१. शुद्धलेखनाची संकल्पना आणि महत्त्व
शुद्धलेखन (Spelling): शब्दांतील ऱ्हस्व (Short) आणि दीर्घ (Long) स्वरचिन्हे, तसेच अनुस्वार (Anuswar), विसर्ग (Visarga) यांचा योग्य वापर करणे म्हणजे शुद्धलेखन.
अशुद्धतेमुळे होणारे परिणाम: शुद्धलेखनाच्या चुकांमुळे शब्दांचा अर्थ बदलू शकतो (उदा. 'दिन' म्हणजे दिवस, 'दीन' म्हणजे गरीब). त्यामुळे आशय स्पष्ट करण्यासाठी शुद्धलेखन आवश्यक आहे.
२. शुद्धलेखनाचे प्रमुख नियम
अ. 'इ-कार' (ऱ्हस्व/दीर्घ वेलांटी) आणि 'उ-कार' (ऱ्हस्व/दीर्घ उकार) नियम
(i) ऱ्हस्व 'इ' आणि 'उ' (पहिली वेलांटी/पहिला उकार) चे नियम
संस्कृत उपसर्ग: संस्कृतमधून आलेल्या उपसर्गांनी (Prefix) सुरू होणारे शब्द (उदा. अति, अभि, परि, वि) नेहमी ऱ्हस्व लिहावेत.
उदाहरणे: अतिशय, अभिमान, परिणाम, विनोद.
शब्दाच्या शेवटी 'ई' नसलेले तत्सम शब्द: संस्कृतमधून मराठीत आलेले आणि ज्यांच्या शेवटी 'ई' येत नाही, असे दोन किंवा तीन अक्षरी शब्द ऱ्हस्व लिहावेत.
उदाहरणे: कवि, गति, नीति, मति, बहु, गुरु.
अ-कारान्त शब्दांपूर्वीचे 'ई' आणि 'ऊ': अ-कारान्त (ज्यांचा शेवट 'अ' ने होतो) शब्दांतील शेवटच्या अक्षरापूर्वीचे इ आणि उ ऱ्हस्व असतात.
उदाहरणे: विहीर, सुकर, मिनिट, निपुण.
एक अक्षरी शब्दांना: 'दीर्घ' वेलांटी/उकार असतो (उदा. मी, तू, ही, जी, धूप). अपवाद: आणि, जर, तर, पण, ही ऱ्हस्व आहेत.
(ii) दीर्घ 'ई' आणि 'ऊ' (दुसरी वेलांटी/दुसरा उकार) चे नियम
शब्दाच्या शेवटी 'ई' किंवा 'ऊ': मराठीतील शब्दांच्या शेवटी 'ई' (दुसरी वेलांटी) किंवा 'ऊ' (दुसरा उकार) असल्यास ते दीर्घ लिहावेत.
उदाहरणे: नदी, लिपी, सुई, पिशवी, बाहु.
दीर्घ ई-कारान्त नामे: ज्या नामांमध्ये शेवटचा वर्ण दीर्घ 'ई' असतो, त्यांना प्रथमा (कर्ता) वगळता इतर विभक्तीचे प्रत्यय लागल्यास, ते ऱ्हस्व होतात.
उदाहरणे: नदी (मूळ) → नदीने, नदीला → नदिला. श्रीमती (मूळ) → श्रीमतिंना.
चार किंवा अधिक अक्षरांचे तत्सम शब्द: संस्कृतमधून आलेले चार किंवा अधिक अक्षरी शब्द दीर्घ लिहावेत.
उदाहरणे: परीक्षा, प्रतिनिधी, अनुभव (अपवाद वगळता).
संयुक्त क्रियापदे: संयुक्त क्रियापदे किंवा सामासिक शब्दांतील पहिले पद दीर्घ लिहावे.
उदाहरणे: घरी जाणे, पाणी पिणे. (मूळ शब्द दीर्घ असल्यास)
ब. अनुस्वार (Anuswar) नियम
नामांवरचे अनुस्वार: अनेकवचनी नामांवर अनुस्वार द्यावा.
उदाहरणे: गायंत्रीने, कंपाऊंड, लोकांना, शिक्षकांचा.
क्रियापदांवरचे अनुस्वार:
एकवचनी क्रियापदांच्या रूपांवर अनुस्वार देऊ नये. (उदा. करतो, जातो).
अनेकवचनी क्रियापदांच्या रूपांवर अनुस्वार द्यावा. (उदा. करतात, जातात, खातात).
विभक्ती प्रत्ययांवरील अनुस्वार:
'स' आणि 'त' या विभक्ती प्रत्ययांवरील अनुस्वार स्पष्ट उच्चारला जातो, म्हणून तो द्यावा. (उदा. लोकांस, देवालांत).
य, र, ल, व पूर्वीचे अनुस्वार: ज्या शब्दांमध्ये य, र, ल, व यापैकी वर्णानंतर अनुस्वार येतो, तो अनुस्वार लिहू नये (केवळ उच्चारावा).
उदाहरणे: संशय → समशय, संयम → समयम.
पर-सवर्ण (Par-Savarna) वापर: अनुस्वाराच्या पुढील व्यंजनाच्या वर्गातील पाचव्या व्यंजनाचा (ङ, ञ, ण, न, म) वापर अनुस्वाराऐवजी करता येतो. हा नियम मराठीत शिथिल केला असला तरी संस्कृतमध्ये महत्त्वाचा आहे.
उदाहरणे: पङ्क → पंक, चञ्चल → चंचल.
३. शुद्धलेखनातील सामान्य चुका आणि उपाय
उपाय: जास्तीत जास्त शुद्ध पुस्तकांचे वाचन आणि शब्दकोशाचा वापर केल्यास चुका टाळता येतात. लेखन केल्यानंतर स्वयं-परीक्षण (Self-Correction) करणे महत्त्वाचे.
४. विरामचिन्हांचा योग्य वापर (Punctuation Marks)
विरामचिन्हे (Punctuation): लिहिताना आपण ज्या खुणा वापरतो, त्यांना विरामचिन्हे म्हणतात. वाचकाला अर्थ आणि भाव स्पष्टपणे कळावा, यासाठी ही चिन्हे आवश्यक आहेत.
अ. प्रमुख विरामचिन्हे आणि त्यांचे उपयोग
ब. अवतरण चिन्हे (Quotation Marks)
एकेरी अवतरण चिन्ह (Single Quotation Mark): ‘...’
वाक्यातील एखाद्या विशिष्ट शब्दावर जोर देण्यासाठी किंवा दुसऱ्याचे मत (विचार) थोडक्यात सांगण्यासाठी.
उदाहरणे: ‘मी’ हे नाम आहे. गुरुजी म्हणाले की ‘नेकीने वागावे’.
दुहेरी अवतरण चिन्ह (Double Quotation Mark): “...”
बोलणाऱ्याच्या तोंडचे शब्द (प्रत्यक्ष विधान) जसेच्या तसे दाखवण्यासाठी.
उदाहरणे: आई म्हणाली**,** “बाळा, लवकर जेवण कर**.”
क. इतर महत्त्वाची चिन्हे
अपसरण चिन्ह (Dash): —
बोलता बोलता विचारमाला तुटल्यास किंवा स्पष्टीकरण द्यायचे असल्यास.
उदाहरणे: तो मित्र — मी ज्याची मदत केली होती — अचानक भेटला.
संयोग चिन्ह (Hyphen): -
दोन शब्द जोडताना (उदा. राम-श्याम) किंवा ओळीच्या शेवटी शब्द अपूर्ण राहिल्यास.
उदाहरणे: आई-वडील, विद्यार्थी-दशा.
अपोस्टॉफ (Apostrophe/लोपचिन्ह): ’
शब्दातील अक्षर गाळल्यास.
उदाहरणे: करु’न (करून), जातो’स (जातोस).
५. परीक्षेतील प्रश्न प्रकार
शुद्ध शब्द ओळखणे: खालीलपैकी शुद्ध शब्द कोणता? (उदा. आशिर्वाद, आर्शिवाद, आशीर्वाद, आसीर्वाद) (उत्तर: आशीर्वाद).
अशुद्ध शब्द शोधणे: खालीलपैकी अशुद्ध शब्द कोणता? (उदा. परीक्षा, दीवस, गुरुजी, नदी) (उत्तर: दीवस दिवस).
विरामचिन्हांचा योग्य वापर: योग्य विरामचिन्हे असलेले वाक्य ओळखा.
चुकीचे: अरे बापरे! तो किती उंच आहे.
बरोबर: अरे बापरे! तो किती उंच आहे? (प्रश्नचिन्ह ऐवजी उद्गारचिन्ह)
बरोबर: अरे बापरे! तो किती उंच आहे! (उद्गारचिन्ह)
विरामचिन्हाचा अर्थ: ‘,’ हे चिन्ह कोणत्या अर्थासाठी वापरतात? (उत्तर: थांबण्यासाठी, एकाच जातीचे शब्द वेगळे करण्यासाठी).
