मराठी शब्दसंपत्ती - भाग १

१. समानार्थी शब्द: त्वरित अभ्यास (पर्यायवाचक शब्द)

(अर्थ समान असलेले शब्द)

शब्द	समानार्थी शब्द (Synonyms)
अग्नी	आग, विस्तव, अनल, पावक, वन्ही
अरण्य	वन, कानन, जंगल, विपिन, रान
अमृत	पीयूष, सुधा, संजीवनी, अमिय
अश्व	घोडा, हय, तुरंग, वारू, सैंधव
आई	माता, माय, जननी, माउली, जन्मदात्री
आकाश	नभ, गगन, अंबर, व्योम, आभाळ, अंतरिक्ष
आरसा	दर्पण, मुकूर
आनंद	हर्ष, मोद, संतोष, प्रमोद, उल्हास
इच्छा	आकांक्षा, अपेक्षा, मनीषा, वासना, स्पृहा
उत्सव	सण, समारंभ, सोहळा, जत्रा
उत्साह	उमेद, स्फूर्ती, हुरूप
कमळ	पंकज, अंबुज, नीरज, राजीव, सरोज
किनारा	तट, तीर, कूल, काठ
काळोख	अंधार, तिमिर, तम
कावळा	वायस, एकाक्ष, काक
केस	केश, कूंतल, अलक
कृपण	कंजूष, चिकू, कवडीचुंबक
गुरू	शिक्षक, अध्यापक, आचार्य
घर	गृह, सदन, निवास, आलय, धाम, निकेतन
चंद्र	इंदु, शशी, सोम, निशानाथ, सुधाकर, विधु, राकेश
चोर	तस्कर, खदि, दस्यु
जगत	विश्व, जग, दुनिया, भुवन
जल	पाणी, नीर, उदक, जीवन, तोय, पय
डोके	मस्तक, शीर, शीर्ष
डोळा	नेत्र, नयन, लोचन, चक्षु, अक्ष
डोंगर	पर्वत, गिरी, अचल, शैल, नग
ढग	मेघ, जलद, पयोधर, घन, अभ्र
तलवार	समशेर, खङ्ग, असि
दात	दंत, रदन, द्विज
दैव	नशीब, भाग्य, कर्म, नियती
नदी	सरिता, तटिनी, तरंगिणी
पती	नवरा, स्वामी, धव, कांत
पत्नी	भार्या, बायको, कलत्र, दारा
पक्षी	खग, विहग, अंडज, द्विज
पाय	पाद, चरण
पाऊस	वर्षा, पर्जन्य
पुत्र	मुलगा, सुत, तनय, आत्मज
पृथ्वी	भू, धरणी, जमीन, वसुंधरा, क्षिति
फूल	पुष्प, सुमन, कुसुम
भेद	फरक, भिन्नता, अंतर
भाऊ	भ्राता, बंधू
मित्र	दोस्त, सखा, सोबती, सवंगडी
मुलगी	कन्या, तनया, आत्मजा, दुहिता
युद्ध	लढाई, संगर, समर, रण
रात	रात्र, निशा, रजनी, यामिनी
राजा	नृप, भूप, नरेश, राव
वारा	पवन, अनिल, वायू, समीर
वृक्ष	झाड, तरु, पादप, द्रुम
वीज	चपला, तडित, सौदामिनी, विद्युत
शक्ती	सामर्थ्य, बळ, जोर
शरीर	देह, तन, काया, कुडी, अंग
शिक्षक	गुरू, अध्यापक, पंतोजी, मास्तर
समुद्र	सागर, सिंधू, रत्नाकर, जलधी, अर्णव
सकाळ	प्रभात, उषा, उषःकाल
सोने	सुवर्ण, कनक, हेम
स्त्री	महिला, वनिता, ललना, कामिनी
सूर्य	रवी, भास्कर, दिनकर, आदित्य, मित्र, सविता
हत्ती	गज, कुंजर, सारंग, नाग
हात	हस्त, कर, बाहू

---

२. विरुद्धार्थी शब्द: जलद उजळणी (Opposite Words)

(परस्परविरोधी अर्थ असलेले शब्द)

शब्द	विरुद्धार्थी शब्द (Antonyms)
अंगिकार	त्याग
अतिवृष्टी	अनावृष्टी, अवर्षण
अथ	इति
अंधार	प्रकाश, उजेड
अनाथ	सनाथ
अनुज	अग्रज (धाकटा $\times$ मोठा भाऊ)
अनुकूल	प्रतिकूल
अपेक्षीत	अनपेक्षित
अमर	मर्त्य, मृत्य
अल्प	खूप, अति
अस्त	उदय
आकर्षण	अनाकर्षण, तिरस्कार
आदर	अनादर
आघाडी	पिछाडी, पछाडी
आळशी	उद्योगी, कष्टाळू
इच्छिक	अनिच्छिक
इष्ट	अनिष्ट
उदार	कृपण, कंजूष
उपकार	अपकार
उत्तीर्ण	अनुत्तीर्ण
उन्नती	अवनती, अधोगती
उष्ण	शीत, थंड
कृतज्ञ	कृतघ्न (केलेले उपकार जाणणारा $\times$ विसरणारा)
कठोर	कोमल, मृदू, नरम
कमाल	किमान
कल्याण	अकल्याण
काळोख	प्रकाश
खरीदी	विक्री
खोल	उथळ
गतकाळ	भविष्यकाळ
गरीब	श्रीमंत, धनवान
गुण	दोष, अवगुण
जंगम	स्थावर (चल $\times$ अचल)
जन्म	मृत्यू
जबाबदार	बेजबाबदार
जय	पराजय
जीर्ण	नवीन, ताजे
थोर	लहान, सामान्य
दोष	निर्दोष
दूर	जवळ, समीप
दैवी	आसुरी
निश्चित	अनिश्चित
निरक्षर	साक्षर
न्याय	अन्याय
पवित्र	अपवित्र
पुरोगामी	प्रतिगामी, कर्मठ
प्रेम	द्वेष
फायदा	तोटा, नुकसान
मठ्ठ	हुशार, चलाख
मान	अपमान
मूळ	दुय्यम
यश	अपयश
रसिक	अरसिक
रुची	अरुची
शांत	अशांत, रागीट
शुक्लपक्ष	कृष्णपक्ष
सचेतन	अचेतन
सज्जन	दुर्जन
सतेज	निस्तेज
स्वदेश	परदेश
स्वार्थ	परमार्थ
स्वतंत्र	परतंत्र, पराधीन
साकार	निराकार
सुलक्षणी	कुलक्षणी
सुकाळ	दुष्काळ
सोय	गैरसोय, अडचण
हसणे	रडणे
हार	जीत

---

३. शब्दसमूहाबद्दल एक शब्द: परीक्षाभिमुख

(मोठ्या वाक्यांशासाठी एकच शब्द)

शब्दसमूह (Phrase)	एक शब्द (One Word Substitution)
केलेले उपकार जाणणारा.	कृतज्ञ
केलेले उपकार विसरणारा.	कृतघ्न
ज्याला कोणीही शत्रू नाही असा.	अजातशत्रू
मागाहून जन्मलेला (धाकटा भाऊ).	अनुज
पूर्वी जन्मलेला (मोठा भाऊ).	अग्रज
देवाला वाहिलेले किंवा अर्पण केलेले.	नैवेद्य
पाय न घालता (चपला/बूट न घालता) चालणारा.	अनवाणी
पायापासून डोक्यापर्यंत.	आपादमस्तक
एकाच आईच्या पोटी जन्मलेले.	सहज
ज्याला मरण नाही असा.	अमर
दगडावर मूर्ती घडवणारा.	शिल्पकार
स्वप्नात चालणारी व्यक्ती.	सोम्नब्युलिस्ट (निद्राचारी)
स्वतःचे काम स्वतः करणारा.	स्वावलंबी
दुसऱ्यावर अवलंबून असणारा.	परावलंबी
मोफत अन्न मिळण्याचे ठिकाण.	अन्नछत्र
दर रोज प्रसिद्ध होणारे (वर्तमानपत्र).	दैनिक
दर आठवड्याने प्रसिद्ध होणारे.	साप्ताहिक
दर पंधरा दिवसांनी प्रसिद्ध होणारे.	पाक्षिक
दर महिन्याने प्रसिद्ध होणारे.	मासिक
डोंगरात राहणारे लोक.	गिरीजन
चांदण्या रात्रीचा पंधरवडा.	शुक्लपक्ष
अंधाऱ्या रात्रीचा पंधरवडा.	कृष्णपक्ष
जो कोणी जिंकला जाणार नाही असा.	अजिंक्य
तिथी (वेळ) न ठरवता अचानक आलेला.	अतिथी
कष्ट करून पोट भरणारा.	श्रमजीवी
लहान मुलांपासून वृद्धांपर्यंत.	आबालवृद्ध
पाऊस अजिबात न पडणे.	अवर्षण
सर्वांवर करुणा करणारा.	करुणाकर
ज्याची उपमा देता येत नाही असा.	अनुपम
देवाची स्तुती करणारे गीत.	आरती / स्तोत्र
नाटकाच्या प्रारंभीचे स्तुतीगीत.	नांदी
गाईंचा गोंडा/समूह.	कळप
केळ्यांचा समूह.	घड / लोंगर
द्राक्षांचा समूह.	घड / घोस
अभिनय करणारा.	नट / अभिनेता
व्याख्यान देणारा.	व्याख्याता
एकाच काळात झालेले (लोक).	समकालीन

---

४. शब्दसंग्रह वाढवण्याचे प्रभावी मार्ग: TET साठी उपयुक्त

अ. वाचन (Reading):

• विविधता आवश्यक: केवळ क्रमिक पुस्तकेच नव्हे, तर मराठी वर्तमानपत्रे, मासिके आणि मराठी साहित्य वाचल्याने नवीन शब्दांशी ओळख होते.

• संदर्भानुसार अर्थ: वाचताना नवीन शब्द दिसल्यास त्याचा अर्थ वाक्यातील संदर्भावरून लावण्याचा प्रयत्न करा. लगेच डिक्शनरी न वापरता अंदाज लावा.

• पुनरावृत्ती: एकाच विषयावरील/लेखातील शब्दांची पुनरावृत्ती झाल्यास तो शब्द लक्षात ठेवण्यास मदत होते.

ब. नोंदी ठेवणे (Notetaking):

• शब्द बँक: नवीन शब्दांची एक स्वतंत्र वही (किंवा डिजिटल नोट) तयार करा.

• त्रिसूत्री नोंदणी: प्रत्येक शब्दाची नोंद करताना शब्द, त्याचे समानार्थी व विरुद्धार्थी शब्द आणि त्याचा वाक्यात उपयोग अशी त्रिसूत्री वापरा. (उदा. शब्द: कृपण; समानार्थी: कंजूष; विरुद्धार्थी: उदार. वाक्य: कृपण व्यक्ती सहसा दानधर्म करत नाही.)

• नियमित उजळणी: या नोंदींची दररोज किंवा आठवड्यातून एकदा नियमित उजळणी करा.

क. निरीक्षण आणि उपयोग (Observation and Usage):

• ऐकणे: मराठी बातम्या, मुलाखती, व्याख्याने लक्षपूर्वक ऐका. बोलताना वापरले जाणारे प्रभावी शब्द टिपून घ्या.

• वापरात आणणे: शिकलेल्या नवीन शब्दांचा जाणीवपूर्वक बोलण्यात किंवा लिखाणात उपयोग करा. (उदा. फक्त 'गरज' न म्हणता 'आवश्यकता' किंवा 'अत्यावश्यक' असे शब्द वापरा.)

• मराठी भाषेचा सन्मान: मराठी भाषेतील तत्सम शब्दांचा (संस्कृतमधून थेट आलेले) व देशी शब्दांचा अभ्यास केल्याने भाषेची समृद्धी कळते, जे TET मध्ये भाषिक ज्ञानासाठी महत्त्वाचे आहे.

---

५. अंतिम टीप: परीक्षेसाठी शब्दसंपत्तीचे महत्त्व

• गुणांची हमी: मराठी विषयातील समानार्थी, विरुद्धार्थी, शब्दसमूह, वाक्प्रचार यांवर थेट प्रश्न विचारले जातात. या घटकांमध्ये पूर्ण गुण मिळवण्यासाठी ही उजळणी अत्यंत निर्णायक आहे.

• बोधन क्षमता: समृद्ध शब्दसंग्रहामुळे, अपरिचित उतारा (Unseen Passage) वाचताना किंवा व्याकरण नियमांचा अर्थ समजून घेताना तुमची बोधन क्षमता (Comprehension) वाढते.

• प्रभावी लेखन: शिक्षण सेवक म्हणून तुम्हाला अर्ज, अहवाल किंवा दैनंदिन नोंदी ठेवाव्या लागतील. तेव्हा योग्य व अचूक शब्द वापरल्याने तुमचे लेखन प्रभावी आणि परिणामकारक बनते.

• सतत सराव: शब्दसंपत्ती एका रात्रीत वाढत नाही. हा एक सातत्याने चालणारा प्रवास आहे. या नोट्सचा दररोज १० मिनिटे उजळणीसाठी वापर करा.

 

शब्दसंपत्ती : भाग १ - सराव चाचणी