१. गुप्त साम्राज्य (इ.स. ३१९ ते इ.स. ५५०)
गुप्त साम्राज्याची पार्श्वभूमी
कुशाण आणि सातवाहन यांच्या पतनानंतर भारतात राजकीय विखंडन झाले.
याच काळात उत्तर भारतात गुप्त राजवंशाचा उदय झाला, ज्याने भारताला राजकीय एकसंधता आणि सांस्कृतिक समृद्धी दिली.
प्रमुख गुप्त सम्राट
श्रीगुप्त
गुप्त वंशाचा संस्थापक.
त्याला 'महाराज' ही पदवी होती.
घटोत्कच
श्रीगुप्तचा मुलगा, यालाही 'महाराज' पदवी होती.
पहिला चंद्रगुप्त (इ.स. ३१९ - ३३५)
गुप्त वंशाचा खरा संस्थापक मानला जातो.
त्याने 'महाराजाधिराज' ही पदवी धारण केली.
लिच्छवी राजकन्या 'कुमारदेवी' हिच्याशी विवाह करून आपले स्थान बळकट केले.
त्याने 'गुप्त संवत' (गुप्त युग) इ.स. ३१९-२० मध्ये सुरू केले.
समुद्रगुप्त (इ.स. ३३५ - ३८०)
पहिला चंद्रगुप्त याचा पुत्र आणि सर्वात पराक्रमी राजा.
त्याला 'भारताचा नेपोलियन' असेही म्हटले जाते.
त्याच्या विजयांची माहिती 'प्रयाग प्रशस्ती' (अलाहाबाद स्तंभलेख) मध्ये मिळते.
हा लेख त्याचा दरबारी कवी 'हरिसेन' याने संस्कृतमध्ये लिहिला.
समुद्रगुप्ताचे विजय धोरण:
आर्यावर्त (उत्तर भारत): येथील राज्ये जिंकून ती थेट साम्राज्याला जोडली (प्रसभोद्धरण).
दक्षिणापथ (दक्षिण भारत): येथील राजांचा पराभव केला, पण त्यांना त्यांचे राज्य परत केले व त्यांच्याकडून खंडणी स्वीकारली (ग्रहण-मोक्ष-अनुग्रह).
आटविक राज्ये (जंगली जमाती): त्यांना आपले सेवक बनवले.
सीमावर्ती राज्ये: (आसाम, नेपाळ इ.) यांनी त्याचे सार्वभौमत्व मान्य केले.
पदव्या आणि कौशल्ये:
'कविराज' (स्वतः एक उत्तम कवी आणि संगीतकार).
त्याच्या नाण्यांवर त्याला वीणा वाजवताना दाखवले आहे.
'लिच्छवी-दौहित्र' (लिच्छवींच्या कन्येचा मुलगा) अशी पदवी अभिमानाने लावत असे.
दुसरा चंद्रगुप्त (विक्रमादित्य) (इ.स. ३८० - ४१५)
समुद्रगुप्ताचा पुत्र. गुप्त साम्राज्याचा सुवर्णकाळ याच्याच काळात होता.
वाकाटक राजा रुद्रसेन दुसरा याच्याशी आपली कन्या 'प्रभावती गुप्त' हिचा विवाह लावून दिला, ज्यामुळे पश्चिमेला राजकीय स्थैर्य मिळाले.
शकांचा पराभव: पश्चिम भारतातील 'शक क्षत्रप' (विशेषतः रुद्रसिंह तिसरा) यांचा पराभव करून गुजरात आणि सौराष्ट्र जिंकले.
शकांचा पराभव केल्यानंतर 'विक्रमादित्य' ही पदवी धारण केली.
'शकारी' (शकांचा शत्रू) म्हणूनही ओळखला जातो.
उज्जैन: त्याने आपली दुसरी राजधानी उज्जैन येथे वसवली, जे विद्येचे मोठे केंद्र बनले.
चिनी प्रवासी 'फाहियान': हा बौद्ध भिक्खू त्याच्याच काळात भारतात आला होता. फाहियानने गुप्त साम्राज्यातील समृद्धी, शांतता आणि प्रशासनाचे वर्णन केले आहे.
नवरत्न: त्याच्या दरबारात नऊ विद्वान होते (ही एक परंपरा मानली जाते):
कालिदास (कवी, नाटककार)
धन्वंतरी (वैद्य)
वराहमिहीर (खगोलशास्त्रज्ञ, ज्योतिषी)
अमरसिंह (कोशकार - अमरकोश)
शंकू (वास्तुविशारद)
क्षपणक (ज्योतिषी)
वेताळभट्ट (जादूगार)
घटकर्पर (कवी)
वररुची (व्याकरणकार)
कुमारगुप्त पहिला (इ.स. ४१५ - ४५५)
दुसरा चंद्रगुप्त याचा पुत्र.
सर्वात जास्त काळ राज्य केले.
नालंदा विद्यापीठाची स्थापना: हे जगप्रसिद्ध बौद्ध महाविहार त्याच्या काळात स्थापन झाले.
त्याच्या कारकिर्दीच्या उत्तरार्धात 'पुष्यमित्र' जमातीचे आक्रमण झाले.
स्कंदगुप्त (इ.स. ४५५ - ४६७)
कुमारगुप्ताचा पुत्र आणि शेवटचा महान गुप्त सम्राट.
हुणांचे आक्रमण: त्याच्या काळात मध्य आशियातील 'हुण' या क्रूर जमातीचे मोठे आक्रमण झाले.
स्कंदगुप्ताने हुणांचा यशस्वीपणे पराभव केला आणि 'विक्रमादित्य' ही पदवी धारण केली. (जुनागड/गिरनार अभिलेख)
सुदर्शन तलावाची दुरुस्ती: जुनागड येथील सुदर्शन तलावाची (ज्याची माहिती रुद्रदामनच्या लेखातही आहे) त्याने दुरुस्ती केली.
गुप्त काळातील प्रशासन
राजेशाही: राजा हा प्रशासनाचा केंद्रबिंदू होता, परंतु तो दैवी अधिकारावर दावा करत असे ('परमेश्वर', 'परमभट्टारक').
केंद्रीकृत पण विकेंद्रित: साम्राज्य 'देश' किंवा 'भुक्ती' (प्रांत) मध्ये विभागले होते.
भुक्ती (प्रांत): राज्यपाल 'उपरिक' असे.
विषय (जिल्हा): प्रमुख 'विषयपती' असे.
ग्राम (गाव): प्रमुख 'ग्रामिक' किंवा 'महत्तर' असे.
जमीन महसूल: 'भाग' (उत्पन्नाचा १/४ ते १/६ हिस्सा) हा मुख्य कर होता.
अधिकारी: 'कुमारामात्य' (प्रमुख अधिकारी) आणि 'महादंडनायक' (लष्करी/न्याय) ही महत्त्वाची पदे होती.
गुप्त काळातील अर्थव्यवस्था
कृषीप्रधान: अर्थव्यवस्था मुख्यत्वे शेतीवर आधारित होती.
जमीन अनुदान: ब्राह्मणांना दिल्या जाणाऱ्या करमुक्त जमीन अनुदानाला 'अग्रहार' म्हटले जात असे.
श्रेणी (Guilds): विविध व्यावसायिक आणि व्यापारी यांच्या 'श्रेणी' (संघटना) होत्या, ज्या बँकांसारखे काम करत.
नाणी: गुप्त राजांनी सर्वाधिक सोन्याची नाणी (ज्यांना 'दिनार' म्हटले जाई) जारी केली. चांदीच्या नाण्यांना 'रूपक' म्हणत.
व्यापार: अंतर्गत आणि बाह्य व्यापार भरभराटीला आला होता. 'ताम्रलिप्ती' (बंगाल) हे पूर्व किनाऱ्यावरील महत्त्वाचे बंदर होते.
गुप्त काळातील समाज आणि धर्म
वर्ण व्यवस्था: वर्ण व्यवस्था अधिक कठोर झाली.
स्त्रियांची स्थिती: स्त्रियांच्या स्थितीत घट झाली. बालविवाह आणि 'सती' प्रथेची (उदा. भानू गुप्ताचा एरण स्तंभलेख, इ.स. ५१०) नोंद आढळते.
धर्म:
हा काळ 'ब्राह्मणी' किंवा 'हिंदू' धर्माच्या पुनरुत्थानाचा काळ होता.
'भागवत' (वैष्णव) धर्म लोकप्रिय झाला. गुप्त राजे स्वतः 'परम भागवत' होते.
विष्णूचे अवतार (वराह, नरसिंह इ.) लोकप्रिय झाले.
यज्ञ आणि धार्मिक विधींना महत्त्व आले.
बौद्ध आणि जैन धर्मांनाही आश्रय होता, पण त्यांचे महत्त्व कमी होत होते.
गुप्त काळ: संस्कृती (भारताचा सुवर्णकाळ)
साहित्य (संस्कृत)
कालिदास: 'मेघदूत', 'रघुवंश' (महाकाव्ये); 'अभिज्ञानशाकुंतलम्', 'मालविकाग्निमित्रम्' (नाटके).
शूद्रक: 'मृच्छकटिकम्' (नाटक).
विशाखदत्त: 'मुद्राराक्षस' (नाटक).
विष्णू शर्मा: 'पंचतंत्र' (कथा).
पुराणे: याच काळात बऱ्याचशा पुराणांना अंतिम स्वरूप देण्यात आले.
विज्ञान आणि तंत्रज्ञान
आर्यभट्ट (इ.स. ४७६):
महान गणितज्ञ आणि खगोलशास्त्रज्ञ.
'आर्यभटीय' आणि 'सूर्यसिद्धांत' ग्रंथ लिहिले.
'शून्य' (०) या संकल्पनेचा वापर केला.
पृथ्वी सूर्याभोवती फिरते आणि सूर्यग्रहणाचे खरे कारण सांगितले.
'पाय' (Pi) चे मूल्य ३.१४१६ सांगितले.
वराहमिहीर:
'पंचसिद्धांतिका', 'बृहत्संहिता', 'बृहज्जातक' ग्रंथ लिहिले.
ब्रह्मगुप्त: (गुप्त काळानंतर थोडा, पण त्याच परंपरेतील) गुरुत्वाकर्षणाचा सिद्धांत मांडला.
धातुकाम:
दिल्लीजवळील 'मेहरौली' येथील लोहस्तंभ, जो सुमारे १६०० वर्षांनंतरही गंजलेला नाही.
सुलतानगंज येथील बुद्धाची तांब्याची भव्य मूर्ती.
कला आणि स्थापत्य
मंदिर स्थापत्य (नागर शैली):
मंदिर वास्तुकलेचा पाया याच काळात घातला गेला.
सुरुवातीची मंदिरे सपाट छताची होती. नंतर शिखरांचा विकास झाला.
उदाहरणे:
देवगड (उत्तर प्रदेश) येथील 'दशावतार मंदिर' (शिखर असलेले पहिले मंदिर).
भूमरा (मध्य प्रदेश) येथील शिवमंदिर.
भितरगाव (उत्तर प्रदेश) येथील विटांचे मंदिर.
शिल्पकला:
सारनाथ येथील ध्यानस्थ बुद्धाची मूर्ती (सर्वात सुंदर मानली जाते).
चित्रकला:
अजिंठा (महाराष्ट्र) येथील लेण्यांमधील (उदा. लेणे क्र. १६, १७) भित्तिचित्रे गुप्त काळातील (वाकाटक आश्रयाखाली) मानली जातात.
२. हर्षवर्धन (इ.स. ६०६ ते इ.स. ६४७)
हर्षवर्धनची पार्श्वभूमी
गुप्त साम्राज्याच्या पतनानंतर उत्तर भारतात पुन्हा राजकीय अस्थिरता निर्माण झाली.
'पुष्यभूती' वंशाचा उदय 'थानेसर' (हरियाणा) येथे झाला.
प्रमुख राज्यकर्ते (हर्षाच्या आधी)
प्रभाकरवर्धन: पहिला महत्त्वाचा राजा. त्याने 'परमभट्टारक' आणि 'महाराजाधिराज' पदव्या घेतल्या.
राज्यवर्धन: मोठा मुलगा. बंगालचा (गौड) राजा 'शशांक' याने त्याचा वध केला.
हर्षवर्धनाचा उदय (इ.स. ६०६)
राज्यवर्धनाच्या मृत्यूनंतर वयाच्या १६ व्या वर्षी हर्षवर्धन गादीवर आला.
त्याची बहीण 'राज्यश्री' हिचा पती 'ग्रहवर्मन' (कनौजचा राजा) याचाही वध झाला होता व राज्यश्रीला कैदेत टाकले होते.
हर्षाने प्रथम आपल्या बहिणीची सुटका केली.
शशांकच्या मृत्यूनंतर हर्षाने बंगाल, बिहार, ओरिसा जिंकले.
त्याने आपली राजधानी 'थानेसर' वरून 'कनौज' येथे हलवली. कनौज हे उत्तर भारतातील सत्तेचे नवे केंद्र बनले.
हर्षाच्या कारकिर्दीतील घटना
पुलकेशी दुसरा याच्याकडून पराभव:
हर्षाने दक्षिणेत (नर्मदा ओलांडून) राज्य विस्तार करण्याचा प्रयत्न केला.
'चालुक्य' राजा 'पुलकेशी दुसरा' याने नर्मदा नदीच्या तीरावर हर्षाचा पराभव केला.
याची नोंद पुलकेशीच्या 'ऐहोळे प्रशस्ती' (लेखक: रविकीर्ती) मध्ये आहे.
ह्युएन त्संग (युआन श्वांग) याची भेट
हा एक प्रसिद्ध चिनी बौद्ध भिक्खू, तत्त्वज्ञानाचा अभ्यास करण्यासाठी भारतात आला होता.
तो हर्षाच्या दरबारात अनेक वर्षे राहिला.
त्याने 'सी-यू-की' (पश्चिमेकडील जगाची नोंद) नावाचा प्रवासवृत्तांत लिहिला.
त्याने नालंदा विद्यापीठात शिक्षण घेतले आणि तेथील भव्यतेचे वर्णन केले.
ह्युएन त्संगच्या मते, हर्षाने त्याच्या राज्याचे उत्पन्न चार भागांत विभागले होते: १) राजासाठी, २) विद्वानांसाठी, ३) अधिकाऱ्यांसाठी, ४) धार्मिक कार्यांसाठी.
धर्म आणि साहित्य
हर्षवर्धन सुरुवातीला 'शैव' (शिवभक्त) होता, पण नंतर तो 'महायान बौद्ध' धर्माचा मोठा समर्थक बनला.
कनौज महासभा: त्याने ह्युएन त्संगच्या सन्मानार्थ आणि महायान पंथाच्या प्रचारासाठी कनौज येथे भव्य धार्मिक सभा भरवली.
प्रयाग महासभा (महामोक्ष परिषद):
हर्षवर्धन दर पाच वर्षांनी प्रयाग (अलाहाबाद) येथे गंगा-यमुना संगमावर सर्वधर्मीय सभा भरवत असे.
या सभेत तो आपली सर्व संपत्ती (अगदी स्वतःचे कपडे सुद्धा) दान करत असे. ह्युएन त्संग सहाव्या सभेला उपस्थित होता.
स्वतःचे साहित्य: हर्षवर्धन स्वतः एक विद्वान नाटककार होता.
'रत्नावली'
'प्रियदर्शिका'
'नागानन्द' (बौद्ध तत्त्वज्ञानावर आधारित)
दरबारी कवी:
बाणभट्ट: त्याने 'हर्षचरित' (हर्षवर्धनाचे चरित्र) आणि 'कादंबरी' (जगातील कदाचित पहिली कादंबरी) हे ग्रंथ लिहिले.
३. दक्षिणेतील प्रमुख राजघराणी
अ) बदामीचे चालुक्य (इ.स. ५४३ - ७५३)
राजधानी: वातापी (सध्याचे बदामी, कर्नाटक).
संस्थापक: जयसिंह (पण खरा संस्थापक पहिला पुलकेशी).
पहिला पुलकेशी: त्याने 'अश्वमेध' यज्ञ केला.
पुलकेशी दुसरा (इ.स. ६१० - ६४२)
या घराण्यातील सर्वात महान राजा.
त्याच्या दरबारी कवी 'रविकीर्ती' याने 'ऐहोळे प्रशस्ती' (मेगुती मंदिर, ऐहोळे) लिहिली, ज्यात त्याच्या विजयांचे वर्णन आहे.
विजय:
उत्तरेत सम्राट 'हर्षवर्धन' याचा नर्मदा नदीच्या तीरावर पराभव केला.
दक्षिणेत 'पल्लव' राजा 'महेंद्रवर्मन पहिला' याचा पराभव केला.
पराभव आणि मृत्यू: पल्लव राजा 'नरसिंहवर्मन पहिला' (मामल्ल) याने चालुक्यांवर आक्रमण करून पुलकेशी दुसरा याचा पराभव केला आणि 'वातापी' जाळली.
विक्रमादित्य दुसरा
त्याने पल्लवांचा सूड घेतला आणि त्यांची राजधानी 'कांची' जिंकली.
कीर्तिवर्मन दुसरा
हा शेवटचा चालुक्य राजा होता.
त्याचा सामंत 'दंतिदुर्ग' (राष्ट्रकूट) याने त्याचा पराभव करून राष्ट्रकूट सत्तेची स्थापना केली.
चालुक्य स्थापत्यकला (वेसर शैली)
चालुक्यांनी उत्तर (नागर) आणि दक्षिण (द्रविड) शैलींच्या मिश्रणातून 'वेसर' (किंवा चालुक्य) शैली विकसित केली.
मंदिरे:
ऐहोळे: 'मंदिरांचे गाव' (Cradle of Indian Architecture). येथील दुर्गा मंदिर, लाड खान मंदिर प्रसिद्ध आहेत.
बदामी: येथील ४ गुहा (लेणी) मंदिरे (३ हिंदू, १ जैन) प्रसिद्ध आहेत.
पट्टदकल: (UNESCO वारसा स्थळ) येथे नागर आणि द्रविड दोन्ही शैलींची मंदिरे आहेत (उदा. विरूपाक्ष मंदिर).
ब) कांचीचे पल्लव (इ.स. ५७५ - ८९७)
राजधानी: कांची (किंवा कांचीपुरम, तमिळनाडू).
संस्थापक: सिंहविष्णू.
महेंद्रवर्मन पहिला (इ.स. ६०० - ६३०)
सुरुवातीला जैन, नंतर शैव बनला.
त्याच्या काळात चालुक्य (पुलकेशी दुसरा) यांच्याशी संघर्ष सुरू झाला.
तो एक महान विद्वान, संगीतकार आणि नाटककार होता. 'मत्तविलास प्रहसन' हे नाटक त्याने लिहिले.
त्याने दगडातून मंदिरे कोरण्याची 'द्रविड' शैली सुरू केली.
नरसिंहवर्मन पहिला (मामल्ल) (इ.स. ६३० - ६६८)
पल्लव वंशातील सर्वात पराक्रमी राजा. 'मामल्ल' (महान कुस्तीगीर) ही त्याची पदवी होती.
त्याने 'पुलकेशी दुसरा' याचा पराभव केला, 'वातापी' जिंकली आणि 'वातापीकोंड' (वातापीचा विजेता) ही पदवी घेतली.
स्थापत्य:
'महाबलीपुरम्' (किंवा मामल्लपुरम्) शहर वसवले.
तेथे 'पंच पांडव रथ' (एकाच दगडात कोरलेली मंदिरे) आणि 'गंगेचे अवतरण' (Arjuna's Penance) हे भव्य शिल्प कोरले.
'ह्युएन त्संग' याने त्याच्या कारकिर्दीत कांचीला भेट दिली होती.
नरसिंहवर्मन दुसरा (राजसिंह)
त्याच्या काळात शांतता होती.
त्याच्या काळात 'संरचनात्मक' (Structural) मंदिरे बांधण्यास सुरुवात झाली (दगडी बांधकाम).
उदाहरणे:
कांची येथील 'कैलासनाथ मंदिर'.
महाबलीपुरम् येथील 'किनारी मंदिर' (Shore Temple).
साहित्य: प्रसिद्ध संस्कृत कवी 'दंडिन्' त्याच्या दरबारात होता.
क) मान्यखेतचे राष्ट्रकूट (इ.स. ७५३ - ९८२)
राजधानी: मान्यखेत (सध्याचे मलखेड, कर्नाटक).
संस्थापक: दंतिदुर्ग.
दंतिदुर्ग:
तो बदामीच्या चालुक्यांचा सामंत होता.
त्याने चालुक्य राजा 'कीर्तिवर्मन दुसरा' याचा पराभव करून राष्ट्रकूट सत्तेची स्थापना केली.
कृष्ण पहिला (इ.स. ७५६ - ७७४)
त्याने चालुक्यांची सत्ता पूर्णपणे संपवली.
स्थापत्य:
'एलोरा' (वेरूळ) येथील जगप्रसिद्ध 'कैलास मंदिर' (लेणे क्र. १६) हे एकाच अखंड पाषाणातून कोरलेले भव्य मंदिर त्याने बांधले.
ध्रुव (इ.स. ७८० - ७९३)
त्रिपक्षीय संघर्ष:
उत्तर भारतातील 'कनौज' या समृद्ध शहरावर नियंत्रण मिळवण्यासाठी 'राष्ट्रकूट', 'प्रतिहार' (गुर्जर-प्रतिहार) आणि 'पाल' (बंगाल) यांच्यात संघर्ष सुरू झाला.
ध्रुव हा त्रिपक्षीय संघर्षात भाग घेणारा पहिला राष्ट्रकूट राजा होता. त्याने प्रतिहार आणि पाल दोन्ही राजांचा पराभव केला.
अमोघवर्ष पहिला (इ.स. ८१४ - ८७८)
राष्ट्रकूट राजांपैकी सर्वात प्रसिद्ध. त्याने सुमारे ६४ वर्षे राज्य केले.
तो स्वतः विद्वान होता. त्याने 'कविराजमार्ग' हा कन्नड भाषेतील पहिला काव्यशास्त्रावरील ग्रंथ लिहिला.
त्याने 'मान्यखेत' हे नवीन शहर वसवले.
अरब प्रवासी 'सुलेमान' याने त्याला जगातील ४ महान राजांपैकी एक म्हटले आहे.
इंद्र तिसरा
त्याने पुन्हा कनौजवर आक्रमण केले आणि प्रतिहार राजा महिपाल याचा पराभव करून कनौज शहर लुटले.
कृष्ण तिसरा
शेवटचा महान राष्ट्रकूट राजा.
राष्ट्रकूट कला आणि साहित्य
एलोरा (वेरूळ): येथील कैलास मंदिर.
एलिफंटा (घारापुरी): मुंबईजवळील येथील गुहांमधील 'त्रिमूर्ती' (महेशमूर्ती) शिल्पासाठी प्रसिद्ध.
राष्ट्रकूट राजांनी कन्नड साहित्याला मोठा आश्रय दिला. (उदा. पोन्न, पंप, रन्न - कन्नड साहित्याचे तीन रत्न)
