी लावला.
८. नेपच्यून:
सूर्यापासून सर्वात दूरचा ग्रह.
येथे अतिशय वेगाने वारे वाहतात.
हा ग्रह निळसर रंगाचा दिसतो (मिथेन वायूमुळे).
इतर खगोलीय वस्तू
लघुग्रह पट्टा: मंगळ आणि गुरू या दोन ग्रहांच्या दरम्यान असंख्य लहान खडकाळ वस्तूंचा पट्टा आहे, त्यांना लघुग्रह म्हणतात. 'सेरेस' हा यातील सर्वात मोठा बटूग्रह आहे.
धूमकेतू:
हे गोठलेले वायू, बर्फ आणि धूळ यांनी बनलेले असतात.
जेव्हा ते सूर्याच्या जवळ येतात, तेव्हा उष्णतेमुळे त्यातील वायू प्रसरित होतात आणि त्यांना एक लांब शेपटी तयार होते जी सूर्याच्या विरुद्ध दिशेला असते.
हॅलेचा धूमकेतू दर ७६ वर्षांनी दिसतो (शेवटी १९८६ मध्ये दिसला होता).
उल्का आणि उल्कापात: काही वेळा आकाशातून 'तारा तुटताना' दिसतो, त्याला उल्का म्हणतात. हे लहान खडक पृथ्वीच्या वातावरणात प्रवेश करताना घर्षणामुळे जळून जातात. जे खडक पूर्ण न जळता पृथ्वीवर पडतात, त्यांना 'अशनी' म्हणतात. महाराष्ट्रातील लोणार सरोवर हे अशाच एका अशनीच्या आघातामुळे तयार झाले आहे.
२. नैसर्गिक घटना
निसर्गात घडणाऱ्या काही घटना मानवी जीवनावर मोठा प्रभाव टाकतात.
वीज (Lightning)
पावसाळ्यात आकाशात वीज चमकते.
कारण: ढगांमध्ये होणारे घर्षण. ढगांच्या वरच्या बाजूला धन प्रभार आणि खालच्या बाजूला ऋण प्रभार जमा होतो. जेव्हा हा प्रभार खूप वाढतो आणि जमिनीवरील प्रभाराशी संपर्क येतो, तेव्हा वीज पडते.
बेंजामिन फ्रँकलिन या शास्त्रज्ञाने पतंगाचा प्रयोग करून वीज ही विद्युत लहरींचे एक रूप आहे हे सिद्ध केले.
तडितरक्षक (Lightning Conductor): इमारतींवर वीज पडण्यापासून बचाव करण्यासाठी वापरले जाणारे उपकरण. यात तांब्याची पट्टी वापरली जाते जी जमिनीशी जोडलेली असते.
भूकंप (Earthquakes)
पृथ्वीच्या भूकवचात होणाऱ्या हालचालींमुळे कंपने निर्माण होतात, याला भूकंप म्हणतात.
नाभी: जमिनीखाली ज्या ठिकाणी भूकंपाची सुरुवात होते, त्या बिंदूला भूकंपाची 'नाभी' म्हणतात.
अपिकेंद्र: नाभीच्या बरोबर वर, भूपृष्ठावर असलेल्या बिंदूला भूकंपाचे 'अपिकेंद्र' म्हणतात. येथे हादरे सर्वात तीव्र असतात.
मापन: भूकंपाची तीव्रता मोजण्यासाठी 'सिस्मोग्राफ' (भूकंपमापक यंत्र) वापरतात.
एकक: भूकंपाची महत्ता 'रिश्टर स्केल' या एककात सांगितली जाते.
भूकंपाच्या लहरींचे तीन प्रकार आहेत: १. प्राथमिक लहरी (P-Waves): सर्वात वेगवान, घन व द्रव दोन्हीतून प्रवास करतात. २. दुय्यम लहरी (S-Waves): फक्त घन पदार्थातून प्रवास करतात, द्रवातून जात नाहीत. ३. भूपृष्ठ लहरी (L-Waves): सर्वात विनाशकारी असतात, कारण त्या जमिनीच्या पृष्ठभागावरून प्रवास करतात.
चक्रीवादळे
हवेचा दाब कमी-जास्त झाल्यामुळे वारे वाहतात. जेव्हा एखाद्या ठिकाणी हवेचा दाब खूप कमी होतो, तेव्हा सभोवतालची हवा त्या दिशेने वेगाने धावते आणि गोलाकार फिरते, याला चक्रीवादळ म्हणतात.
चक्रीवादळाच्या मध्यभागाला 'वादळाचा डोळा' म्हणतात, जिथे हवा शांत असते.
३. आपत्ती व्यवस्थापन
आपत्ती म्हणजे अशी घटना ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणात जीवितहानी, वित्तहानी आणि सामाजिक हानी होते.
आपत्तींचे प्रकार
१. नैसर्गिक आपत्ती: ज्या निसर्गनिर्मित असतात. उदा. भूकंप, पूर, दुष्काळ, चक्रीवादळ, सुनामी, वीज पडणे, ज्वालामुखी. २. मानवनिर्मित आपत्ती: ज्या मानवाच्या चुकांमुळे घडतात. उदा. आग, बॉम्बस्फोट, रस्ते अपघात, वायू गळती, दंगली, युद्ध.
आपत्ती व्यवस्थापन कायदा
भारतात 'राष्ट्रीय आपत्ती व्यवस्थापन कायदा, २००५' संमत करण्यात आला आहे. यानुसार राष्ट्रीय स्तरावर 'राष्ट्रीय आपत्ती प्रतिसाद दल' (NDRF) कार्य करते.
महत्त्वाचे उपाय आणि प्रथमोपचार
प्रथमोपचार म्हणजे डॉक्टरांच्या मदतीपूर्वी रुग्णाला दिली जाणारी तात्काळ मदत.
१. आगीपासून बचाव:
आग लागल्यास 'आग विझवणारे यंत्र' वापरा.
जखमी व्यक्तीला ब्लँकेटने झाकून आग विझवा, पण ब्लँकेट जास्त वेळ ठेऊ नका.
भाजलेल्या जागेवर थंड पाणी ओता (किमान १०-१५ मिनिटे).
२. सर्पदंश:
रुग्णाला शांत ठेवा, भीतीमुळे हृदयाचे ठोके वाढून विष वेगाने पसरते.
दंश झालेला भाग हृदयाच्या पातळीच्या खाली ठेवा.
जखमेच्या वरच्या बाजूस कापडाने घट्ट बांधा (टूर्निकेट), जेणेकरून विष शरीरात पसरणार नाही.
तात्काळ दवाखान्यात न्या.
३. वीज पडताना घ्यायची काळजी:
उघड्या मैदानावर किंवा झाडाखाली उभे राहू नका.
विजेचे खांब, टॉवर यांपासून दूर राहा.
जर तुम्ही प्रवासात असाल, तर गाडीच्या काचा बंद करून आतच बसा. गाडीचे धातूचे कवच विजेपासून संरक्षण देते (फॅराडे केज तत्त्व).
४. भूकंपाच्या वेळी:
घरात असल्यास टेबलाखाली किंवा पलंगाखाली आश्रय घ्या.
लिफ्टचा वापर करू नका.
बाहेर असल्यास इमारती आणि विजेच्या खांबांपासून दूर मोकळ्या जागेत जा.
प्रथमोपचाराचे ABC तत्त्व
रुग्णाची तपासणी करताना हे तत्त्व वापरतात:
A (Airway): श्वास नलिका मोकळी आहे का ते पहा.
B (Breathing): श्वासोच्छ्वास चालू आहे का ते तपासा.
C (Circulation): नाडीचे ठोके आणि रक्ताभिसरण तपासा.
