मराठी व्याकरण : प्रयोग(Voice)

१. प्रयोग: संकल्पना

• व्याख्या: वाक्यातील कर्ता, कर्म आणि क्रियापद यांच्या परस्पर संबंधाला 'प्रयोग' (Voice) असे म्हणतात.

• मूलतत्त्व: क्रियापदाचे रूप (लिंग, वचन) कर्त्याच्या किंवा कर्माच्या लिंग-वचनानुसार बदलते की ते स्वतंत्र राहते, हे तपासणे म्हणजे प्रयोग होय.

• प्रयोगाचे मुख्य तीन प्रकार:

  1. कर्तरी प्रयोग (Active Voice)

  2. कर्मणी प्रयोग (Passive Voice)

  3. भावे प्रयोग (Impersonal Voice)

---

२. कर्तरी प्रयोग (Active Voice)

२.१. कर्तरी प्रयोगाची व्याख्या व ओळख

• व्याख्या: जेव्हा वाक्यातील क्रियापदाचे रूप कर्त्याच्या लिंग किंवा वचनानुसार बदलते, तेव्हा तो कर्तरी प्रयोग असतो.

  • सोपे सूत्र: क्रियापदाचे रूप → कर्ता (कर्ता हा मुख्य असतो).

• ओळख:

  • कर्त्याला प्रत्यय नसतो (कर्ता नेहमी प्रथमा विभक्तीत असतो).

  • कर्म असल्यास त्याला प्रत्यय असतो किंवा नसतो (कर्म प्रथमा किंवा द्वितीया विभक्तीत असू शकते).

  • क्रियापदाचे रूप कर्त्याच्या लिंग/वचनानुसार बदलते.

• उदाहरणे:

  • (१) कर्ता बदलला: तो आंबा खा तो. → ती आंबा खा ते. → ते आंबा खा तात. (क्रियापद कर्त्यानुसार बदलले).

  • (२) कर्ता आणि कर्म: मी चित्रपट पाहतो. → कर्ता 'मी' (प्रथमा).

२.२. कर्तरी प्रयोगाचे उपप्रकार

(अ) सकर्मक कर्तरी प्रयोग

• ओळख: वाक्यात कर्म उपस्थित असते.

• उदाहरण: राम पुस्तक वाचतो. (पुस्तक = कर्म).

  • राम बदलून सीता केल्यास: सीता पुस्तक वाचते. (क्रियापद बदलले).

(ब) अकर्मक कर्तरी प्रयोग

• ओळख: वाक्यात कर्म नसते. क्रिया कर्त्यापाशीच थांबते.

• उदाहरण: तो झोपतो.

  • तो बदलून ती केल्यास: ती झोपते. (क्रियापद बदलले).

(क) प्राचीन/पुराण कर्तरी प्रयोग

• हा प्रकार आधुनिक मराठीत प्रचलित नाही. 'कर्मणी' प्रयोगाच्या जवळचा आहे.

• ओळख: कर्त्याला 'ने' किंवा 'ई' प्रत्यय असतो, पण क्रियापदाचे रूप कर्त्यानुसार बदलते.

• उदाहरण: रामे रावण मारिला. ('ने' चा अपभ्रंश 'ए').

---

३. कर्मणी प्रयोग (Passive Voice)

३.१. कर्मणी प्रयोगाची व्याख्या व ओळख

• व्याख्या: जेव्हा वाक्यातील क्रियापदाचे रूप कर्माच्या लिंग किंवा वचनानुसार बदलते, तेव्हा तो कर्मणी प्रयोग असतो.

  • सोपे सूत्र: क्रियापदाचे रूप → कर्म (कर्म हा मुख्य असतो).

• ओळख:

  • कर्त्याला प्रत्यय असतो (बहुतेक वेळा तृतीया विभक्तीचा 'ने' प्रत्यय असतो).

  • कर्म नेहमी प्रथमा विभक्तीत असते (त्याला कोणताही प्रत्यय नसतो).

  • क्रियापद कर्माच्या लिंग/वचनानुसार बदलते. वाक्यात कर्म असणे आवश्यक आहे (सकर्मक क्रियापद).

• उदाहरणे:

  • (१) कर्म बदलले: रामाने पोथी वाचली. → रामाने ग्रंथ वाचला. → रामाने पुस्तके वाचली. (क्रियापद कर्मानुसार बदलले).

  • (२) कर्ता बदलूनही रूप स्थिर: रामाने ग्रंथ वाचला. → सीतेने ग्रंथ वाचला. (क्रियापद स्थिर राहिले, कारण कर्म स्थिर आहे.)

३.२. कर्मणी प्रयोगाचे उपप्रकार

(अ) प्रधानकर्तृक कर्मणी प्रयोग

• ओळख: कर्त्याला 'ने' प्रत्यय लागतो (किंवा कडून/करवी प्रत्यय).

• उदाहरण: शिपायाने चोर पकडला. (कर्ता: शिपाई-ने, कर्म: चोर-प्रथमा).

(ब) नवीन कर्मणी/कर्मकर्तरी प्रयोग (Modern Passive Voice)

• ओळख: कर्त्याला 'कडून/करवी' प्रत्यय असतो. हा इंग्रजीतील Passive Voice प्रमाणे आहे.

• उदाहरण: चोर शिपायाकडून पकडला गेला.

(क) पुराण/प्राचीन कर्मणी प्रयोग

• ओळख: क्रियापदाचे रूप 'ला', 'ली', 'ले' असे जुने असते. कर्त्याला प्रत्यय नसतो.

• उदाहरण: तो ग्रंथ वाचतो. (हा प्रकार आता 'सकर्मक कर्तरी' मानला जातो, पण जुन्या उदाहरणांत आढळतो).

  • नोट: आधुनिक मराठीत, रामाने रावण मारिला (प्राचीन कर्तरी) आणि रामाकडून रावण मारिला गेला (नवीन कर्मणी) यात फरक आहे.

(ड) समापन कर्मणी प्रयोग

• ओळख: वाक्यात 'झाला' (किंवा झाली, झाले) हे क्रियापद असते. क्रिया पूर्ण झाल्याचे दर्शवते.

• उदाहरणे: माझी गोष्ट (सांगून) झाली. (कर्म: गोष्ट).

  • त्याचे काम (करून) झाले.

(इ) शक्य कर्मणी प्रयोग

• ओळख: वाक्यात क्रिया करण्याची शक्य/क्षमता दर्शविली जाते.

• उदाहरण: मला हा डोंगर चढवतो. (मला हा डोंगर चढायला शक्य आहे).

(फ) अकर्मक कर्मणी प्रयोग

• ओळख: वाक्यात कर्म दिसत नाही, पण क्रियापद सकर्मक असते आणि कर्त्याला 'ने' प्रत्यय असतो.

• हा प्रकार क्वचित आढळतो.

• उदाहरण: त्याने (तिला) हाक मारली. (इथे 'तिला' हे अप्रत्यक्ष कर्म अध्याहृत आहे.)

---

४. भावे प्रयोग (Impersonal Voice)

४.१. भावे प्रयोगाची व्याख्या व ओळख

• व्याख्या: जेव्हा वाक्यातील क्रियापदाचे रूप कर्त्याच्या किंवा कर्माच्या लिंग-वचनानुसार बदलत नाही, ते नेहमी तृतीय पुरुषी, नपुंसकलिंगी, एकवचनी राहते, तेव्हा तो भावे प्रयोग असतो.

  • सोपे सूत्र: क्रियापदाचे रूप → स्वतंत्र (भाव/क्रियापदाचा अर्थ मुख्य असतो).

• ओळख:

  • कर्ता आणि कर्म (असल्यास) या दोघांनाही प्रत्यय लागलेला असतो.

  • क्रियापदाचे रूप नेहमी 'ए' किंवा 'ले' कारान्त (उदा. पाहिले, हसले, उजेडले) असते.

  • क्रियापदाचा अर्थ/भाव महत्त्वाचा असतो.

• उदाहरणे:

  • (१) कर्ता आणि कर्म बदलून: आईने मुलाला हसविले.

    • वडिलांनी मुलाला हसविले. (कर्ता बदलला, क्रियापद 'हसविले' स्थिर).

    • आईने मुलीला हसविले. (कर्म बदलले, क्रियापद 'हसविले' स्थिर).

४.२. भावे प्रयोगाचे उपप्रकार

(अ) सकर्मक भावे प्रयोग

• ओळख: वाक्यात कर्म उपस्थित असते आणि त्याला प्रत्यय असतो. कर्त्यालाही प्रत्यय असतो.

• उदाहरण: शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांना शिकविले. (कर्ता-ने, कर्म-ना).

(ब) अकर्मक भावे प्रयोग

• ओळख: वाक्यात कर्म नसते. फक्त कर्त्याला प्रत्यय असतो.

• उदाहरणे:

  • त्यांनी झोपले. (कर्ता-ने, कर्म नाही).

  • आम्ही पळालो. (कर्ता-ने, कर्म नाही).

  • आज लवकर उठवले. (क्रियापदाचा अर्थ/भाव महत्त्वाचा, कर्ता अप्रत्यक्ष).

(क) अकर्तृक भावे प्रयोग (भावकर्तृक भावे प्रयोग)

• ओळख: वाक्यात कर्ता नसतो, किंवा तो स्पष्टपणे सांगता येत नाही. क्रियापदाचा भाव महत्त्वाचा असतो. ही क्रियापद निसर्गाशी किंवा वेळेसंबंधी असतात.

• उदाहरणे:

  • आज खूप गरमले (हवामानाचा भाव).

  • आज उजेडले.

  • आता सायंकाळ झाली.

---

५. प्रयोग ओळखण्याची त्रिसूत्री (Quick Identification Formula)

पायरी क्र.	कृती (क्रियापद, कर्ता, कर्म तपासा)	जर बदलला $\to$ कोणता प्रयोग?
१	क्रियापदाचे रूप कर्त्याच्या लिंग/वचनानुसार बदलते का?	होय $\to$ कर्तरी प्रयोग (कर्ता प्रथमा, कर्म असल्यास द्वितीया)
२	क्रियापदाचे रूप कर्माच्या लिंग/वचनानुसार बदलते का?	होय $\to$ कर्मणी प्रयोग (कर्ता तृतीया, कर्म प्रथमा)
३	क्रियापदाचे रूप कर्त्यानुसार किंवा कर्मानुसार बदलत नाही का?	होय $\to$ भावे प्रयोग (कर्ता आणि कर्म दोघांनाही प्रत्यय)

जलद सारांश तक्ता (Revision Table)

प्रयोगाचा प्रकार	कर्त्याची विभक्ती (प्रत्यय)	कर्माची विभक्ती (प्रत्यय)	क्रियापदाचे रूप कोणावर अवलंबून?
कर्तरी	प्रथमा (प्रत्यय नाही)	प्रथमा/द्वितीया (असतो किंवा नसतो)	कर्त्यानुसार बदलते
कर्मणी	तृतीया (ने/कडून)	प्रथमा (प्रत्यय नाही)	कर्मानुसार बदलते
भावे	तृतीया (ने/नी/स/ला)	द्वितीया (स/ला/ना) (असल्यास)	स्वतंत्र (तृतीय पुरुषी, नपुंसकलिंगी, एकवचनी)

मराठी : वर्णविचार - सराव चाचणी