विभाग १: समासाची मूलभूत माहिती
समास (Compound Word): जेव्हा दोन किंवा अधिक शब्द (पदे) एकत्र येऊन त्यांचा एक जोडशब्द (सामासिक शब्द) तयार होतो, तेव्हा त्या प्रक्रियेला समास म्हणतात.
उदा. : 'पोळ्यासाठी घर' ऐवजी 'पोळघर' हा एकच शब्द वापरणे.
सामासिक शब्द: समासाने तयार झालेल्या जोडशब्दाला सामासिक शब्द म्हणतात.
विग्रह (Resolution): सामासिक शब्द कोणत्या शब्दांपासून तयार झाला आहे हे स्पष्ट करण्यासाठी त्याची फोड करून दाखवण्याच्या पद्धतीला विग्रह म्हणतात.
उदा. : 'बाजारपेठ' चा विग्रह - बाजार व पेठ.
पदांचे प्राधान्य: सामासिक शब्दातील कोणता भाग (पहिले पद किंवा दुसरे पद) महत्त्वाचा (अर्थाच्या दृष्टीने प्रधान) आहे, यावरून समासाचे मुख्य ४ प्रकार पडतात.
विभाग २: अव्ययीभाव समास (पहिले पद प्रधान)
संकल्पना (Concept):
ज्या समासात पहिले पद (शब्द) प्रमुख किंवा महत्त्वाचे असते आणि तो तयार झालेला सामासिक शब्द वाक्यात क्रियाविशेषण अव्ययाचे काम करतो, त्याला अव्ययीभाव समास म्हणतात.
संपूर्ण सामासिक शब्द अव्यय बनतो, म्हणजे तो लिंग, वचन किंवा विभक्तीनुसार बदलत नाही.
ओळखण्याची खूण: सामासिक शब्दाची सुरुवात बहुतांशी उपसर्ग किंवा पुनरावृत्ती ने होते.
उदाहरणे:
प्रतिदिन (प्रत्येक दिवशी)
आजन्म (जन्मापासून)
यथाशक्ती (शक्तीप्रमाणे)
आमरण (मरेपर्यंत)
उपप्रकार:
अ) संस्कृत भाषेतील उपसर्ग लागून तयार झालेले शब्द:
उदा. : आ, प्रति, यथा, यावत.
उदा. : प्रतिवर्ष (प्रत्येक वर्षी), यथाक्रम (क्रमाप्रमाणे), आजन्म (जन्मापासून).
ब) फारसी (अरेबिक) भाषेतील उपसर्ग लागून तयार झालेले शब्द:
उदा. : गैर, हर, बे, दर.
उदा. : हररोज (प्रत्येक दिवशी), गैरहजर (हजर नसलेला), दररोज (प्रत्येक दिवशी), बेलाशक (शंकेशिवाय).
क) एकाच शब्दाची पुनरावृत्ती होऊन तयार झालेले शब्द (व्दिरुक्ती):
उदा. : दारोदार (प्रत्येक दारी), गल्लोगल्ली (प्रत्येक गल्लीत), घरोघरी (प्रत्येक घरात).
विभाग ३: तत्पुरुष समास (दुसरे पद प्रधान)
संकल्पना (Concept):
ज्या समासात दुसरे पद (शब्द) प्रमुख किंवा महत्त्वाचे असते आणि विग्रह करताना पहिल्या व दुसऱ्या पदात विभक्तीचा अर्थाचा संबंध असतो, त्याला तत्पुरुष समास म्हणतात.
पहिल्या पदाला विभक्तीचा प्रत्यय किंवा शब्दयोगी अव्यय लावावे लागते.
उदाहरणे:
राजपुत्र (राजाचा पुत्र)
महादेव (महान असा देव)
गृहस्थ (गृहात स्थिर असलेला)
उपप्रकार:
१. विभक्ती तत्पुरुष समास:
संकल्पना: विग्रह करताना पहिले पद दुसऱ्या, तिसऱ्या, चौथ्या, पाचव्या, सहाव्या किंवा सातव्या विभक्तीचे कार्य करते.
प्रत्यय (Suffix) किंवा शब्दयोगी अव्यय (Postposition) विग्रहात वापरावे लागते.
उदाहरणे:
व्दितीया तत्पुरुष (कर्म): कृष्णार्पण (कृष्णास अर्पण).
तृतीया तत्पुरुष (करण): गुणहीन (गुणांनी हीन), श्रमसाध्य (श्रमाने साध्य).
चतुर्थी तत्पुरुष (संप्रदान): पोळपाट (पोळीसाठी पाट), गुरुदक्षिणा (गुरूकरिता दक्षिणा).
पंचमी तत्पुरुष (अपदान): बंधनमुक्त (बंधनातून मुक्त), कर्जमुक्त (कर्जातून मुक्त).
षष्ठी तत्पुरुष (संबंध): राजपुत्र (राजाचा पुत्र), देवपूजा (देवाची पूजा).
सप्तमी तत्पुरुष (अधिकरण): घरजावई (घरातला जावई), जलचर (जलात (पाण्यात) चरणारे).
२. अलुक् तत्पुरुष समास:
संकल्पना: हा षष्ठी व सप्तमी तत्पुरुषाचा उपप्रकार आहे. ज्या समासातील पहिल्या पदाच्या विभक्तीच्या प्रत्ययाचा लोप होत नाही, त्याला अलुक् तत्पुरुष समास म्हणतात.
उदाहरणे:
तोंडावरचा (तोंडी लावणे), शेतीतला (शेतीत पिकणारा), अग्रेसर (पुढे असणारा).
टीप: मराठीत याचा वापर कमी आहे. संस्कृतमध्ये आढळतो.
३. नञ् तत्पुरुष समास:
संकल्पना: ज्या तत्पुरुष समासातील पहिले पद हे नकारार्थी असते, त्याला नञ् तत्पुरुष समास म्हणतात.
हे पद अ, अन्, न, ना, गैर यांसारख्या नकारार्थी शब्दांनी सुरू होते.
उदाहरणे:
अधार्मिक (धार्मिक नसलेला), अनादि (ज्याला आदि नाही), अयोग्य (योग्य नसलेले), नापसंत (पसंत नसलेले), गैरहजर (हजर नसलेले).
४. कर्मधारय समास (समानाधिकरण तत्पुरुष):
संकल्पना: या समासात दोन्ही पदे एकाच विभक्तीत (बहुतेकदा प्रथमा) असतात.
पहिले पद विशेषण आणि दुसरे पद नाम असते, किंवा दोन्ही पदे विशेषण असतात.
उदाहरणे:
महानदी (महान अशी नदी), नीलकमल (नील (निळे) असे कमल), श्यामसुंदर (श्याम (सावळा) व सुंदर असलेला).
५. व्दिगु समास (संख्यापूर्वपद कर्मधारय):
संकल्पना: ज्या कर्मधारय समासातील पहिले पद संख्यावाचक विशेषण असते, आणि त्या सामासिक शब्दातून एका समुच्चयाचा किंवा समूहाचा बोध होतो, त्याला व्दिगु समास म्हणतात.
उदाहरणे:
सप्ताह (सात दिवसांचा समूह), त्रिभुवन (तीन भुवनांचा समूह), चौघडी (चार घड्यांचा समूह), पंचारती (पाच आरत्यांचा समूह).
६. मध्यमपदलोपी समास:
संकल्पना: विग्रह करताना मध्यभागी असलेल्या पदाचा किंवा शब्दांचा लोप (गॅप) केला जातो, त्याला मध्यमपदलोपी समास म्हणतात.
उदाहरणे:
कांदेपोहे (कांदे घालून केलेले पोहे), पुरणपोळी (पुरण घालून केलेली पोळी), दहिवडा (दही घातलेला वडा), मामेभाऊ (मामाचा मुलगा असलेला भाऊ).
विभाग ४: द्वंद्व समास (दोन्ही पदे प्रधान)
संकल्पना (Concept):
ज्या समासात दोन्ही पदे अर्थाच्या दृष्टीने समान महत्त्वाची असतात (प्रधान असतात), त्याला द्वंद्व समास म्हणतात.
विग्रह करताना 'आणि', 'व', 'अथवा', 'किंवा' यांसारख्या समुच्चयबोधक किंवा विकल्पबोधक उभयान्वयी अव्ययांचा वापर करावा लागतो.
उदाहरणे:
रामलक्ष्मण (राम आणि लक्ष्मण)
आईवडील (आई आणि वडील)
उपप्रकार:
१. इतरेतर द्वंद्व समास:
संकल्पना: ज्या समासातील पदे समुच्चयाने (Addition) एकत्र येतात. विग्रह करताना 'आणि', 'व' या अव्ययांचा उपयोग होतो.
येथे दोन पदे मिळून एकापेक्षा अधिक वस्तूंचा किंवा व्यक्तींचा बोध होतो.
उदाहरणे:
भाऊबहीण (भाऊ आणि बहीण), आईवडील (आई आणि वडील), स्त्रीपुरुष (स्त्री आणि पुरुष), मीठभाकर (मीठ आणि भाकर).
टीप: यातील सामासिक शब्द नेहमी अनेकवचनी असतो.
२. वैकल्पिक द्वंद्व समास:
संकल्पना: ज्या समासातील पदे विकल्पाने (Option) एकत्र येतात. विग्रह करताना 'किंवा', 'अथवा', 'वा' या विकल्पबोधक अव्ययांचा उपयोग होतो.
येथे दोन पदांपैकी एकाची निवड अपेक्षित असते.
उदाहरणे:
पापपुण्य (पाप किंवा पुण्य), बरेवाईट (बरे किंवा वाईट), तीनचार (तीन किंवा चार), सत्यासत्य (सत्य किंवा असत्य).
टीप: यातील सामासिक शब्द नेहमी एकवचनी असतो.
३. समाहार द्वंद्व समास:
संकल्पना: ज्या समासात आलेल्या दोन पदांव्यतिरिक्त त्याच जातीच्या इतर वस्तूंचा किंवा गोष्टींचाही समावेश (समाहार) असतो, त्याला समाहार द्वंद्व समास म्हणतात.
विग्रह करताना 'वगैरे', 'इतर' या शब्दांचा वापर करावा लागतो.
उदाहरणे:
चहापाणी (चहा, पाणी व फराळाचे इतर पदार्थ), मीठभाकर (मीठ, भाकर आणि इतर साधे पदार्थ), केरकचरा (केर, कचरा व इतर घाण), भाजीपाला (भाजी, पाला व इतर विकतचे पदार्थ).
टीप: हा सामासिक शब्द नेहमी नपुंसकलिंगी, एकवचनी असतो.
विभाग ५: बहुव्रीहि समास (दोन्ही पदे गौण/तिसरे पद प्रधान)
संकल्पना (Concept):
ज्या समासात पहिले पद आणि दुसरे पद यापैकी एकही पद प्रधान नसून, या दोन शब्दांवरून तिसऱ्याच एखाद्या गोष्टीचा (पदाचा) बोध होतो, त्याला बहुव्रीहि समास म्हणतात.
हा सामासिक शब्द वाक्यात विशेषणाचे कार्य करतो.
उदाहरणे:
नीलकंठ (ज्याचा कंठ (गळा) निळा आहे असा तो (शंकर))
दशानन (ज्याला दहा आनन (तोंडाने) आहेत असा तो (रावण))
उपप्रकार:
१. विभक्ती बहुव्रीहि समास:
संकल्पना: विग्रह करताना सामासिक शब्दाच्या दोन्ही पदांना विभक्तीच्या अर्थाचे प्रत्यय किंवा शब्दयोगी अव्यये लावून विशेषणाचा उपयोग होतो.
या समासाचे विग्रह सर्वनामांनी (उदा. ज्याचा, ज्याला, ज्याची, ज्यामध्ये) केले जातात.
उदाहरणे:
अ) प्रथमा (कर्ता): गजानन (गजाचे (हत्तीचे) आहे आनन (तोंड) ज्याला तो).
ब) द्वितीया (कर्म): लब्धप्रतिष्ठ (लब्ध (प्राप्त झाली) आहे प्रतिष्ठा ज्याला तो).
क) तृतीया (करण): जितेंद्रिय (जिंकली आहेत इंद्रिये ज्याने तो).
ड) चतुर्थी (संप्रदान): दत्तगुरू (दत्त आहे गुरू ज्याला तो).
इ) पंचमी (अपदान): निर्मळ (निघून गेला आहे मळ ज्यातून ते (पाणी/वस्त्र)).
फ) षष्ठी (संबंध): पीतांबर (पीत (पिवळे) आहे अंबर (वस्त्र) ज्याचे तो).
ग) सप्तमी (अधिकरण): सत्यव्रत (सत्याचे व्रत आहे ज्यात तो).
२. नञ् बहुव्रीहि समास:
संकल्पना: ज्या बहुव्रीहि समासाचे पहिले पद हे नकारार्थी असते, त्याला नञ् बहुव्रीहि समास म्हणतात.
हे पद 'अ', 'अन', 'न', 'ना', 'नि' यांसारख्या शब्दांनी सुरू होते.
उदाहरणे:
अनादी (नाही आदि (सुरुवात) ज्याला तो), निर्धन (निघून गेले आहे धन ज्यापासून तो), अजाण (नाही जाण (ज्ञान) ज्याला तो).
३. सह बहुव्रीहि समास:
संकल्पना: ज्या बहुव्रीहि समासाचे पहिले पद 'सह' किंवा 'स' असते, त्याला सह बहुव्रीहि समास म्हणतात.
'सह' किंवा 'स' चा अर्थ 'सोबत' किंवा 'असलेला' असा असतो.
उदाहरणे:
सविनय (विनयाने सहित असलेला), सपरिवार (परिवारासह असलेला), सबल (बलाने सहित असलेला).
४. प्रादि बहुव्रीहि समास:
संकल्पना: ज्या बहुव्रीहि समासाचे पहिले पद 'प्र', 'परा', 'अप', 'दूर' यांसारख्या संस्कृत उपसर्गांनी (शब्दांनी) सुरू होते, त्याला प्रादि बहुव्रीहि समास म्हणतात.
उदाहरणे:
प्रबळ (प्रकर्षेकरून (विशेषतः) बल आहे ज्यामध्ये तो), दुर्मिळ (दुर् (कष्टाने) मिळते जे तो), अपकीर्ती (अप (वाईट) आहे कीर्ती ज्याची ती).
