मध्ययुगीन भारत (भाग २): मुघल साम्राज्य (१५२६ - १७०७)
१. बाबर (कार्यकाळ: १५२६ - १५३०)
संस्थापक: बाबर हा भारतातील मुघल साम्राज्याचा संस्थापक होता. तो फरगाना (सध्याचा उझबेकिस्तान) येथील तैमूर आणि चंगेज खान यांचा वंशज होता.
पानिपतची पहिली लढाई (२१ एप्रिल १५२६):
बाबरने दिल्लीचा सुलतान इब्राहिम लोदी याचा या लढाईत पराभव केला.
या विजयाचे मुख्य कारण म्हणजे बाबरचा तोफखाना (Artillery) आणि तुळुघमा युद्धनीती (वेढा देण्याची पद्धत) यांचा प्रभावी वापर.
या विजयाने लोदी वंशाचा अंत झाला आणि भारतात मुघल सत्तेचा पाया घातला गेला.
खानवाची लढाई (१५२७):
मेवाडचा राजा राणा संगा (संग्रामसिंह) आणि बाबर यांच्यात झाली.
राजपूत सैन्याच्या तुलनेत बाबरचे सैन्य कमी होते, परंतु त्याच्या आधुनिक युद्ध तंत्रामुळे तो जिंकला.
या विजयाने मुघल सत्तेला स्थैर्य मिळाले.
चंदेरीची लढाई (१५२८):
बाबरने माळव्याच्या मेदिनी राय याचा पराभव करून चंदेरी किल्ला जिंकला.
घाघराची लढाई (१५२९):
बाबरने बंगाल आणि बिहारच्या अफगाण सरदारांच्या संयुक्त सैन्याचा पराभव केला.
ही बाबरची भारतातील शेवटची मोठी लढाई होती.
बाबरनामा (तुझुक-इ-बाबरी):
हे बाबरचे आत्मचरित्र आहे, जे त्याने चघताई तुर्की भाषेत लिहिले.
यात त्याने भारताची भौगोलिक स्थिती, वनस्पती, प्राणी आणि लोकांबद्दल सविस्तर वर्णन केले आहे.
२. हुमायून (कार्यकाळ: १५३० - १५४० आणि १५५५ - १५५६)
सुरुवातीच्या अडचणी: बाबरच्या मृत्यूनंतर हुमायून गादीवर आला, परंतु त्याला भाऊ कामरान, अस्करी आणि हिंदाल यांच्याकडून आव्हानांचा सामना करावा लागला.
शेर शाह सूरीसोबत संघर्ष:
बिहारचा अफगाण सरदार शेर खान (नंतर शेर शाह) हा हुमायूनचा मुख्य शत्रू बनला.
चौसाची लढाई (१५३९): शेर शाहने हुमायूनचा पराभव केला.
कन्नौज/बिलग्रामची लढाई (१५४०): या निर्णायक लढाईत शेर शाहने हुमायूनचा पुन्हा पराभव केला, ज्यामुळे हुमायूनला भारत सोडून पर्शिया (इराण) मध्ये आश्रय घ्यावा लागला.
सूर साम्राज्याची स्थापना (१५४० - १५५५):
हुमायूनच्या अनुपस्थितीत, शेर शाह सूरी याने दिल्लीत सूर वंशाची स्थापना केली.
शेर शाह एक कुशल प्रशासक होता. त्याने 'रुपया' हे चांदीचे नाणे सुरू केले.
त्याची महसूल व्यवस्था (जमीन मोजणी) अकबराने पुढे स्वीकारली.
'ग्रँड ट्रंक रोड' (सडक-इ-आझम) ची पुनर्बांधणी केली.
हुमायूनचे पुनरागमन (१५५५):
शेर शाहच्या मृत्यूनंतर सूर साम्राज्य कमकुवत झाले.
हुमायूनने पर्शियन सैन्याच्या मदतीने १५५५ मध्ये सरहिंदच्या लढाईत सिकंदर सूरीचा पराभव केला आणि दिल्लीची गादी पुन्हा मिळवली.
मृत्यू (१५५६): दिल्लीतील 'दीनपनाह' (त्याचे नवीन शहर) येथील वाचनालयाच्या पायऱ्यांवरून पडून हुमायूनचा मृत्यू झाला.
३. अकबर (कार्यकाळ: १५५६ - १६०५)
सुरुवात: वयाच्या १३ व्या वर्षी हुमायूनच्या मृत्यूनंतर अकबर गादीवर आला. बैरम खान हा त्याचा संरक्षक (Regent) होता.
पानिपतची दुसरी लढाई (१५५६):
ही लढाई अकबर (बैरम खानच्या नेतृत्वात) आणि हेमू (हेमचंद्र विक्रमादित्य) यांच्यात झाली.
हेमू हा सूर वंशाचा सेनापती होता ज्याने स्वतःला 'राजा विक्रमादित्य' घोषित केले होते.
अकबराच्या विजयाने मुघल सत्तेची भारतात खऱ्या अर्थाने पुनर्स्थापना झाली.
अकबराचा साम्राज्य विस्तार:
त्याने माळवा, गोंडवाना, गुजरात, बिहार, बंगाल, ओडिशा, काश्मीर, सिंध आणि कंदहार जिंकून साम्राज्य विस्तारले.
हळदीघाटीची लढाई (१५७६): मुघल सेना (मानसिंह) आणि मेवाडचे महाराणा प्रताप यांच्यात झाली. या लढाईत मुघलांचा विजय झाला तरी महाराणा प्रतापाने शरणागती पत्करली नाही.
अकबराची प्रशासकीय धोरणे
मनसबदारी पद्धत:
ही अकबराने सुरू केलेली प्रशासकीय आणि लष्करी व्यवस्था होती.
'मनसब' म्हणजे 'दर्जा' किंवा 'पद'.
प्रत्येक मनसबदाराला दोन गोष्टी दिल्या जात:
जात (Zat): हे मनसबदाराचे वैयक्तिक पद आणि वेतन ठरवत असे.
स्वार (Sawar): मनसबदाराला किती घोडेस्वार (सैनिक) ठेवावे लागतील, हे 'स्वार' वरून ठरत असे.
हे पद वंशपरंपरागत नव्हते. मनसबदारांना रोख पगार (नगदी) किंवा जमिनीचा महसूल (जहागीर) दिला जात असे.
अकबराची महसूल व्यवस्था
जप्ती किंवा दहसाला पद्धत:
ही व्यवस्था अकबराचा महसूल मंत्री राजा तोडरमल याने विकसित केली.
याला 'तोडरमल बंदोबस्त' असेही म्हणतात.
पद्धत:
जमिनीची अचूक मोजणी केली जात असे (बांबूच्या काठ्या वापरून).
जमिनीची सुपीकतेनुसार प्रतवारी (उदा. पोळज, परौती, छछर, बंजर) केली जात असे.
गेल्या १० वर्षांतील (दह-साला) सरासरी पिकाचे उत्पादन आणि किंमत यांच्या आधारे महसूल (शेतसारा) निश्चित केला जात असे.
शेतसारा रोख स्वरूपात किंवा पिकाच्या स्वरूपात भरण्याची मुभा होती.
साधारणपणे एकूण उत्पादनाच्या एक-तृतीयांश (१/३) भाग महसूल म्हणून घेतला जात असे.
अकबराची धार्मिक धोरणे
राजपूत धोरण:
अकบराने राजपूत राजांशी वैवाहिक संबंध प्रस्थापित केले (उदा. जोधाबाई - राजा भारमलची कन्या).
राजपुतांना प्रशासनात उच्च पदे (मनसब) दिली (उदा. राजा मानसिंह, राजा तोडरमल).
यामुळे मुघल साम्राज्याला राजपुतांचे लष्करी सामर्थ्य आणि निष्ठा मिळाली.
धार्मिक सहिष्णुता:
जिझिया कर रद्द (१५६४): अकबराने गैर-मुस्लिमांवर लादला जाणारा 'जिझिया' कर रद्द केला.
यात्रा कर रद्द (१५६३): हिंदूंच्या तीर्थयात्रेवरील कर रद्द केला.
इबादत खाना (प्रार्थना गृह) (१५७५):
फतेहपूर सिक्री येथे त्याची स्थापना केली.
सुरुवातीला येथे फक्त सुन्नी मुस्लिम धर्मगुरू चर्चा करत.
नंतर अकबराने सर्व धर्मांच्या (हिंदू, जैन, पारशी, ख्रिश्चन) विद्वानांसाठी हे खुले केले.
दीन-इ-इलाही (१५८२):
'तौहीद-इ-इलाही' (दैवी एकेश्वरवाद) म्हणूनही ओळखले जाते.
हा कोणताही 'नवीन धर्म' नव्हता, तर ती एक आचारसंहिता (Sufi order) होती.
यात सर्व धर्मांतील चांगली तत्त्वे (उदा. एकेश्वरवाद, शांती, सहिष्णुता) एकत्र केली होती.
हे स्वीकारण्याची कोणावरही सक्ती नव्हती. राजा बिरबल हा एकमेव हिंदू होता ज्याने हे स्वीकारले.
नवरत्न: अकबराच्या दरबारातील नऊ विद्वान (उदा. बिरबल, तोडरमल, तानसेन, अबुल फझल, फैजी).
४. जहांगीर (कार्यकाळ: १६०५ - १६२७)
न्यायाची साखळी (Chain of Justice):
जहांगीरने आग्रा किल्ल्यात एक मोठी घंटा लावली होती, जी वाजवून कोणताही सामान्य नागरिक थेट बादशहाकडे न्याय मागू शकणार होता.
नूरजहाँचा प्रभाव:
जहांगीरचा विवाह नूरजहाँ (मेहरुन्निसा) शी झाला.
ती अत्यंत हुशार आणि महत्त्वाकांक्षी होती. राज्यकारभारावर तिचा मोठा प्रभाव होता. तिच्या नावाची नाणीही पाडण्यात आली होती.
इंग्रजांचे आगमन:
कॅप्टन विल्यम हॉकिन्स (१६०८) आणि सर थॉमस रो (१६१५) हे इंग्लंडचा राजा जेम्स पहिला यांचे राजदूत म्हणून जहांगीरच्या दरबारात आले.
सर थॉमस रो याला सुरत येथे व्यापार करण्याची (वखार स्थापन करण्याची) परवानगी मिळवण्यात यश आले.
चित्रकलेचा सुवर्णकाळ:
जहांगीरच्या काळात मुघल चित्रकला (Miniature Painting) तिच्या शिखरावर पोहोचली.
तो स्वतः चित्रकलेचा उत्तम जाणकार होता.
खुसरोचे बंड: जहांगीरचा मुलगा खुसरो याने बंड केले. शीख गुरु अर्जुन देव यांनी खुसरला मदत केल्याच्या आरोपावरून जहांगीरने त्यांना फाशी दिली.
५. शाहजहाँ (कार्यकाळ: १६२८ - १६५८)
स्थापत्यकलेचा सुवर्णकाळ:
शाहजहाँचा काळ हा मुघल स्थापत्यकलेचा 'सुवर्णकाळ' मानला जातो.
त्याच्या काळात पांढरा संगमरवर (White Marble) आणि 'पिएत्रा ड्युरा' (Pietra Dura - संगमरवरातील जडावकाम) यांचा वापर मोठ्या प्रमाणात झाला.
मुख्य वास्तू:
ताजमहाल (आग्रा): पत्नी मुमताज महल (अर्जुमंद बानो बेगम) हिच्या स्मरणार्थ बांधला.
लाल किल्ला (दिल्ली): दिल्ली येथे 'शाहजहानाबाद' हे नवीन शहर वसवले आणि तेथे लाल किल्ला बांधला.
जामा मशीद (दिल्ली): भारतातील सर्वात मोठ्या मशिदींपैकी एक.
मोती मशीद (आग्रा): आग्रा किल्ल्यातील ही मशीद पूर्णपणे संगमरवरी आहे.
मयूर सिंहासन (तख्त-इ-ताऊस): यात प्रसिद्ध 'कोहिनूर' हिरा जडवलेला होता. (हे नंतर नादिर शाहने लुटून नेले).
दख्खन धोरण: त्याने अहमदनगरचे निजामशाही (१६३६ मध्ये) जिंकली आणि विजापूर व गोवळकोंडा यांना तह करण्यास भाग पाडले.
वारसाहक्काचे युद्ध (War of Succession):
शाहजहाँ आजारी पडल्यानंतर त्याच्या चार मुलांमध्ये - दारा शुकोह, शुजा, औरंगजेब आणि मुराद - यांच्यात सत्तेसाठी संघर्ष झाला.
दारा शुकोह हा उदारमतवादी होता (त्याने उपनिषदांचे पर्शियनमध्ये भाषांतर केले).
औरंगजेब याने आपल्या भावांचा पराभव केला, दारा शुकोहला मारले आणि वडील शाहजहाँ यांना आग्रा किल्ल्यात कैदेत ठेवले (जिथे त्यांचा १६६६ मध्ये मृत्यू झाला).
६. औरंगजेब (आलमगीर) (कार्यकाळ: १६५८ - १७०७)
साम्राज्याचा सर्वाधिक विस्तार: औरंगजेबाच्या काळात मुघल साम्राज्य त्याच्या सर्वात मोठ्या भौगोलिक विस्तारापर्यंत पोहोचले (काश्मीर ते दख्खन).
दख्खन धोरण (Deccan Policy):
औरंगजेबाने आयुष्याची शेवटची २५ वर्षे (१६८२-१७०७) दख्खनमध्ये (दक्षिण भारतात) घालवली.
मराठ्यांशी संघर्ष: छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या नेतृत्वाखालील मराठा सत्तेचा उदय हे औरंगजेबासमोरील मोठे आव्हान होते. त्याने शिवाजी महाराजांना आग्रा येथे कैदेत ठेवण्याचा अयशस्वी प्रयत्न केला. शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतरही (१६८०) मराठ्यांचा लढा (संभाजी महाराज, राजाराम महाराज, ताराराणी) अव्याहतपणे सुरूच राहिला.
विजापूर (१६८६) आणि गोवळकोंडा (१६८७) ही शिया सल्तनत जिंकून त्याने मुघल साम्राज्यात विलीन केली.
या सततच्या युद्धांमुळे मुघल खजिना रिकामा झाला आणि सैन्याचे मोठे नुकसान झाले.
धार्मिक धोरणे (असहिष्णुता):
औरंगजेब सुन्नी कट्टरपंथी होता.
जिझिया कर (१६७९): अकबराने रद्द केलेला जिझिया कर त्याने पुन्हा लागू केला.
मंदिरे नष्ट करणे: त्याच्या आदेशाने काही प्रमुख हिंदू मंदिरे (उदा. काशी विश्वनाथ, मथुरेचे केशवराय) नष्ट करण्यात आली.
शीख गुरु तेग बहादूर यांची हत्या (१६७५): इस्लाम न स्वीकारल्यामुळे त्यांनी दिल्लीत गुरु तेग बहादूर यांचा शिरच्छेद करवला.
बंड:
त्याच्या धोरणांमुळे जाट (मथुरा), सतनामी (नारनौल) आणि बुंदेला (छत्रसाल) यांनी बंड केले.
राजपुतांसोबतचे (मारवाड) संबंधही बिघडले.
मुघल साम्राज्याच्या ऱ्हासाची सुरुवात: औरंगजेबाच्या दख्खन मोहिमेतील अपयश, धार्मिक असहिष्णुता आणि सततची युद्धे यामुळे त्याच्या मृत्यूनंतर (१७०७, अहमदनगर) मुघल साम्राज्याचा ऱ्हास वेगाने झाला.
७. मुघल काळातील सामाजिक जीवन आणि संस्कृती
प्रशासन:
सुभे (प्रांत): साम्राज्य 'सुभ्यां'मध्ये विभागलेले होते. प्रमुख 'सुभेदार' (गव्हर्नर) असे.
महसूल (दिवाण): प्रांताचा महसूल प्रमुख 'दिवाण' असे.
कायदा व सुव्यवस्था (फौजदार): जिल्ह्यांतील कायदा व सुव्यवस्थेसाठी 'फौजदार' असे.
शहरे (कोतवाल): शहराचा कारभार 'कोतवाल' पाहत असे.
समाज:
समाज मुख्यत्वे उच्चभ्रू (जहागीरदार, मनसबदार) आणि सामान्य जनता (शेतकरी, कारागीर) यात विभागलेला होता.
पर्दा पद्धत आणि सती प्रथा प्रचलित होती.
अर्थव्यवस्था:
शेती: अर्थव्यवस्थेचा मुख्य आधार. कापूस, ऊस, नीळ ही प्रमुख नगदी पिके होती.
व्यापार: भारत सुती कापड, मसाले, नीळ यांची निर्यात करत असे. सुरत, हुगळी, मसुलीपट्टणम ही प्रमुख बंदरे होती.
साहित्य:
पर्शियन: ही मुघलांची प्रशासकीय आणि दरबारी भाषा होती.
अबुल फझल: 'अकबरनामा' आणि 'आईन-इ-अकबरी' लिहिले.
प्रादेशिक भाषा: हिंदी साहित्यात (तुलसीदास - रामचरितमानस) आणि इतर प्रादेशिक भाषांमध्येही मोठे लेखन झाले.
स्थापत्यकला (Architecture):
बाबर/हुमायून: सुरुवातीच्या काळात फारसे बांधकाम नाही (उदा. हुमायूनचा मकबरा - हा अकबराच्या काळात बांधला गेला, पण तो ताजमहालचा पूर्वसूरी मानला जातो).
अकबर: लाल दगडाचा (Red Sandstone) वापर. उदा. आग्रा किल्ला, फतेहपूर सिक्री (बुलंद दरवाजा).
जहांगीर: संगमरवराचा वापर सुरू झाला. (उदा. इत्माद-उद-दौलाचा मकबरा - पूर्ण संगमरवरी पहिली वास्तू).
शाहजहाँ: पांढऱ्या संगमरवराचा (White Marble) आणि पिएत्रा ड्युराचा वापर. (उदा. ताजमहाल, मोती मशीद).
औरंगजेब: त्याच्या काळात स्थापत्यकलेचा ऱ्हास झाला. (उदा. बिबी का मकबरा, औरंगाबाद - 'दख्खनचा ताज').
