मानवी पर्यावरण: संकल्पना
मानवी पर्यावरण: मनुष्य, त्याची वस्ती, त्याने निर्माण केलेल्या वास्तू (रस्ते, उद्योग) आणि त्याच्या क्रिया (शेती, वाहतूक) या सर्वांनी मिळून 'मानवी पर्यावरण' तयार होते.
परस्पर क्रिया: मानव पर्यावरणाशी जुळवून घेतो (उदा. थंड प्रदेशात उबदार कपडे घालणे) किंवा त्यात बदल करतो (उदा. शेती करण्यासाठी जंगल साफ करणे, धरणे बांधणे).
सुरुवातीचा मानव पर्यावरणावर पूर्णपणे अवलंबून होता, परंतु तंत्रज्ञानाच्या विकासामुळे मानवाने पर्यावरणात मोठे बदल करण्यास सुरुवात केली.
मानवी वस्ती (Human Settlements)
वस्ती (Settlement): हे असे ठिकाण आहे जिथे लोक स्वतःसाठी घरे बांधतात आणि राहतात.
वस्ती ही लोकांच्या निवाऱ्याची आणि त्यांच्या आर्थिक, सामाजिक व सांस्कृतिक कार्यांची जागा असते.
वस्तीच्या स्थानावर परिणाम करणारे घटक
पाण्याची उपलब्धता: लोक वस्तीसाठी अशा जागा निवडतात जिथे पिण्यासाठी, शेतीसाठी आणि घरगुती वापरासाठी गोडे पाणी (नदी, तलाव, झरे) सहज उपलब्ध असते.
जमिनीचे स्वरूप (Landform): सुपीक आणि सपाट जमिनीवर शेती करणे व घरे बांधणे सोपे असते, त्यामुळे मैदानी प्रदेशात दाट वस्ती आढळते. याउलट, डोंगराळ किंवा पर्वतीय प्रदेशात वस्ती विरळ असते.
हवामान (Climate): अति उष्ण (वाळवंट) किंवा अति थंड (ध्रुवीय प्रदेश) हवामानाच्या ठिकाणी लोक राहणे टाळतात. मध्यम किंवा समशीतोष्ण हवामानाच्या प्रदेशात (उदा. मोसमी प्रदेश) लोकसंख्या जास्त असते.
मृदा (Soil): सुपीक गाळाची मृदा शेतीसाठी उत्तम असते. अशा प्रदेशात (उदा. नदीची खोरी) दाट लोकवस्ती आढळते.
नैसर्गिक संसाधने: खनिज साठे, जंगले किंवा मासेमारीची उपलब्धता यावरही वस्तीचे स्थान अवलंबून असते.
वस्तीचे प्रकार: अस्थायी विरुद्ध स्थायी
अस्थायी वस्ती (Temporary):
ही वस्ती कमी कालावधीसाठी असते.
घनदाट जंगले, उष्ण किंवा थंड वाळवंट आणि पर्वतीय प्रदेशात राहणारे लोक (उदा. शिकारी, भटके पशुपालक) अशा वस्त्या करतात.
ते अन्न आणि चाऱ्याच्या शोधात एका ठिकाणाहून दुसरीकडे स्थलांतर करतात.
स्थायी वस्ती (Permanent):
या वस्त्यांमध्ये लोक कायमस्वरूपी घरे बांधून राहतात.
शेतीचा शोध लागल्यानंतर मानवाला एकाच ठिकाणी स्थिर राहण्याची गरज भासली, त्यातून स्थायी वस्त्या निर्माण झाल्या.
आज जगात बहुतांश वस्त्या या स्थायी स्वरूपाच्या आहेत.
वस्त्यांचे स्वरूप (रचनेनुसार)
१. केंद्रित / एकवटलेली वस्ती (Compact Settlement):
या प्रकारात घरे एकमेकांच्या अगदी जवळ बांधलेली असतात.
अशा वस्त्या सपाट मैदानी प्रदेशात किंवा सुपीक नदीच्या खोऱ्यात आढळतात.
पाण्याची उपलब्धता, सुरक्षितता आणि सामाजिक संबंध ही या वस्तीमागची मुख्य कारणे असतात.
२. विखुरलेली / पसरेली वस्ती (Dispersed Settlement):
या प्रकारात घरे एकमेकांपासून दूर, विखुरलेल्या स्वरूपात असतात.
अशा वस्त्या सामान्यतः डोंगराळ प्रदेश, घनदाट जंगले, वाळवंट किंवा जेथे शेतजमीन मोठ्या क्षेत्रावर पसरलेली असते, तेथे आढळतात.
३. रेषीय वस्ती (Linear Settlement):
जेव्हा घरे रस्ता, रेल्वे मार्ग, नदी, कालवा किंवा समुद्रकिनारा यांच्यालगत एका ओळीत बांधली जातात, तेव्हा रेषीय वस्ती निर्माण होते.
वस्तीचे प्रकार: ग्रामीण विरुद्ध शहरी
१. ग्रामीण वस्ती (Rural Settlement):
ज्या वस्तीतील बहुतांश लोकसंख्या त्यांच्या उपजीविकेसाठी प्राथमिक व्यवसायांवर (उदा. शेती, मासेमारी, पशुपालन, खाणकाम) अवलंबून असते, तिला 'ग्रामीण वस्ती' म्हणतात.
येथील लोकसंख्या घनता कमी असते.
ग्रामीण वस्त्या केंद्रित, विखुरलेल्या किंवा रेषीय असू शकतात.
२. शहरी वस्ती (Urban Settlement):
ज्या वस्तीतील बहुतांश लोकसंख्या द्वितीयक (उद्योग) किंवा तृतीयक (सेवा) व्यवसायांमध्ये गुंतलेली असते, तिला 'शहरी वस्ती' म्हणतात.
येथे लोकसंख्येची घनता खूप जास्त असते.
उदाहरणे: शहरे, महानगर, महाकाय शहरे.
शहरी भागांमध्ये गलिच्छ वस्त्या, प्रदूषण, वाहतूक कोंडी यांसारख्या समस्या निर्माण होतात.
वाहतूक (Transport)
वाहतूक: ही अशी व्यवस्था आहे ज्याद्वारे लोक आणि माल एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी नेला जातो.
प्राचीन काळी वाहतुकीसाठी प्राण्यांचा वापर केला जात असे किंवा पायी जावे लागत असे. चाकाच्या शोधामुळे वाहतूक सोपी झाली.
वाहतुकीचे मुख्य चार प्रकार आहेत: रस्ते, रेल्वे, जलमार्ग आणि हवाई मार्ग.
१. रस्ते वाहतूक (Road Transport)
कमी अंतराच्या प्रवासासाठी हा सर्वात जास्त वापरला जाणारा मार्ग आहे.
हे 'घरापर्यंत सेवा' (Door-to-door) पुरवते.
कच्चे रस्ते (Unmetalled): प्रामुख्याने ग्रामीण भागात आढळतात.
पक्के रस्ते (Metalled): सिमेंट, काँक्रीट किंवा डांबर वापरून बनवलेले.
भारतातील महत्त्वाचे रस्ते:
सुवर्ण चतुर्भुज (Golden Quadrilateral): हा दिल्ली, मुंबई, चेन्नई आणि कोलकाता या चार प्रमुख महानगरांना जोडणारा महामार्ग प्रकल्प आहे.
राष्ट्रीय महामार्ग (National Highways): देशाची राजधानी, राज्यांच्या राजधान्या आणि प्रमुख शहरे यांना जोडतात. (व्यवस्थापन: NHAI)
राज्य महामार्ग (State Highways): राज्याची राजधानी जिल्हा मुख्यालयांशी जोडतात.
जिल्हा मार्ग (District Roads): जिल्हा मुख्यालय तालुक्यांशी जोडतात.
ग्रामीण रस्ते: (उदा. प्रधानमंत्री ग्राम सडक योजना).
हिमालयातील 'मनाली-लेह' महामार्ग हा जगातील सर्वात उंच रस्ते मार्गांपैकी एक आहे.
२. रेल्वे वाहतूक (Railway Transport)
अवजड माल आणि मोठ्या संख्येने प्रवासी लांब अंतरावर नेण्यासाठी रेल्वे अत्यंत उपयुक्त आहे.
बाष्प इंजिनाच्या शोधानंतर रेल्वे वाहतुकीचा जलद विकास झाला.
भारतातील रेल्वे नेटवर्क आशियातील सर्वात मोठ्या नेटवर्कपैकी एक आहे.
ट्रान्स-सायबेरियन रेल्वेमार्ग: हा जगातील सर्वात लांब रेल्वेमार्ग आहे, जो पश्चिम रशियातील सेंट पीटर्सबर्गला पॅसिफिक किनाऱ्यावरील व्लादिवोस्तोकशी जोडतो.
कोकण रेल्वे: पश्चिम घाटातून जाणारा हा मार्ग भारतीय रेल्वेच्या अभियांत्रिकी कौशल्याचे उत्तम उदाहरण आहे.
३. जल वाहतूक (Water Transport)
हा वाहतुकीचा सर्वात स्वस्त मार्ग आहे, विशेषतः अवजड आणि मोठ्या आकाराचा माल आंतरराष्ट्रीय स्तरावर नेण्यासाठी.
(अ) अंतर्गत जलमार्ग (Inland Waterways):
मोठ्या नद्या (उदा. गंगा-ब्रह्मपुत्रा प्रणाली) आणि कालवे यांचा वापर देशांतर्गत वाहतुकीसाठी केला जातो.
उदा. भारतातील राष्ट्रीय जलमार्ग १ (गंगा नदीवर, अलाहाबाद ते हल्दिया).
(ब) सागरी जलमार्ग (Sea Routes):
महासागरांचा वापर आंतरराष्ट्रीय व्यापार आणि मालवाहतुकीसाठी केला जातो.
हे मार्ग बंदरांद्वारे (Ports) जोडलेले असतात. (उदा. मुंबई, सिंगापूर, न्यूयॉर्क).
सुएझ कालवा (Suez Canal): हा मानवनिर्मित कालवा भूमध्य समुद्राला तांबड्या समुद्राशी जोडतो, ज्यामुळे युरोप आणि आशियामधील अंतर कमी झाले.
पनामा कालवा (Panama Canal): हा अटलांटिक महासागर आणि पॅसिफिक महासागर यांना जोडतो.
४. हवाई वाहतूक (Air Transport)
हा २० व्या शतकात विकसित झालेला सर्वात वेगवान वाहतूक मार्ग आहे.
इंधनाचा खर्च जास्त असल्याने हा सर्वात महागडा मार्ग आहे.
धुके किंवा वादळ अशा खराब हवामानाचा यावर परिणाम होतो.
दुर्गम भागात (उदा. पर्वत, वाळवंट) पोहोचण्यासाठी किंवा आपत्तीच्या वेळी (उदा. पूर, भूकंप) मदतकार्यासाठी हा एकमेव मार्ग असतो.
देशांतर्गत (Domestic): देशाच्या आत प्रवास.
आंतरराष्ट्रीय (International): विविध देशांमध्ये प्रवास.
संदेशवहन (Communication)
संदेशवहन: ही माहिती, विचार आणि भावना इतरांपर्यंत पोहोचवण्याची प्रक्रिया आहे.
तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे संदेशवहन जलद आणि सोपे झाले आहे.
संदेशवहनाचे प्रकार
वैयक्तिक संदेशवहन (Personal):
टपाल सेवा (Post): पत्रे, पार्सल पाठवणे.
दूरध्वनी/मोबाईल (Telephone/Mobile): संवादाचा सर्वात जलद आणि लोकप्रिय मार्ग.
इंटरनेट (Internet): ईमेल, सोशल मीडियाद्वारे जागतिक स्तरावर संवाद साधता येतो.
जनसंपर्क / मास मीडिया (Mass Media):
याद्वारे एकाच वेळी मोठ्या जनसमुदायापर्यंत माहिती पोहोचवता येते.
वर्तमानपत्रे (Newspapers): छापील माध्यम.
रेडिओ (Radio): ध्वनी प्रक्षेपण.
दूरदर्शन (Television): ध्वनी आणि चित्र प्रक्षेपण.
उपग्रहांची भूमिका (Role of Satellites)
उपग्रहांमुळे संदेशवहन क्रांती झाली आहे.
त्यांचा वापर मोबाईल फोन, दूरदर्शन प्रक्षेपण, इंटरनेट सेवा, जीपीएस प्रणाली यासाठी होतो.
उपग्रह हवामानाचा अंदाज (Weather Forecasting) आणि नैसर्गिक आपत्तींचा (Disaster Management) पूर्व इशारा देण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहेत.
भारताने INSAT, IRS, EDUSAT असे अनेक उपग्रह अवकाशात सोडले आहेत.
कृषी / शेती (Agriculture)
कृषी: 'Agriculture' हा शब्द लॅटिन 'Ager' (म्हणजे जमीन) आणि 'Cultura' (म्हणजे मशागत) यांपासून बनला आहे.
यात पिके, फळे, फुले, भाजीपाला पिकवणे तसेच पशुपालन यांचा समावेश होतो.
जगातील सुमारे ५०% लोकसंख्या शेतीवर अवलंबून आहे (भारतात हा आकडा अधिक आहे).
कृषी प्रणाली (Farm System)
शेतीकडे एक 'प्रणाली' म्हणून पाहता येते, ज्यामध्ये निविष्ठा, प्रक्रिया आणि उत्पादन यांचा समावेश होतो.
१. निविष्ठा (Inputs):
नैसर्गिक: सूर्यप्रकाश, पाऊस, मृदा, उतार.
मानवी: बियाणे, खते, कीटकनाशके, मजूर, यंत्रसामग्री (ट्रॅक्टर), सिंचन.
२. प्रक्रिया (Processes):
नांगरणी, पेरणी, सिंचन (पाणी देणे), तण काढणे, फवारणी करणे, कापणी (Harvesting).
३. उत्पादन (Outputs):
पिके (धान्य, कापूस, ऊस), दुग्धजन्य पदार्थ, लोकर, मांस.
