ICT म्हणजे काय? (What is ICT?)
ICT चे पूर्ण रूप Information and Communication Technology (माहिती आणि संप्रेषण तंत्रज्ञान) आहे.
हा एक व्यापक शब्द आहे ज्यामध्ये माहिती हाताळण्यासाठी (Information) आणि ती इतरांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी (Communication) वापरल्या जाणाऱ्या सर्व तंत्रज्ञानाचा (Technology) समावेश होतो.
शिक्षणातील ICT (ICT in Education):
ICT म्हणजे फक्त संगणक नव्हे. यात इंटरनेट, मोबाईल फोन, सॉफ्टवेअर, रेडिओ, टेलिव्हिजन, डिजिटल प्रोजेक्टर आणि माहिती साठवण्यासाठी व देवाणघेवाण करण्यासाठी वापरली जाणारी कोणतीही डिजिटल प्रणाली समाविष्ट असते.
TET परीक्षेसाठी महत्त्व: राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण (NEP) आणि आधुनिक शिक्षण पद्धती, तंत्रज्ञानाला शिक्षणाचा अविभाज्य भाग मानतात. पारंपारिक तक्ते, चित्रे (Traditional TLMs) यांच्या पलीकडे जाऊन डिजिटल संसाधने वापरण्याची क्षमता शिक्षकाकडे असणे अपेक्षित आहे.
ICT चे मुख्य घटक:
माहिती (Information): डिजिटल स्वरूपातील कोणताही डेटा, ज्ञान किंवा संसाधने (उदा. ई-बुक्स, व्हिडिओ, ऑडिओ क्लिप्स, वेबसाईट्स).
संप्रेषण (Communication): ही माहिती विद्यार्थ्यांपर्यंत किंवा शिक्षकांपर्यंत पोहोचवण्याचे माध्यम (उदा. इंटरनेट, वाय-फाय, ईमेल, व्हिडिओ कॉन्फरन्सिंग).
तंत्रज्ञान (Technology): हे सर्व करण्यासाठी वापरली जाणारी हार्डवेअर (उदा. संगणक, स्मार्टफोन, टॅब्लेट) आणि सॉफ्टवेअर (उदा. अॅप्स, लर्निंग मॅनेजमेंट सिस्टीम - LMS).
इंग्रजी अध्यापनातील ICT चे ध्येय:
शिक्षण अधिक परस्परसंवादी (Interactive) आणि गुंतवून ठेवणारे (Engaging) बनवणे.
विद्यार्थ्यांना त्यांच्या गतीने (Self-paced learning) शिकण्याची संधी देणे.
जगभरातील माहिती आणि संसाधनांचा (Resources) वर्गात प्रवेश मिळवून देणे.
चारही भाषा कौशल्यांवर (LSRW - Listening, Speaking, Reading, Writing) एकाच वेळी काम करणे सोपे करणे.
भाषा शिकण्यात संगणक आणि इंटरनेटची भूमिका
संगणकाची भूमिका (Role of Computer)
ज्ञान स्त्रोत (Access to Information):
संगणक हा माहितीचा खजिना आहे. शिक्षक आणि विद्यार्थी डिजिटल डिक्शनरी (Digital Dictionaries), विश्वकोश (Encyclopedias), आणि व्याकरणाचे नियम (Grammar Rules) त्वरित शोधू शकतात.
उदाहरण: 'Preposition' म्हणजे काय हे शिकवण्यासाठी, शिक्षक फक्त व्याख्या न सांगता, संगणकावर त्याचे विविध उदाहरणे (images, videos) दाखवू शकतात.
सरावाचे साधन (Practice Tool):
संगणक एक न थकणारा शिक्षक (Tireless Tutor) म्हणून काम करतो. विद्यार्थी व्याकरण (Grammar) आणि शब्दसंग्रह (Vocabulary) यांचा सराव करणारे सॉफ्टवेअर किंवा वेबसाईट वापरू शकतात.
उदाहरण: 'Fill in the blanks' (रिकाम्या जागा भरा) प्रकारचे शेकडो प्रश्न संगणकावर सोडवता येतात. (e.g., "He is good ___ English." (at/in/on)).
तात्काळ अभिप्राय (Immediate Feedback):
अनेक लर्निंग सॉफ्टवेअरमध्ये, विद्यार्थी उत्तर दिल्यानंतर ते बरोबर की चूक हे लगेच कळते. यामुळे शिकण्याची प्रक्रिया जलद होते.
उदाहरण: जर विद्यार्थ्याने "I go to school yesterday" असे लिहिले, तर वर्ड प्रोसेसर (MS Word) 'go' खाली लाल रेघ दाखवून व्याकरणाची चूक (Grammar Error) दर्शवू शकते.
मल्टीमीडियाचा वापर (Use of Multimedia):
संगणक मजकूर (Text), आवाज (Audio), चित्र (Image), आणि व्हिडिओ (Video) यांना एकत्र आणतो.
उदाहरण: 'Simple Present Tense' शिकवताना, शिक्षक एक व्हिडिओ दाखवू शकतात ज्यात लोक त्यांच्या दैनंदिन क्रियांबद्दल (Daily Routines) बोलत आहेत. (e.g., "I wake up at 6 AM. I brush my teeth.")
<h4>ब) इंटरनेटची भूमिका (Role of Internet)</h4>
विपुल संसाधने (Vast Resource Pool):
इंटरनेटमुळे शिक्षकांना जगभरातील पाठ योजना (Lesson Plans), वर्कशीट (Worksheets), ऑडिओ क्लिप्स आणि व्हिडिओ क्लिप्स मोफत उपलब्ध होतात.
उदाहरण: TET परीक्षेतील 'Phonetics' या घटकासाठी, शिक्षक YouTube वरून 'Sounds of English' चे अनेक तज्ञांचे व्हिडिओ डाउनलोड करून वर्गात वापरू शकतात.
जागतिक जोडणी (Global Connectivity):
इंटरनेटमुळे विद्यार्थी जगाच्या पाठीवरील मूळ इंग्रजी भाषकांशी (Native Speakers) संवाद साधू शकतात.
उदाहरण: 'E-pals' किंवा 'Pen-pals' (ई-मेल मित्र) संकल्पना, ज्याद्वारे विद्यार्थी दुसऱ्या देशातील विद्यार्थ्याला इंग्रजीत पत्र लिहू शकतो.
संप्रेषणाची साधने (Communication Tools):
ईमेल (Email), चॅट रूम्स (Chat Rooms), आणि व्हिडिओ कॉन्फरन्सिंग (Video Conferencing - उदा. Google Meet, Zoom) ही साधने बोलण्याचा (Speaking) आणि लिहिण्याचा (Writing) सराव करण्यासाठी उत्कृष्ट आहेत.
उदाहरण: शिक्षक वर्गातील दोन गटांमध्ये 'Debate' (वादविवाद) आयोजित करण्यासाठी चॅट रूमचा वापर करू शकतात.
वेब २.० (Web 2.0) साधने:
Web 1.0 मध्ये विद्यार्थी फक्त माहिती 'वाचत' (Consumer) असे. Web 2.0 (उदा. ब्लॉग, विकी, सोशल मीडिया) मुळे विद्यार्थी स्वतः माहिती 'तयार' (Creator) करू शकतात.
उदाहरण: शिक्षक विद्यार्थ्यांना इंग्रजीमध्ये स्वतःचा 'ब्लॉग' (Blog) तयार करण्यास सांगू शकतात, जिथे ते त्यांच्या आवडीच्या विषयावर छोटे लेख लिहतील.
डिजिटल TLMs (Digital Teaching Learning Materials)
डिजिटल TLMs म्हणजे अशी कोणतीही डिजिटल संसाधने जी शिकवण्यासाठी किंवा शिकण्यासाठी मदत करतात. हे पारंपारिक तक्ते, नकाशे आणि चित्रांपेक्षा अधिक प्रभावी ठरू शकतात.
अ) CALL (Computer-Assisted Language Learning)
अर्थ: भाषा शिकवण्यासाठी, सराव करण्यासाठी किंवा मूल्यांकन (Assessment) करण्यासाठी संगणकाच्या मदतीने तयार केलेल्या सॉफ्टवेअर किंवा अॅप्लिकेशनचा वापर करणे.
CALL हे एक व्यापक क्षेत्र आहे ज्यात अनेक गोष्टींचा समावेश होतो.
१. भाषा प्रयोगशाळा (Language Labs):
स्वरूप: ही एक अशी खोली असते जिथे प्रत्येक विद्यार्थ्यासाठी हेडफोन (Headphone), माईक (Mic) आणि विशिष्ट सॉफ्टवेअर असलेला संगणक असतो. हे सर्व संगणक मुख्य शिक्षकाच्या संगणकाशी जोडलेले असतात.
इंग्रजीसाठी फायदे:
उच्चार सराव (Pronunciation Practice): हा लँग्वेज लॅबचा सर्वात मोठा फायदा आहे.
प्रक्रिया: १. विद्यार्थी मॉडेल (Model) आवाज (उदा. 'Ship' /ʃɪp/) ऐकतो. २. विद्यार्थी स्वतःचा आवाज रेकॉर्ड करतो. ३. विद्यार्थी दोन्ही आवाजांची तुलना करून (Compare) उच्चार सुधारू शकतो.
उदाहरण: 'Sheep' (लांब 'ee' - /ʃiːp/) आणि 'Ship' (ऱ्हस्व 'i' - /ʃɪp/) यातील फरक स्पष्ट करण्यासाठी हे तंत्रज्ञान उत्तम आहे.
श्रवण आकलन (Listening Comprehension):
प्रत्येक विद्यार्थी त्याच्या/तिच्या गतीने ऑडिओ क्लिप (Audio Clip) ऐकू शकतो. शिक्षक एकाच वेळी वर्गातील विविध स्तरांच्या विद्यार्थ्यांना (Beginner, Intermediate) वेगवेगळ्या क्लिप्स देऊ शकतात.
संवादी सराव (Interactive Drills):
विद्यार्थी सॉफ्टवेअरमध्ये व्याकरणाचा सराव (e.g., Jumbled Sentences, Matching pairs) करू शकतात.
२. CALL सॉफ्टवेअर (Software):
Drill-and-Practice: हे साधे सॉफ्टवेअर असतात जे शब्दसंग्रह किंवा व्याकरणाचा सराव घेतात. (उदा. 'Opposite words' ची जोडी जुळवा).
Tutorial Software: हे सॉफ्टवेअर एखादी संकल्पना (Concept) समजावून सांगतात (उदा. 'Types of Nouns') आणि नंतर त्यावर आधारित प्रश्न विचारतात.
Authoring Tools: हे असे सॉफ्टवेअर आहेत जे शिक्षकांना (Teachers) स्वतःचे डिजिटल धडे किंवा क्विझ बनवण्यास मदत करतात.
उदाहरण: Hot Potatoes (हे एक प्रसिद्ध फ्रीवेअर आहे), Quizlet (डिजिटल फ्लॅशकार्ड्स बनवण्यासाठी).
ब) Authentic Materials (वास्तविक/authentic साहित्य)
व्याख्या: हे असे साहित्य (मजकूर, ऑडिओ किंवा व्हिडिओ) आहे जे भाषा शिकवण्यासाठी बनवलेले नसते, तर ते त्या भाषेच्या मूळ भाषिकांसाठी (Native Speakers) त्यांच्या दैनंदिन वापरासाठी बनवलेले असते.
उदाहरण: इंग्रजी वर्तमानपत्र, इंग्रजी चित्रपट, हॉटेलचा मेनू कार्ड, रेल्वेचे वेळापत्रक, इंग्रजी गाणी, जाहिराती.
(टीप: TET साठी महत्त्वाचे) - पाठ्यपुस्तकातील धडे (Lessons in textbook) हे 'Authentic Materials' नाहीत, कारण ते खास विद्यार्थ्यांसाठी सोपे करून बनवलेले (Graded) असतात.
Authentic Materials का वापरावे?
वास्तविक जगाचा अनुभव (Real-world Context): विद्यार्थ्यांना 'खरे' इंग्रजी कसे वापरले जाते हे समजते.
सांस्कृतिक समज (Cultural Exposure): त्या भाषेची संस्कृती (Culture) शिकायला मिळते.
प्रेरणा (Motivation): पाठ्यपुस्तकापेक्षा अधिक मनोरंजक (Interesting) वाटतात.
वर्गात वापरण्याची उदाहरणे:
इंग्रजी वर्तमानपत्रे (Newspapers): (e.g., The Times of India)
Activity (कृती): विद्यार्थ्यांना फक्त 'Headlines' (बातम्यांचे मथळे) वाचायला सांगणे. (Headlines मध्ये व्याकरण वेगळे वापरले जाते, e.g., "PM to visit US next week" - Simple Future ऐवजी 'to+verb' वापरले आहे).
Activity: वर्गीकृत जाहिराती (Classified Ads) वाचून 'Job requirements' शोधायला सांगणे.
चित्रपट (Films) / टीव्ही शो (TV Shows):
Activity: एक ५ मिनिटांची क्लिप (Subtitles सह किंवा शिवाय) दाखवणे आणि विद्यार्थ्यांना 'Gist' (सारांश) सांगायला सांगणे.
Activity: क्लिपमधील काही 'Slangs' किंवा 'Idioms' (वाक्प्रचार) शोधायला सांगणे. (e.g., "It's raining cats and dogs".)
पॉडकास्ट (Podcasts) / रेडिओ (Radio): (e.g., BBC Learning English, All India Radio News)
Activity: 'Listening for specific information' - पॉडकास्ट ऐकून फक्त ५ 'W' (Who, What, Where, When, Why) प्रश्नांची उत्तरे लिहायला सांगणे.
वेबसाईट्स (Websites) / ब्लॉग (Blogs):
Activity (Scavenger Hunt): विद्यार्थ्यांना एखाद्या हॉटेल बुकिंग वेबसाईटवर जाऊन "दोन लोकांसाठी एका रात्रीचा सर्वात स्वस्त रूम रेट" शोधायला सांगणे.
आधुनिक तंत्रे (Modern Techniques)
हे तंत्रज्ञान वापरून इंग्रजी शिकवण्याचे आधुनिक 'पद्धती' (Pedagogical Techniques) आहेत.
अ) Gamification (गेमिफिकेशन)
व्याख्या: शिक्षण (Education) किंवा इतर गंभीर (Non-game) संदर्भात, खेळात वापरल्या जाणाऱ्या घटकांचा (Game Mechanics) वापर करणे.
गेमचे घटक (Game Mechanics):
Points (गुण): प्रत्येक बरोबर उत्तरासाठी गुण मिळणे.
Badges (बॅज): एखादा टप्पा (Level) पूर्ण केल्यावर बॅज मिळणे.
Leaderboards (लीडरबोर्ड): वर्गात सर्वाधिक गुण कोणाला मिळाले हे दाखवणारा फलक.
फायदा: शिकण्याची प्रक्रिया कंटाळवाणी (Boring) न राहता, मनोरंजक (Engaging) आणि स्पर्धात्मक (Competitive) बनते.
साधने आणि उदाहरणे (Tools & Examples):
Kahoot!: हे एक अतिशय लोकप्रिय प्लॅटफॉर्म आहे.
कसे चालते: शिक्षक मोठ्या स्क्रीनवर (प्रोजेक्टर) प्रश्न दाखवतात. विद्यार्थी त्यांच्या मोबाईलवरून रिअल-टाईममध्ये उत्तरे निवडतात. जो लवकर आणि बरोबर उत्तर देतो, त्याला जास्त गुण मिळतात.
उपयोग: Vocabulary (शब्दसंग्रह) किंवा Grammar (व्याकरण) यांची उजळणी (Revision) घेण्यासाठी उत्तम.
Duolingo (ड्युओलिंगो):
कसे चालते: हे एक वैयक्तिक (Personalized) अॅप आहे. यात छोटे-छोटे धडे (Bite-sized lessons), गुण, आणि 'Streak' (सलग किती दिवस सराव केला) मोजले जाते.
Quizlet:
कसे चालते: डिजिटल फ्लॅशकार्ड्स (Digital Flashcards) बनवण्यासाठी आणि त्यावर आधारित गेम्स (e.g., Matching, Gravity) खेळण्यासाठी याचा वापर होतो.
ब) Blended Learning (मिश्र शिक्षण)
व्याख्या: 'Blended' म्हणजे मिश्रण. ही एक अशी शिक्षण पद्धती आहे जी पारंपारिक (Traditional) वर्गातील अध्यापन (Face-to-Face instruction) आणि ऑनलाइन शिक्षण (Online Learning) यांचे योग्य मिश्रण करते.
टीप: हे फक्त वर्गात संगणक वापरणे नव्हे. यात ऑनलाइन शिकण्याला धड्याचा एक अविभाज्य भाग म्हणून समाविष्ट केले जाते.
Blended Learning चे प्रमुख मॉडेल्स (Models):
१. Flipped Classroom (उलटा वर्ग):
पारंपारिक पद्धत (Traditional): शिक्षक वर्गात 'शिकवतात' (Lecture) -> विद्यार्थी घरी 'सराव' (Homework) करतात.
फ्लिप्ड पद्धत (Flipped):
घरी (Online): शिक्षक विद्यार्थ्यांना नवीन संकल्पना (Concept) शिकण्यासाठी घरीच व्हिडिओ, लेख, किंवा प्रेझेंटेशन (PPT) पाठवतात. विद्यार्थी त्यांच्या सोयीनुसार ते 'शिकतात'. (e.g., Teacher sends a 10-min YouTube video on 'Active & Passive Voice').
वर्गात (Face-to-Face): वर्गाचा वेळ (Class Time) हा त्या संकल्पनेचा 'सराव' (Practice), गटचर्चा (Group Discussion), किंवा शंका निरसन (Doubt Solving) करण्यासाठी वापरला जातो. (e.g., Students practice converting sentences in class, with teacher's help).
फायदा: शिक्षकांना प्रत्येक विद्यार्थ्याकडे वैयक्तिक लक्ष देण्यास वेळ मिळतो.
२. Station Rotation Model (स्टेशन रोटेशन):
कसे चालते: वर्गातील विद्यार्थ्यांचे ३-४ गट पाडले जातात. हे गट एका ठराविक वेळेनंतर वेगवेगळ्या 'स्टेशन्स' (जागा) वर फिरतात (Rotate).
स्टेशन्सची उदाहरणे:
Station 1 (Online): विद्यार्थी टॅब्लेट/संगणकावर व्याकरणाचे सॉफ्टवेअर वापरून सराव करतात.
Station 2 (Teacher-led): विद्यार्थी शिक्षकांसोबत बसून (Small group) बोलण्याचा (Speaking) सराव करतात.
Station 3 (Offline/Collaborative): विद्यार्थी गटात बसून एक 'Story Writing' (कथालेखन) किंवा 'Dialogue Writing' (संवादलेखन) करतात.
फायदा: एकाच तासात विविध कौशल्यांवर (Skills) काम करता येते.
३. Self-Blend Model (स्व-मिश्रण):
कसे चालते: विद्यार्थी शाळेत नियमित (Traditional) वर्गात शिकत असतो, पण त्याचबरोबर तो स्वतःच्या आवडीनुसार एखादा अतिरिक्त विषय (Additional Course) पूर्णपणे ऑनलाइन शिकतो. (उदा. शाळेत इंग्रजी शिकत असताना, 'Creative Writing' चा ऑनलाइन कोर्स करणे).
इ) इतर नवोपक्रम (Other Innovations)
M-Learning (Mobile Learning):
शिक्षण देण्यासाठी स्मार्टफोन (Smartphone) आणि टॅब्लेट (Tablet) यांचा वापर करणे.
उदाहरण: WhatsApp चा वापर. शिक्षक दररोज 'Word of the Day' पाठवू शकतात, किंवा विद्यार्थ्यांना त्यांचे स्वतःचे ऑडिओ क्लिप (बोलण्याचा सराव) रेकॉर्ड करून ग्रुपवर पाठवण्यास सांगू शकतात.
Digital Storytelling (डिजिटल कथाकथन):
विद्यार्थी स्वतःच्या कथा (Stories) तयार करण्यासाठी मजकूर (Text), चित्र (Images), आवाज (Audio), आणि संगीत (Music) एकत्र आणतात.
उदाहरण: MS PowerPoint किंवा सोप्या व्हिडिओ एडिटिंग अॅप्सचा वापर करून 'My Family' किंवा 'My Village' यावर २ मिनिटांची डिजिटल कथा बनवणे. हे 'Writing' आणि 'Speaking' दोन्ही कौशल्यांसाठी उत्तम आहे.
AI in Language Learning (AI ची भूमिका):
Chatbots: विद्यार्थ्यांशी इंग्रजीत गप्पा मारण्यासाठी (Conversation Practice) AI चा वापर.
Automated Feedback: Grammarly सारखे टूल्स जे विद्यार्थ्यांच्या लेखनातील (Writing) व्याकरणाच्या चुका (Grammar mistakes) आणि स्पेलिंग (Spelling) आपोआप तपासतात व सुधारणा सुचवतात.
निष्कर्ष (Conclusion)
इंग्रजी अध्यापनात तंत्रज्ञान (ICT) हे शिक्षकाची जागा घेण्यासाठी (Replacement) नाही, तर शिक्षकाला मदत करण्यासाठी (Support) एक शक्तिशाली साधन (Tool) आहे.
तंत्रज्ञानामुळे शिक्षकाची भूमिका (Role of Teacher) बदलली आहे. शिक्षक आता 'Sage on the Stage' (व्यासपीठावरील सर्वज्ञानी) न राहता, 'Guide on the Side' (बाजूला उभा राहून मार्गदर्शन करणारा) बनला आहे.
ICT च्या योग्य वापराने इंग्रजी शिकणे अधिक वैयक्तिक (Personalized), परस्परसंवादी (Interactive), आणि मनोरंजक (Engaging) बनते.
