सातत्यपूर्ण सर्वंकष मूल्यमापन (Continuous and Comprehensive Evaluation - CCE)
'सातत्यपूर्ण' (Continuous): याचा अर्थ 'सतत' परीक्षा घेणे असा होत नाही.
याचा अर्थ 'अध्यापन-अध्ययन' प्रक्रियेचाच एक अविभाज्य भाग म्हणून मूल्यमापन करणे.
हे प्रामुख्याने आकारिक (Formative) मूल्यमापनावर भर देते, जे शिकवतानाच केले जाते.
यात संकलित (Summative) मूल्यमापनाचाही (सत्र/वर्ष अखेर) समावेश असतो, पण भर प्रगतीवर असतो.
उद्देश: नियमित फीडबॅक (Feedback) देणे, चुका सुधारणे, आणि शिकण्यातील अडथळे (Learning Gaps) वेळेत शोधणे.
'सर्वंकष' (Comprehensive): याचा अर्थ विद्यार्थ्याच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या सर्व पैलूंचे मूल्यमापन करणे.
शैक्षणिक पैलू (Scholastic): विविध विषयांमधील ज्ञान, आकलन, उपयोजन (उदा. गणित, विज्ञान, भाषा).
सह-शैक्षणिक पैलू (Co-Scholastic):
भाषा संदर्भात: केवळ लेखी परीक्षा न घेता, श्रवण (Listening), भाषण (Speaking), वाचन (Reading), आणि लेखन (Writing) - (LSRW) या चारी कौशल्यांचे मूल्यमापन करणे.
इतर: जीवन कौशल्ये (Life Skills), अभिवृत्ती (Attitudes), मूल्ये (Values), कला, क्रीडा, इत्यादी.
उद्देश: विद्यार्थ्याचा सर्वांगीण विकास (Holistic Development) तपासणे.
मूल्यमापनाचे उद्देशावर आधारित तीन प्रकार (Purposes of Assessment)
१. Assessment OF Learning (अध्ययनाचे मूल्यमापन)
'OF' म्हणजे 'चे'. म्हणजे, शिकणे 'संपल्यानंतर' त्याचे केलेले मूल्यमापन.
उर्फ नाव: संकलित मूल्यमापन (Summative Assessment).
उद्देश:
विद्यार्थ्याने एका विशिष्ट कालावधीत (उदा. सत्र, वर्ष) काय आणि किती शिकला हे तपासणे.
विद्यार्थ्यांना श्रेणी (Grades), गुण (Marks) किंवा प्रमाणपत्र (Certification) देणे.
विद्यार्थ्यांची एकमेकांशी तुलना करणे (Norm-Referenced).
केव्हा केले जाते?:
सत्राच्या किंवा वर्षाच्या शेवटी (End of Term / Year).
एखादे प्रकरण (Unit) पूर्ण शिकवून झाल्यानंतर.
स्वरूप (Tools):
वार्षिक परीक्षा (Final Exams).
सत्र परीक्षा (Term-end Exams).
बोर्डाच्या परीक्षा (Board Exams).
प्रमाणित चाचण्या (Standardized Tests).
अंतिम सादरीकरण (Final Presentation) किंवा प्रकल्प (Project).
भाषा उदाहरण:
वर्षाच्या शेवटी व्याकरणावर आधारित १०० गुणांची लेखी परीक्षा घेणे.
'माझा आवडता सण' यावर अंतिम परीक्षेसाठी निबंध लिहिण्यास सांगणे.
फीडबॅक: यात फीडबॅक दिला जातो, पण तो 'सुधारणेसाठी' कमी आणि 'निकाल' सांगण्यासाठी जास्त असतो. (उदा. "तुम्हाला १०० पैकी ७० गुण मिळाले.")
महत्त्वाचा मुद्दा: हे मूल्यमापन 'High-Stake' (उच्च जोखमीचे) असते, कारण त्याचा परिणाम थेट श्रेणी, बढती किंवा प्रमाणपत्रावर होतो.
२. Assessment FOR Learning (अध्ययनासाठी मूल्यमापन)
'FOR' म्हणजे 'साठी'. म्हणजे, अधिक चांगले शिकता यावे 'यासाठी' केलेले मूल्यमापन.
उर्फ नाव: आकारिक मूल्यमापन (Formative Assessment).
उद्देश:
शिक्षण प्रक्रिया 'सुरू असताना' (During the process) विद्यार्थ्यांची प्रगती तपासणे.
विद्यार्थ्यांना कुठे अडचण येत आहे हे शोधणे (Identify learning gaps).
शिक्षकाने स्वतःच्या अध्यापन पद्धतीत बदल करणे (Adjusting teaching).
विद्यार्थ्याला तात्काळ आणि प्रभावी फीडबॅक देणे (Immediate Feedback).
केव्हा केले जाते?:
वर्गात शिकवत असताना, दररोज, प्रत्येक घटकानंतर.
स्वरूप (Tools):
प्रश्नोत्तरे (Questioning): वर्गात प्रश्न विचारणे (उदा. "Simple Present Tense चा उपयोग सांगा?").
निरीक्षण (Observation): विद्यार्थी गटकार्य कसे करत आहेत याचे निरीक्षण करणे.
'Think-Pair-Share': विद्यार्थ्यांना विचार करणे, जोडीदाराशी चर्चा करणे व उत्तर सांगण्यास लावणे.
लघु चाचण्या (Quizzes): ५-१० गुणांची छोटी, अनौपचारिक चाचणी.
चेकलिस्ट (Checklist): (उदा. विद्यार्थी भाषण करताना डोळ्यांशी संपर्क ठेवतो का? - होय/नाही).
Exit Slips: वर्ग सोडण्यापूर्वी "आज काय शिकलात?" हे एका कागदावर लिहून देणे.
भाषा उदाहरण:
'Adjectives' (विशेषणे) शिकवल्यानंतर, विद्यार्थ्यांना वर्गातील ५ वस्तूंचे वर्णन करणारे १-१ विशेषण सांगण्यास लावणे.
विद्यार्थ्यांना 'Picture Composition' (चित्रवर्णन) करण्यास सांगून, शिक्षक फेरफटका मारून प्रत्येकाच्या चुका तोंडी दुरुस्त करतात.
महत्त्वाचा मुद्दा: हे 'Low-Stake' (कमी जोखमीचे) असते. याचा मुख्य उद्देश 'गुण देणे' हा नसून, 'सुधारणा करणे' हा असतो. हा CCE मधील 'Continuous' (सातत्य) चा खरा अर्थ आहे.
३. Assessment AS Learning (अध्ययन म्हणून मूल्यमापन)
'AS' म्हणजे 'म्हणून'. म्हणजे, मूल्यमापन प्रक्रिया 'स्वतःच एक शिकण्याची प्रक्रिया' बनते.
हा 'Assessment FOR Learning' (आकारिक) चाच एक प्रगत आणि विद्यार्थी-केंद्रित (Student-centric) भाग आहे.
मुख्य संकल्पना: Metacognition (परा-संज्ञा).
'Metacognition' म्हणजे "आपल्या स्वतःच्या विचार प्रक्रियेबद्दल विचार करणे" (Thinking about one's own thinking).
विद्यार्थी स्वतःला प्रश्न विचारतो: "मी हे कसे शिकत आहे?", "मला काय समजले आहे?", "मला कुठे अडचण येत आहे?", "मी माझी प्रगती कशी सुधारू शकेन?".
उद्देश:
विद्यार्थ्याला स्वतःच्या अध्ययनाचा 'मालक' (Owner) बनवणे.
विद्यार्थ्यांना 'स्व-नियमन' (Self-Regulation) शिकवणे.
विद्यार्थ्यांमध्ये टीकात्मक विचार (Critical Thinking) आणि आत्म-चिंतन (Reflection) विकसित करणे.
केव्हा केले जाते?:
हे शिकण्याच्या संपूर्ण प्रक्रियेत सतत चालू असते.
स्वरूप (Tools):
I. Self-Assessment (स्व-मूल्यमापन):
II. Peer-Assessment (समवयस्क/सहकारी मूल्यमापन):
A. Self-Assessment (स्व-मूल्यमापन)
अर्थ: विद्यार्थी स्वतःच्या कामाचे (उदा. निबंध, सादरीकरण, प्रकल्प) मूल्यमापन करतात.
कसे?: शिक्षक स्पष्ट निकष (Criteria) किंवा रुब्रिक्स (Rubrics - गुणदान तक्ता) देतात आणि विद्यार्थी त्याआधारे स्वतःच्या कामाला तपासतात.
भाषा उदाहरण:
उदाहरण १ (लेखन): शिक्षकाने निबंधासाठी एक 'चेकलिस्ट' दिली:
मी शीर्षकाला साजेसा विषय लिहिला आहे का? (होय/नाही)
मी प्रस्तावना, मुख्य भाग आणि समारोप असे ३ परिच्छेद लिहिले आहेत का? (होय/नाही)
मी किमान ५ नवीन शिकलेले इंग्रजी शब्द वापरले आहेत का? (होय/नाही)
विद्यार्थी आपला निबंध सबमिट करण्यापूर्वी स्वतः हे तपासून 'होय/नाही' लिहून देतो.
उदाहरण २ (भाषण): विद्यार्थी स्वतःचे इंग्रजी वाचन रेकॉर्ड करतो, ऐकतो आणि चुका शोधतो.
उदाहरण ३ (Traffic Lights): घटक शिकवल्यानंतर, विद्यार्थी स्वतःसाठी रंग निवडतात:
Green: मला पूर्ण समजले.
Yellow: मला थोडे समजले, पण गोंधळ आहे.
Red: मला काहीच समजले नाही.
फायदे: विद्यार्थी स्वतःच्या उणिवा आणि क्षमता ओळखायला शिकतो. तो अधिक स्वायत्त (Autonomous) बनतो.
B. Peer-Assessment (समवयस्क-मूल्यमापन)
अर्थ: विद्यार्थी (एकमेकांच्या/गटाच्या) कामाचे मूल्यमापन करतात आणि एकमेकांना फीडबॅक देतात.
कसे?: यासाठीही शिक्षकाने स्पष्ट निकष (Criteria) देणे बंधनकारक आहे, जेणेकरून मुले भावनिक न होता वस्तुनिष्ठ (Objective) फीडबॅक देतील.
भाषा उदाहरण:
उदाहरण १ (Pair Work): जोडीतील एका विद्यार्थ्याने लिहिलेला परिच्छेद (Paragraph) दुसरा विद्यार्थी तपासतो आणि त्यात स्पेलिंग, व्याकरण किंवा वाक्याच्या रचनेबद्दल सूचना करतो.
उदाहरण २ (Group Presentation): एका गटाने सादरीकरण केल्यानंतर, इतर गटाचे विद्यार्थी एका रुब्रिकवर त्यांना गुण देतात (उदा. आवाजाची स्पष्टता: ५ पैकी ४).
उदाहरण ३ ('Two Stars and a Wish'):
हा विधायक फीडबॅक (Constructive Feedback) देण्याचा एक उत्तम मार्ग आहे.
Two Stars (दोन चांगल्या गोष्टी): "तुझे सादरीकरण खूप चांगले झाले. १) तुझा आत्मविश्वास (Star 1) आणि २) तू वापरलेले चित्रे (Star 2) खूप छान होती."
One Wish (एक सुधारणा/इच्छा): "माझी एक इच्छा आहे की, पुढच्या वेळी तू तुझा आवाज थोडा मोठा ठेवला (Wish) तर अजून चांगले होईल."
फायदे:
विद्यार्थी टीकात्मक विचार करायला शिकतो (फक्त स्वतःच्या कामाबद्दल नाही, तर इतरांच्याही).
'फीडबॅक कसा द्यावा' आणि 'फीडबॅक कसा स्वीकारावा' हे दोन्ही शिकतो.
जेव्हा विद्यार्थी इतरांच्या चुका तपासतो, तेव्हा तो स्वतः त्या चुका करण्यापासून टाळतो (Learning by teaching/evaluating).
मूल्यमापनाची महत्त्वाची साधने (Tools for Assessment)
पोर्टफोलिओ (Portfolio)
पोर्टफोलिओ म्हणजे काय?: हा विद्यार्थ्याच्या 'कामाचा हेतुपुरस्सर केलेला संग्रह' (Purposeful Collection of Work) आहे, जो ठराविक कालावधीत त्याची प्रगती (Progress), प्रयत्न (Effort) आणि यश (Achievement) दर्शवतो.
हे फक्त 'File' किंवा 'Scrapbook' नाही.
पोर्टफोलिओचे घटक (भाषा):
Best Work: विद्यार्थ्याने लिहिलेला सर्वोत्तम निबंध किंवा कविता.
Work showing Process: निबंधाचा पहिला कच्चा मसुदा (Rough Draft) आणि त्यावरील शिक्षकाचा फीडबॅक, व नंतर सुधारलेला अंतिम मसुदा (Final Draft).
Variety of Work: केवळ लेखी काम नाही, तर भाषणाचे ऑडिओ रेकॉर्डिंग, गटचर्चेतील सहभागाचे निरीक्षण, चित्रवर्णन, इ.
सर्वात महत्त्वाचे: Self-Reflection (आत्म-चिंतन):
प्रत्येक कामासोबत विद्यार्थ्याने लिहिलेली एक छोटी टीप: "मी हा निबंध का निवडला?", "हे काम करताना मला काय अडचण आली?", "या कवितेत मला माझा 'similes' (उपमा) चा वापर खूप आवडला."
पोर्टफोलिओचा वापर:
Assessment OF Learning: वर्षाच्या शेवटी पोर्टफोलिओ पाहून अंतिम गुण देण्यासाठी.
Assessment FOR Learning: शिक्षक पोर्टफोलिओ पाहून विद्यार्थ्याला सुधारणेसाठी फीडबॅक देतात.
Assessment AS Learning: विद्यार्थी स्वतःचा पोर्टफोलिओ बनवताना आत्म-चिंतन (Reflection) करतो.
फायदे: विद्यार्थ्याची 'प्रक्रिया' (Process) आणि 'उत्पादन' (Product) दोन्ही दाखवते. हे पालकांशी बोलण्यासाठी (Parent-Teacher Meeting) एक उत्तम साधन आहे.
निदानात्मक आणि उपचारात्मक (Diagnostic and Remedial)
हे 'Assessment FOR Learning' (आकारिक मूल्यमापन) शी थेट संबंधित आहे.
१. निदानात्मक चाचणी (Diagnostic Assessment)
निदान म्हणजे काय?: जसे डॉक्टर रोगाचे 'निदान' करतो (उदा. ताप आहे, पण तो मलेरियाचा आहे की टायफॉइडचा?), तसेच शिक्षक विद्यार्थ्याच्या 'चुकीचे' निदान करतात.
उद्देश: विद्यार्थ्याला नेमकी 'कुठे' आणि 'का' अडचण येत आहे, त्या 'त्रुटीचे मूळ कारण' (Specific Learning Gap / Root Cause) शोधणे.
केव्हा:
जेव्हा 'आकारिक' (Formative) मूल्यमापनात असे दिसून येते की अनेक विद्यार्थी चुकत आहेत.
नवीन घटक शिकवण्यापूर्वी, विद्यार्थ्यांचे 'पूर्वज्ञान' (Prior Knowledge) तपासण्यासाठी.
भाषा उदाहरण:
आकारिक चाचणी (AfL): शिक्षकाने 'Tenses' वर एक क्विझ घेतली आणि पाहिले की बहुतांश विद्यार्थी नापास झाले.
निदानात्मक चाचणी (Diagnostic): आता शिक्षक एक विशेष चाचणी तयार करतात ज्यात 'Simple Present', 'Simple Past', 'Present Continuous' इत्यादींवर प्रत्येकी ५-५ प्रश्न असतात.
निकाल: शिक्षकाला कळते की विद्यार्थ्यांना 'Simple Past' (उदा. went, ate) आणि 'Present Perfect' (उदा. has gone, have eaten) यातच फक्त गोंधळ होत आहे.
हे आहे 'नेमके निदान'.
२. उपचारात्मक अध्यापन (Remedial Teaching)
उपचार म्हणजे काय?: वर केलेल्या 'निदानावर' आधारित 'उपाय' करणे.
उद्देश: ज्या विशिष्ट त्रुटी (Specific Gaps) सापडल्या आहेत, त्या दूर करण्यासाठी 'लक्ष्यित' (Targeted) आणि 'वेगळ्या' (Different) पद्धतीने शिकवणे.
'Remedial' म्हणजे 'Re-teaching' (पुन्हा शिकवणे) नव्हे.
'Re-teaching' म्हणजे तोच धडा तसाच पुन्हा शिकवणे (हे निरुपयोगी आहे).
'Remedial' म्हणजे त्याच संकल्पनेसाठी 'नवीन पद्धत' किंवा 'वेगळे साहित्य' (TLM) वापरणे.
भाषा उदाहरण:
वरच्या निदानात (Simple Past vs Present Perfect) अडचण आहे हे कळले.
उपचार: शिक्षक आता संपूर्ण 'Tense' धडा पुन्हा शिकवत नाहीत. ते फक्त त्या ठराविक विद्यार्थ्यांना (ज्यांना अडचण आहे) जवळ बोलावून, त्यांना एक 'टाइमलाइन' (Timeline) काढून दाखवतात.
ते एक चार्ट (उदा. 'Yesterday' - Simple Past, 'Just Now' - Present Perfect) किंवा एखादा खेळ (Game) वापरून ती संकल्पना स्पष्ट करतात.
मूल्यमापन चक्र (Assessment Cycle):
Teach (शिकवणे)
Assess (Formative - AfL) (आकारिक मूल्यमापन करणे - उदा. क्विझ)
Identify Problem (समस्या ओळखणे - उदा. मुले नापास झाली)
Assess (Diagnostic) (निदानात्मक चाचणी घेणे - उदा. नेमकी अडचण शोधणे)
Teach (Remedial) (उपचारात्मक अध्यापन करणे - उदा. नवीन पद्धत वापरणे)
Re-Assess (AfL) (पुन्हा तपासणे - उदा. आता समजले का?)
