महाराष्ट्र - प्राकृतिक रचना, नद्या, हवामान आणि पिके
महाराष्ट्राची प्राकृतिक रचना
महाराष्ट्राची प्राकृतिक रचना प्रामुख्याने तीन मुख्य विभागांमध्ये विभागली जाते:
१. कोकण किनारपट्टी २. सह्याद्री पर्वत (पश्चिम घाट) ३. महाराष्ट्र पठार (दख्खनचे पठार)
१. कोकण किनारपट्टी
स्थान: महाराष्ट्राच्या पश्चिमेस, अरबी समुद्र आणि सह्याद्री पर्वत यांच्या दरम्यानची चिंचोळी किनारपट्टी.
विस्तार: उत्तरेस दमांगंगा नदीपासून दक्षिणेस तेरेखोल खाडीपर्यंत.
लांबी व रुंदी: उत्तर-दक्षिण लांबी सुमारे ७२० किमी. रुंदी उत्तरेकडे जास्त (उदा. उल्हास नदी खोरे, ९०-९५ किमी) आणि दक्षिणेकडे कमी (३०-४५ किमी) होत जाते.
वैशिष्ट्ये:
हा सखल प्रदेश असून त्याची समुद्राकडील बाजू 'खलाटी' (सखल) आणि सह्याद्रीकडील बाजू 'वलाटी' (उंच) म्हणून ओळखली जाते.
कोकण किनारपट्टी 'रिया' प्रकारची आहे (नद्यांच्या मुखात समुद्राचे पाणी शिरल्याने तयार झालेल्या खाड्या).
उत्तरेकडून दक्षिणेकडे प्रमुख खाड्या: डहाणू, वसई, धरमतर, राजापुरी, बाणकोट, दाभोळ, जयगड, विजयदुर्ग, तेरेखोल.
किनारपट्टीवर अनेक वाळूचे दांडे (पुळणी) आढळतात. उदा. जुहू, अलिबाग, श्रीवर्धन, गणपतीपुळे.
कोकणात अनेक लहान बेटे आहेत. उदा. मुंबई (साष्टी बेट), घारापुरी.
२. सह्याद्री पर्वत (पश्चिम घाट)
स्थान: कोकण किनारपट्टीला समांतर, महाराष्ट्राच्या पश्चिम सीमेवर उत्तर-दक्षिण पसरलेला पर्वत.
स्वरूप: हा 'गट' पर्वत किंवा 'प्रस्तरभंग' (Fault) प्रकारचा पर्वत आहे. त्याचा पश्चिमेकडील उतार तीव्र आणि पूर्वेकडील उतार मंद आहे.
जलविभाजक: सह्याद्री हा महाराष्ट्रातील प्रमुख जलविभाजक आहे. यामुळे पश्चिमवाहिनी (कोकणातील) आणि पूर्ववाहिनी (पठारावरील) नद्या वेगळ्या होतात.
उंची: उत्तरेकडे उंची जास्त (सरासरी १०००-१३०० मीटर), दक्षिणेकडे उंची कमी होत जाते (सरासरी ९०० मीटर).
प्रमुख शिखरे (उत्तरेकडून दक्षिणेकडे):
कळसूबाई (१६४६ मीटर) - महाराष्ट्रातील सर्वोच्च शिखर (अहमदनगर).
साल्हेर (१५६७ मीटर) - नाशिक जिल्ह्यात.
महाबळेश्वर (१४३८ मीटर)
हरिश्चंद्रगड (१४२४ मीटर)
त्र्यंबकेश्वर (१३०४ मीटर)
प्रमुख घाट (रस्ते):
थळ घाट (कसाऱ्याचा घाट): मुंबई - नाशिक
बोर घाट (खंडाळा घाट): मुंबई - पुणे
आंबा घाट: रत्नागिरी - कोल्हापूर
फोंडा घाट: पणजी - कोल्हापूर
आंबोली घाट: सावंतवाडी - बेळगाव
सह्याद्रीच्या उपरांगा (पूर्वेकडे पसरलेल्या):
सातमाळा-अजिंठा डोंगररांग: (नाशिक, जळगाव, छत्रपती संभाजीनगर) - तापी आणि गोदावरी खोरे वेगळे करते.
हरिश्चंद्रगड-बाळाघाट डोंगररांग: (अहमदनगर, बीड, धाराशिव) - गोदावरी आणि भीमा खोरे वेगळे करते.
शंभू महादेव डोंगररांग: (सातारा, सांगली, सोलापूर) - भीमा आणि कृष्णा खोरे वेगळे करते.
३. महाराष्ट्र पठार (दख्खनचे पठार / देश)
स्थान: सह्याद्री पर्वताच्या पूर्वेस पसरलेला विस्तीर्ण प्रदेश. हा दख्खनच्या पठाराचा भाग आहे.
निर्मिती: बेसाल्ट (अग्निजन्य) खडकाच्या थरांच्या संचयनातून (लाव्हारस) तयार झाले आहे.
विस्तार: महाराष्ट्राचा सुमारे ९०% भूभाग पठाराने व्यापला आहे.
उतार: पठाराचा सर्वसाधारण उतार पश्चिमेकडून पूर्वेकडे आहे.
खोऱ्यांची रचना: पठाराचा भाग प्रामुख्याने गोदावरी, भीमा, कृष्णा या पूर्ववाहिनी नद्यांच्या खोऱ्यांनी व्यापला आहे.
उत्तरेकडील सीमा: महाराष्ट्राच्या उत्तर सीमेवर 'सातपुडा पर्वत' आहे. तापी-पूर्णा नदीचे खोरे सातपुडा आणि सातमाळा-अजिंठा रांगांच्या दरम्यान आहे. यालाच 'खान्देश' प्रदेश म्हणतात.
महाराष्ट्रातील प्रमुख नद्या
अ) पूर्ववाहिनी नद्या (बंगालच्या उपसागराला मिळतात)
गोदावरी:
उगम: नाशिक जिल्ह्यामध्ये त्र्यंबकेश्वर येथे.
लांबी: महाराष्ट्रातील सर्वात लांब नदी (६६८ किमी महाराष्ट्रात).
खोरे: महाराष्ट्रातील सर्वात मोठे नदीखोरे (सुमारे ४९% क्षेत्र).
उपनद्या (डाव्या तीरावरील): कादवा, शिवना, पूर्णा, प्राणहिता (पैनगंगा, वर्धा, वैनगंगा यांचा एकत्रित प्रवाह).
उपनद्या (उजव्या तीरावरील): दारणा, प्रवरा, मुळा, सिंदफणा, मांजरा.
विशेष: 'दक्षिण गंगा' किंवा 'वृद्ध गंगा' म्हणून ओळखली जाते.
कृष्णा:
उगम: सातारा जिल्ह्यामध्ये महाबळेश्वर येथे.
उपनद्या (डाव्या तीरावरील): येरळा, भीमा (भीमा ही कृष्णेची प्रमुख उपनदी असून ती पुणे, सोलापूर जिल्ह्यातून वाहते).
उपनद्या (उजव्या तीरावरील): कोयना, वेण्णा, वारणा, पंचगंगा (कासारी, कुंभी, तुळशी, भोगावती, सरस्वती यांचा एकत्रित प्रवाह).
भीमा: (कृष्णेची उपनदी)
उगम: पुणे जिल्ह्यात भीमाशंकर येथे.
उपनद्या: इंद्रायणी, मुळा-मुठा, नीरा, सीना.
ब) पश्चिमवाहिनी नद्या (अरबी समुद्राला मिळतात)
तापी-पूर्णा:
उगम: तापी नदी मध्य प्रदेशात बैतूल जिल्ह्यात (सातपुडा) उगम पावते.
वैशिष्ट्य: ही नदी पूर्वेकडून पश्चिमेकडे 'खचदरी' (Rift Valley) मधून वाहते.
खोरे: सातपुडा आणि सातमाळा-अजिंठा रांगांच्या दरम्यान.
उपनद्या: पूर्णा (मुख्य), गिरणा, पांझरा, अनेर, वाघूर.
कोकणातील नद्या:
वैशिष्ट्ये: या नद्या सह्याद्रीत उगम पावतात, लांबीने अत्यंत आखूड (कमी) असतात, वेगाने वाहतात आणि अरबी समुद्राला मिळण्यापूर्वी खाड्या तयार करतात.
प्रमुख नद्या (उत्तरेकडून दक्षिणेकडे): दमांगंगा, वैतरणा, उल्हास (कोकणातील सर्वात लांब), पाताळगंगा, सावित्री, वाशिष्ठी, शास्त्री, तेरेखोल.
महाराष्ट्राचे हवामान
मुख्य प्रकार: महाराष्ट्राचे हवामान प्रामुख्याने 'उष्णकटिबंधीय मान्सून' प्रकारचे आहे.
हवामानातील विविधता: प्राकृतिक रचनेमुळे हवामानात मोठी विविधता आढळते.
कोकण: उष्ण, दमट आणि सम हवामान (समुद्रसपाटी व समुद्राचे सान्निध्य).
पठार: उष्ण, कोरडे आणि विषम हवामान (समुद्रापासून दूर).
सह्याद्री (घाटमाथा): थंड व अति पर्जन्याचे हवामान.
पर्जन्यमान:
महाराष्ट्राला प्रामुख्याने 'नैऋत्य मान्सून' वाऱ्यांपासून पाऊस मिळतो (जून ते सप्टेंबर).
अति पर्जन्याचा प्रदेश: कोकण आणि सह्याद्रीचा पश्चिम उतार (सरासरी २५०० ते ३५०० मिमी). आंबोली (सिंधुदुर्ग) हे सर्वाधिक पावसाचे ठिकाण आहे.
पर्जन्यछायेचा प्रदेश (Rain Shadow Zone): सह्याद्रीच्या पूर्वेकडील प्रदेश (उदा. अहमदनगर, सोलापूर, सांगलीचा पूर्व भाग). येथे पाऊस ५० ते १०० सेमी इतका कमी पडतो.
मध्यम पर्जन्याचा प्रदेश: पठाराचा पूर्वेकडील भाग (विदर्भ, मराठवाडा) येथे पर्जन्यमान पुन्हा थोडे वाढते (१०० ते १५० सेमी).
प्रमुख पिके आणि मृदा
१. मृदा (जमीन)
काळी मृदा (रेगूर मृदा):
निर्मिती: बेसाल्ट खडकाची झीज होऊन तयार झाली.
ठिकाण: महाराष्ट्र पठाराचा मोठा भाग (देश), विशेषतः गोदावरी व तापी खोरे.
वैशिष्ट्ये: पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता जास्त, ओलावा टिकवते.
पिके: कापूस (म्हणूनच 'कापसाची काळी मृदा' म्हणतात), ऊस, ज्वारी, गहू, कडधान्ये.
जांभी मृदा (Laterite Soil):
निर्मिती: अति पर्जन्याच्या प्रदेशात खडकातील सिलिका वाहून जाते व लोह-ॲल्युमिनियम शिल्लक राहते.
ठिकाण: कोकण किनारपट्टी आणि सह्याद्रीचा घाटमाथा (रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग, रायगड).
वैशिष्ट्ये: रंग तांबडा, कस कमी असतो.
पिके: तांदूळ (भात), नाचणी, आंबा, काजू, फणस.
गाळाची मृदा:
ठिकाण: नद्यांच्या खोऱ्यात (उदा. तापी-पूर्णा खोरे) आणि कोकणातील सखल किनारी भागात ('खार्पाटी' मृदा).
पिके: ऊस, केळी (तापी खोरे), तांदूळ (कोकण).
२. प्रमुख पिके
तांदूळ (भात):
हवामान: उष्ण व दमट हवामान, जास्त पाऊस (१५० सेमी पेक्षा जास्त).
मृदा: जांभी किंवा गाळाची.
प्रमुख जिल्हे: कोकणातील सर्व जिल्हे (ठाणे, पालघर, रायगड, रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग) आणि घाटमाथ्यावरील प्रदेश (कोल्हापूर, पुणे).
कापूस:
हवामान: उष्ण व कोरडे हवामान, मध्यम पाऊस.
मृदा: काळी (रेगूर).
प्रमुख जिल्हे: 'पांढरे सोने' म्हणून ओळख. खान्देश (जळगाव, धुळे), मराठवाडा आणि विदर्भ (यवतमाळ, अकोला, अमरावती).
ऊस:
हवामान: उष्ण हवामान, परंतु जास्त पाणी (सिंचन) आवश्यक.
मृदा: काळी किंवा गाळाची.
प्रमुख जिल्हे: पश्चिम महाराष्ट्र (कोल्हापूर, सातारा, सांगली, पुणे, अहमदनगर, सोलापूर) हा 'साखरेचा पट्टा' म्हणून ओळखला जातो.
ज्वारी (Jowar):
हे महाराष्ट्राचे प्रमुख अन्नधान्य पीक आहे.
रब्बी ज्वारी (थंडीतील) आणि खरीप ज्वारी (पावसाळ्यातील).
प्रमुख जिल्हे: सोलापूर (रब्बी ज्वारीचे कोठार), अहमदनगर, पुणे.
