१. संकल्पना: आम्ल, आम्लारी आणि क्षार
आपल्या सभोवतालचे पदार्थ विविध गुणधर्म दाखवतात. चव, स्पर्श, रंग बदलण्याची क्षमता यावरून त्यांचे वर्गीकरण केले जाते.
रासायनिक गुणधर्मांवर आधारित पदार्थांचे तीन मुख्य गट पडतात: आम्ल (Acids), आम्लारी (Bases), आणि क्षार (Salts).
जे पदार्थ आम्ल किंवा आम्लारी नसतात, त्यांना उदासीन (Neutral) पदार्थ म्हणतात. (उदाहरण: शुद्ध पाणी).
२. दर्शक (Indicators)
व्याख्या: जे पदार्थ स्वतःचा रंग बदलून एखादा पदार्थ आम्ल आहे की आम्लारी हे ओळखण्यास मदत करतात, त्यांना 'दर्शक' म्हणतात.
दर्शकांचा उपयोग पदार्थाची चव न घेता किंवा त्याला स्पर्श न करता त्याची आम्ल-आम्लारी प्रकृती तपासण्यासाठी होतो.
अ. नैसर्गिक दर्शक (Natural Indicators):
लिटमस (Litmus):
हा सर्वात सामान्यपणे वापरला जाणारा दर्शक आहे.
तो 'लायकेन' (Lichen) नावाच्या वनस्पतीपासून (दगडफूल) मिळवला जातो.
तो द्रावण रूपात किंवा कागदाच्या पट्ट्या (लिटमस पेपर) स्वरूपात उपलब्ध असतो.
तांबडा लिटमस पेपर: आम्लारीच्या संपर्कात आल्यास निळा होतो. आम्लाच्या संपर्कात रंग बदलत नाही.
निळा लिटमस पेपर: आम्लाच्या संपर्कात आल्यास तांबडा होतो. आम्लारीच्या संपर्कात रंग बदलत नाही.
टीप: उदासीन पदार्थात (उदाहरण: शुद्ध पाणी) दोन्ही लिटमस पेपरचा रंग बदलत नाही.
हळद (Turmeric):
हळद हा देखील एक नैसर्गिक दर्शक आहे.
आम्लधर्मी पदार्थात हळदीचा रंग पिवळाच राहतो.
आम्लारीधर्मी पदार्थात हळदीचा रंग लालसर-तपकिरी होतो.
उदाहरण: पांढऱ्या कपड्यावर लागलेला हळदीचा डाग साबणाने (जो आम्लारी असतो) धुतल्यावर लाल होतो.
जास्वंदीच्या फुलाचा रस (China Rose Indicator):
जास्वंदीच्या फुलांच्या पाकळ्या गरम पाण्यात टाकून हे द्रावण तयार करतात.
आम्लधर्मी द्रावणात हा दर्शक गडद गुलाबी (Magenta) रंग देतो.
आम्लारीधर्मी द्रावणात हा दर्शक हिरवा (Green) रंग देतो.
लाल कोबीचा रस (Red Cabbage Juice):
हा नैसर्गिकरित्या जांभळ्या रंगाचा असतो.
आम्लामध्ये तो लालसर होतो.
आम्लारीमध्ये तो हिरवा किंवा पिवळसर होतो.
ब. संश्लेषित (मानवनिर्मित) दर्शक (Synthetic Indicators):
फिनॉफ्थॅलीन (Phenolphthalein):
हा प्रयोगशाळेत वापरला जाणारा रंगहीन दर्शक आहे.
आम्लधर्मी किंवा उदासीन द्रावणात तो रंगहीन राहतो.
आम्लारीधर्मी द्रावणात तो गुलाबी (Pink) होतो.
मिथिल ऑरेंज (Methyl Orange):
हा मूळ रंगाने नारंगी असतो.
आम्लधर्मी द्रावणात हा लाल (Red) रंग देतो.
आम्लारीधर्मी द्रावणात हा पिवळा (Yellow) रंग देतो.
क. गंध दर्शक (Olfactory Indicators):
काही पदार्थ आम्ल किंवा आम्लारीच्या संपर्कात आल्यावर त्यांचा वास बदलतो किंवा नाहीसा होतो.
उदाहरण: कांद्याचा रस, व्हॅनिला अर्क, लवंग तेल.
आम्लाच्या संपर्कात त्यांचा वास कायम राहतो, पण तीव्र आम्लारीच्या संपर्कात (उदाहरण: सोडिअम हायड्रॉक्साइड) त्यांचा वैशिष्ट्यपूर्ण वास नाहीसा होतो.
३. आम्ल (Acids)
व्याख्या: 'Acid' हा शब्द लॅटिन शब्द 'Acere' पासून आला आहे, ज्याचा अर्थ 'आंबट' असा होतो.
सामान्य गुणधर्म:
चव: हे चवीला आंबट असतात. (उदाहरण: लिंबू, संत्री, चिंच, दही).
सुरक्षा सूचना: प्रयोगशाळेतील तीव्र आम्लाची चव कधीही घेऊ नये, ते घातक आणि क्षरणकारक (Corrosive) असतात.
रासायनिक गुणधर्म:
लिटमसवर परिणाम: आम्ल निळ्या लिटमस पेपरला तांबडे करतात.
विद्युत वाहकता: आम्लाचे जलीय द्रावण (पाण्यातील मिश्रण) विद्युत वहन करते.
धातूंसोबत अभिक्रिया (Reaction with Metals):
बहुतेक धातू आम्लाशी अभिक्रिया करतात.
आम्ल (Acid) + धातू (Metal) -> क्षार (Salt) + हायड्रोजन वायू (H₂)
उदाहरण: झिंक (Zn) + हायड्रोक्लोरिक ॲसिड (HCl) -> झिंक क्लोराईड (ZnCl₂) + H₂ (वायू)
हायड्रोजन वायू 'पॉप' असा आवाज करत जळतो.
कार्बोनेट/बायकार्बोनेटसोबत अभिक्रिया (Reaction with Carbonates):
आम्ल + धातू कार्बोनेट/बायकार्बोनेट -> क्षार + पाणी + कार्बन डायऑक्साइड (CO₂) वायू
उदाहरण: सोडिअम कार्बोनेट (Na₂CO₃) + हायड्रोक्लोरिक ॲसिड (HCl) -> सोडिअम क्लोराईड (NaCl) + पाणी (H₂O) + CO₂
हा CO₂ वायू चुन्याच्या निवळीला (Calcium Hydroxide) दुधाळ (Milky) बनवतो.
आम्लारीसोबत अभिक्रिया: आम्ल हे आम्लारीसोबत अभिक्रिया करून एकमेकांचा परिणाम नष्ट करतात. (पहा: उदासिनीकरण).
आर्हेनियसची व्याख्या: जे पदार्थ पाण्यात विरघळल्यावर हायड्रोजन आयन (H⁺) मुक्त करतात, त्यांना आम्ल म्हणतात.
आम्लांचे प्रकार (Types of Acids):
अ. तीव्र आम्ल (Strong Acids):
जे आम्ल पाण्यात पूर्णपणे विद्राव्य (Ionize) होतात व जास्त प्रमाणात H⁺ आयन देतात.
ते खूप घातक व क्षरणकारक (Corrosive) असतात.
उदाहरणे:
हायड्रोक्लोरिक आम्ल (HCl) (जठरातील आम्ल)
सल्फ्युरिक आम्ल (H₂SO₄) (बॅटरीमध्ये वापरतात)
नायट्रिक आम्ल (HNO₃) (स्फोटके बनवण्यासाठी)
ब. सौम्य आम्ल (Weak Acids):
जे आम्ल पाण्यात अंशतः विद्राव्य होतात व कमी प्रमाणात H⁺ आयन देतात.
ते तुलनेने कमी घातक असतात व अनेकदा अन्नपदार्थांत आढळतात.
उदाहरणे:
ॲसिटिक आम्ल (CH₃COOH) (व्हिनेगरमध्ये असते)
सायट्रिक आम्ल (C₆H₈O₇) (लिंबूवर्गीय फळांमध्ये)
लॅक्टिक आम्ल (C₃H₆O₃) (दही, ताक)
ऑक्झॅलिक आम्ल (C₂H₂O₄) (पालक, टोमॅटो)
फॉर्मिक आम्ल (HCOOH) (मुंगीच्या दंशात)
टार्टरिक आम्ल (चिंच, द्राक्षे)
सेंद्रिय आम्ल विरुद्ध खनिज आम्ल:
सेंद्रिय आम्ल (Organic Acids):
नैसर्गिकरित्या वनस्पती आणि प्राण्यांमध्ये आढळतात.
हे सर्वसाधारणपणे सौम्य आम्ल असतात.
उदाहरणे: सायट्रिक आम्ल, लॅक्टिक आम्ल, ॲसिटिक आम्ल.
खनिज आम्ल (Mineral Acids):
हे प्रयोगशाळेत खनिजांपासून बनवले जातात.
हे सर्वसाधारणपणे तीव्र आम्ल असतात (अपवाद: कार्बोनिक आम्ल H₂CO₃, जे सौम्य आहे).
उदाहरणे: HCl, H₂SO₄, HNO₃.
आम्लांचे उपयोग (Uses of Acids):
सल्फ्युरिक आम्ल (H₂SO₄): 'रसायनांचा राजा' म्हणतात. मोटार बॅटरी, खतनिर्मिती, रंग उद्योगात.
हायड्रोक्लोरिक आम्ल (HCl): जठरात पचनासाठी, स्वच्छता करण्यासाठी (उदाहरण: टॉयलेट क्लीनर्स), उद्योगांमध्ये.
नायट्रिक आम्ल (HNO₃): खते (अमोनिअम नायट्रेट), स्फोटके (TNT) बनवण्यासाठी.
ॲसिटिक आम्ल: व्हिनेगर (लोणची टिकवण्यासाठी), अन्न उद्योगात.
कार्बोनिक आम्ल (H₂CO₃): शीतपेयांमध्ये (Soft drinks).
४. आम्लारी (Bases)
व्याख्या: जे पदार्थ आम्लाच्या विरुद्ध गुणधर्म दाखवतात.
सामान्य गुणधर्म:
चव: हे चवीला तुरट (Bitter) असतात.
स्पर्श: हे स्पर्शाला बुळबुळीत (Soapy/Slippery) लागतात (उदाहरण: साबण, धुण्याचा सोडा).
रासायनिक गुणधर्म:
लिटमसवर परिणाम: आम्लारी तांबड्या लिटमस पेपरला निळ्या करतात.
फिनॉफ्थॅलीनवर परिणाम: आम्लारीमध्ये फिनॉफ्थॅलीन गुलाबी होते.
हळदीवर परिणाम: आम्लारीमध्ये हळद लालसर-तपकिरी होते.
आम्लासोबत अभिक्रिया: आम्लारी आम्लासोबत अभिक्रिया करून उदासिनीकरण करतात.
आर्हेनियसची व्याख्या: जे पदार्थ पाण्यात विरघळल्यावर हायड्रॉक्साइड आयन (OH⁻) मुक्त करतात, त्यांना आम्लारी म्हणतात.
अल्कली (Alkalis): जे आम्लारी पाण्यात विरघळतात, त्यांना 'अल्कली' म्हणतात. (उदाहरण: NaOH). (सर्व अल्कली आम्लारी असतात, पण सर्व आम्लारी अल्कली नसतात).
आम्लारींचे प्रकार (Types of Bases):
अ. तीव्र आम्लारी (Strong Bases/Alkalis):
जे पाण्यात पूर्णपणे विद्राव्य (Ionize) होतात व जास्त प्रमाणात OH⁻ आयन देतात.
हे सुद्धा त्वचेसाठी क्षरणकारक असतात.
उदाहरणे:
सोडिअम हायड्रॉक्साइड (NaOH) (कॉस्टिक सोडा - साबण बनवण्यासाठी)
पोटॅशिअम हायड्रॉक्साइड (KOH) (कॉस्टिक पोटॅश)
**कॅल्शिअम हायड्रॉक्साइड (Ca(OH)₂) ** (चुन्याची निवळी)
ब. सौम्य आम्लारी (Weak Bases):
जे पाण्यात अंशतः विद्राव्य होतात व कमी प्रमाणात OH⁻ आयन देतात.
उदाहरणे:
अमोनिअम हायड्रॉक्साइड (NH₄OH) (खिडक्या साफ करण्यासाठी, खतनिर्मिती)
**मॅग्नेशिअम हायड्रॉक्साइड (Mg(OH)₂) ** (मिल्क ऑफ मॅग्नेशिया - ॲन्टॅसिड)
सोडिअm बायकार्बोनेट (NaHCO₃) (खाण्याचा सोडा - हा सौम्य आम्लारीधर्मी क्षार आहे)
आम्लारींचे उपयोग (Uses of Bases):
सोडिअम हायड्रॉक्साइड (NaOH): साबण, डिटर्जंट, कागद उद्योगात.
कॅल्शिअम हायड्रॉक्साइड (Ca(OH)₂): चुना (Painting), ब्लिचिंग पावडर, जमिनीची आम्लता कमी करण्यासाठी.
मॅग्नेशिअम हायड्रॉक्साइड (Mg(OH)₂): ॲन्टॅसिड (पोटातील आम्लता कमी करण्यासाठी).
अमोनिअम हायड्रॉक्साइड (NH₄OH): खतनिर्मिती, स्वच्छता करण्यासाठी.
सोडिअम बायकार्बोनेट (NaHCO₃): बेकिंग सोडा (केक फुगवण्यासाठी), ॲन्टॅसिड, अग्निशामक.
५. उदासिनीकरण (Neutralization)
व्याख्या: जेव्हा आम्ल आणि आम्लारी यांच्यात रासायनिक अभिक्रिया होते, तेव्हा ते दोघेही एकमेकांचे गुणधर्म (आंबटपणा आणि तुरटपणा/बुळबुळीतपणा) नष्ट करतात. या प्रक्रियेला 'उदासिनीकरण' म्हणतात.
या अभिक्रियेमध्ये क्षार (Salt) आणि पाणी (Water) तयार होतात.
उष्णता: उदासिनीकरण ही एक उष्मादायी (Exothermic) अभिक्रिया आहे, म्हणजे या प्रक्रियेत उष्णता बाहेर फेकली जाते. (ज्या भांड्यात अभिक्रिया होते ते गरम होते).
सर्वसाधारण सूत्र: आम्ल (Acid) + आम्लारी (Base) -> क्षार (Salt) + पाणी (Water) + उष्णता
उदाहरणे:
उदाहरण १: हायड्रोक्लोरिक आम्ल (HCl) + सोडिअम हायड्रॉक्साइड (NaOH) -> सोडिअम क्लोराईड (NaCl) + पाणी (H₂O) (तीव्र आम्ल) + (तीव्र आम्लारी) -> (उदासीन क्षार - मीठ) + (पाणी)
उदाहरण २: सल्फ्युरिक आम्ल (H₂SO₄) + कॅल्शिअम हायड्रॉक्साइड (Ca(OH)₂) -> कॅल्शिअम सल्फेट (CaSO₄) + पाणी (H₂O) (तीव्र आम्ल) + (तीव्र आम्लारी) -> (क्षार) + (पाणी)
दैनंदिन जीवनातील उदासिनीकरण:
अपचन (Indigestion):
आपल्या जठरात पचनासाठी हायड्रोक्लोरिक आम्ल (HCl) असते.
जास्त आम्ल झाल्यास 'ॲसिडिटी' (Acidity) किंवा अपचन होते.
यावर उपाय म्हणून आपण 'ॲन्टॅसिड' (Antacid) घेतो, जे सौम्य आम्लारी असतात (उदाहरण: मॅग्नेशिअम हायड्रॉक्साइड - मिल्क ऑफ मॅग्नेशिया; सोडिअम बायकार्बोनेट).
ॲन्टॅसिड पोटातील अतिरिक्त आम्लाचे उदासिनीकरण करते व आराम मिळतो.
मुंगीचा दंश (Ant Bite):
मुंगी चावल्यावर ती आपल्या त्वचेत 'फॉर्मिक आम्ल' (Formic Acid) सोडते, ज्यामुळे जळजळ होते.
त्यावर खाण्याचा सोडा (सोडिअम बायकार्बोनेट - सौम्य आम्लारी) किंवा कॅलॅमाईन लोशन (झिंक कार्बोनेट) चोळल्यास उदासिनीकरण होते व आराम मिळतो.
जमिनीची सुधारणा (Soil Treatment):
पिकांच्या वाढीसाठी जमीन उदासीन (Neutral) असावी लागते.
जास्त रासायनिक खतांमुळे जमीन आम्लधर्मी (Acidic) बनू शकते.
आम्लता कमी करण्यासाठी जमिनीत चुना (Quicklime - CaO) किंवा चुनकळी (Slaked Lime - Ca(OH)₂) मिसळतात, जे आम्लारी आहेत.
जर जमीन आम्लारीधर्मी (Basic) असेल, तर ती सुधारण्यासाठी सेंद्रिय पदार्थ (Organic Matter) (जे कुजल्यावर आम्ल तयार करतात) मिसळतात.
कारखान्यातील सांडपाणी (Factory Waste):
अनेक कारखान्यांच्या सांडपाण्यात आम्ल असते.
हे पाणी थेट नदीत सोडल्यास जलचर प्राण्यांना धोका होतो.
त्यामुळे, सांडपाण्यावर प्रक्रिया करून त्यात आम्लारी (उदाहरण: चुना) मिसळून ते उदासीन केले जाते व मगच सोडले जाते.
६. क्षार (Salts)
व्याख्या: आम्ल आणि आम्लारी यांच्यातील उदासिनीकरण अभिक्रियेतून तयार होणाऱ्या आयनिक संयुगाला (Ionic compound) 'क्षार' म्हणतात.
उदाहरण: सोडिअम क्लोराईड (NaCl - साधे मीठ).
क्षार हे आम्लधर्मी, आम्लारीधर्मी किंवा उदासीन असू शकतात. हे त्यांच्या निर्मितीमध्ये वापरलेल्या आम्ल व आम्लारीच्या तीव्रतेवर अवलंबून असते.
क्षारांचे प्रकार (Types of Salts):
१. उदासीन क्षार (Neutral Salts):
जेव्हा तीव्र आम्ल (Strong Acid) आणि तीव्र आम्लारी (Strong Base) यांच्यात अभिक्रिया होते.
या क्षारांचे जलीय द्रावण उदासीन असते (pH = 7).
उदाहरण: NaCl (HCl + NaOH पासून), KNO₃ (HNO₃ + KOH पासून).
२. आम्लधर्मी क्षार (Acidic Salts):
जेव्हा तीव्र आम्ल (Strong Acid) आणि सौम्य आम्लारी (Weak Base) यांच्यात अभिक्रिया होते.
या क्षारांचे जलीय द्रावण आम्लधर्मी असते (pH < 7).
उदाहरण: अमोनिअम क्लोराईड (NH₄Cl) (HCl + NH₄OH पासून).
३. आम्लारीधर्मी क्षार (Basic Salts):
जेव्हा सौम्य आम्ल (Weak Acid) आणि तीव्र आम्लारी (Strong Base) यांच्यात अभिक्रिया होते.
या क्षारांचे जलीय द्रावण आम्लारीधर्मी असते (pH > 7).
उदाहरण: सोडिअम ॲसिटेट (CH₃COONa) (CH₃COOH + NaOH पासून), सोडिअम कार्बोनेट (Na₂CO₃).
काही महत्त्वाचे क्षार व त्यांचे उपयोग:
सोडिअम क्लोराईड (NaCl - साधे मीठ):
अन्नात चवीसाठी वापर.
अन्न टिकवण्यासाठी (Preservative).
सोडिअम हायड्रॉक्साइड (NaOH), ब्लिचिंग पावडर बनवण्यासाठी कच्चा माल.
सोडिअम बायकार्बोनेट (NaHCO₃ - खाण्याचा सोडा/बेकिंग सोडा):
बेकिंग (केक, पाव फुगवण्यासाठी - उष्णतेने CO₂ वायू बाहेर पडतो).
ॲन्टॅसिड म्हणून.
अग्निशामक यंत्रात (Soda-acid fire extinguisher).
सोडिअम कार्बोनेट (Na₂CO₃ - धुण्याचा सोडा/Washing Soda):
कपडे धुण्यासाठी (पाण्याचा कठीणपणा दूर करतो).
काच आणि साबण उद्योगात.
कॅल्शिअम कार्बोनेट (CaCO₃ - चुनखडी):
शहाबादी फरशी, खडू, संगमरवर.
सिमेंट निर्मितीत.
कॉपर सल्फेट (CuSO₄ - मोरचूद):
कवकनाशक (Fungicide) म्हणून शेतीत.
विद्युत विलेपन (Electroplating) मध्ये.
पोटॅश ॲलम (KAl(SO₄)₂·12H₂O - तुरटी):
पाणी शुद्धीकरणासाठी (गाळ खाली बसवण्यासाठी).
रक्तस्त्राव थांबवण्यासाठी (दाढी करताना).
प्लास्टर ऑफ पॅरिस (POP - CaSO₄·½H₂O):
हे जिप्सम (CaSO₄·2H₂O) ला विशिष्ट तापमानावर उष्णता दिल्यावर बनते.
हाडे फ्रॅक्चर झाल्यास प्लास्टर करण्यासाठी.
मूर्ती आणि सजावटी सामान बनवण्यासाठी.
(पाणी मिसळल्यावर ते पुन्हा जिप्सम बनून कठीण होते).
७. pH मापनश्रेणी (pH Scale)
व्याख्या: द्रावण किती आम्लधर्मी किंवा आम्लारीधर्मी आहे, हे मोजण्यासाठी 'pH मापनश्रेणी' वापरली जाते.
'pH' मधील 'p' म्हणजे 'Potenz' (जर्मन शब्द, अर्थ 'Power/Potential') आणि 'H' म्हणजे हायड्रोजन आयन (H⁺) ची तीव्रता.
ही श्रेणी ० ते १४ पर्यंत असते.
ही संकल्पना सोरेन्सन (Sorensen) या शास्त्रज्ञाने मांडली.
pH मापनश्रेणीचे वाचन:
pH = 7: द्रावण उदासीन (Neutral) असते. (उदाहरण: शुद्ध पाणी)
pH < 7 (० ते ७): द्रावण आम्लधर्मी (Acidic) असते.
pH जितका कमी (० च्या जवळ), तितके आम्ल तीव्र (Strong Acid).
उदाहरण: जठरातील रस (pH ~ 2), लिंबाचा रस (pH ~ 2.4).
pH > 7 (७ ते १४): द्रावण आम्लारीधर्मी (Basic/Alkaline) असते.
pH जितका जास्त (१४ च्या जवळ), तितका आम्लारी तीव्र (Strong Base).
उदाहरण: रक्ताचा (pH ~ 7.4), सोडिअम हायड्रॉक्साइड (pH ~ 14).
सार्वत्रिक दर्शक (Universal Indicator):
हा अनेक दर्शकांचे मिश्रण असतो.
तो pH च्या वेगवेगळ्या मूल्यांवर वेगवेगळे रंग दाखवतो.
pH पेपर हा सार्वत्रिक दर्शकाने बनलेला असतो.
दैनंदिन जीवनातील pH चे महत्त्व:
मानवी पचनसंस्था:
आपल्या जठराचा pH सुमारे १.५ ते ३.५ (तीव्र आम्लधर्मी - HCl) असतो, जो पचनासाठी आवश्यक आहे.
ॲसिडिटी झाल्यास pH खूप खाली जातो, तेव्हा उदासिनीकरणासाठी ॲन्टॅसिड घेतात.
रक्त:
आपल्या रक्ताचा pH सुमारे ७.३५ ते ७.४५ (किंचित आम्लारीधर्मी) असतो. या अरुंद पट्ट्यातच शरीर निरोगी राहते. यात थोडा जरी बदल झाला तरी ते घातक ठरू शकते.
दातांचे क्षरण (Tooth Decay):
आपल्या तोंडाचा pH साधारण ६.५ च्या आसपास असतो.
जेव्हा आपण गोड किंवा पिष्टमय पदार्थ खातो, तेव्हा तोंडातील जीवाणू त्याचे विघटन करून आम्ल तयार करतात.
जर तोंडाचा pH ५.५ पेक्षा कमी झाला, तर दातांवरील 'इनॅमल' (Enamel - शरीरातील सर्वात कठीण पदार्थ) चे क्षरण (Corrosion) सुरू होते. यालाच 'दात किडणे' म्हणतात.
यावर उपाय: टूथपेस्ट (जे आम्लारीधर्मी असते) वापरल्याने तोंडातील अतिरिक्त आम्लाचे उदासिनीकरण होते.
जमीन (Soil pH):
पिकांच्या चांगल्या वाढीसाठी जमिनीचा pH ६.५ ते ७.५ (उदासीनच्या जवळ) असावा लागतो.
pH बिघडल्यास (आम्लधर्मी किंवा आम्लारीधर्मी) पिकांची वाढ खुंटते. (उपाय: उदासिनीकरण).
आम्ल पर्जन्य (Acid Rain):
हवेतील प्रदूषक वायू (Sulfur Dioxide SO₂, Nitrogen Oxides NO₂) पावसात मिसळून सल्फ्युरिक आम्ल व नायट्रिक आम्ल तयार होते.
जेव्हा पावसाच्या पाण्याचा pH ५.६ पेक्षा कमी होतो, तेव्हा त्याला 'आम्ल पर्जन्य' म्हणतात.
हे जलचर प्राणी, पिके आणि ऐतिहासिक वास्तू (उदाहरण: ताजमहाल) साठी अत्यंत हानिकारक असते.
