मराठी शब्दसंपत्ती: वाक्प्रचार, म्हणी आणि भिन्नार्थक शब्द (भाग २)
१. वाक्प्रचार (Idioms):
अर्थ: भाषेतील असा शब्दसमूह, ज्याचा शब्दशः अर्थ न घेता, त्याला रूढीने प्राप्त झालेला विशेष अर्थ घेतला जातो.
महत्त्व: भाषेला सौंदर्य, मार्मिकता आणि प्रभावीपणा प्राप्त होतो. कमी शब्दांत अधिक आशय व्यक्त करता येतो.
२. महत्त्वाचे वाक्प्रचार, त्यांचे अर्थ व उपयोग:
अंथरूण पाहून पाय पसरावे: ऐपत पाहून खर्च करावा.
वाक्य: सणासुदीला खर्च करताना नेहमी अंथरूण पाहून पाय पसरावे लागतात.
अंगाचा तिळपापड होणे: खूप संतापणे.
वाक्य: लहान मुलांनी खोड्या केल्यामुळे आईचा अंगाचा तिळपापड झाला.
अंगावर काटा येणे: भीती किंवा रोमांच वाटणे.
वाक्य: जुना भयकथा ऐकून माझ्या अंगावर काटा आला.
अक्कलहुशारीने वागणे: विचारपूर्वक, शहाणपणाने वागणे.
वाक्य: कोणत्याही संकटात अक्कलहुशारीने वागावे.
अडचणीतून मार्ग काढणे: संकटातून मार्ग शोधणे.
वाक्य: कुशल प्रशासक नेहमी अडचणीतून मार्ग काढतात.
डोळे पांढरे होणे: खूप थकणे/भीतीने गागरून जाणे.
वाक्य: दिवसभर काम करून त्याचे डोळे पांढरे झाले.
डोळ्यात तेल घालणे: खूप दक्ष राहणे/काळजी घेणे.
वाक्य: परीक्षेत चांगले गुण मिळवण्यासाठी तो डोळ्यात तेल घालून अभ्यास करत होता.
दात ओठ खाणे: संतापाने दात आवळणे.
वाक्य: शत्रूंना पाहून सैनिक दात ओठ खाऊ लागले.
जीभ चावणे: चुकीचे बोलल्याबद्दल पश्चात्ताप होणे.
वाक्य: चुकून वाईट शब्द बोललो आणि लगेच जीभ चावली.
हातावर तुरी देणे: फसवून पळून जाणे.
वाक्य: चोराने पोलिसांच्या हातावर तुरी दिली.
कपाळ फुटणे: दुर्दैव ओढवणे.
वाक्य: बिचाऱ्या रमेशचे कपाळच फुटले, एकामागे एक संकटे येत आहेत.
कंबर कसणे: एखाद्या कामासाठी तयारी करणे.
वाक्य: विद्यार्थ्यांनी परीक्षेसाठी कंबर कसली आहे.
कानोसा घेणे: अंदाज घेणे/गुप्तपणे ऐकणे.
वाक्य: चोरट्यांनी घरात शिरण्यापूर्वी कानोसा घेतला.
कानावर हात ठेवणे: एखादी गोष्ट ऐकली नसल्याचे भासवणे.
वाक्य: चूक झाल्यावर तो कानावर हात ठेवतो.
काळजाला भिडणे: मनाला खूप दुःख होणे/स्पर्श करणे.
वाक्य: त्या मुलाची कहाणी ऐकून माझ्या काळजाला भिडली.
गळ्यात गळा घालणे: खूप मैत्री करणे.
वाक्य: ते दोघे जुने मित्र गळ्यात गळा घालून बोलत होते.
गाशा गुंडाळणे: आपले बिऱ्हाड आवरून निघून जाणे.
वाक्य: धंदा चालत नसल्याने दुकानदाराने गाशा गुंडाळला.
चार चांद लावणे: शोभा वाढवणे/गौरव वाढवणे.
वाक्य: त्याच्या यशाने त्याने कुटुंबाच्या नावाला चार चांद लावले.
छाती दडपणे: खूप भीती वाटणे.
वाक्य: अचानक समोर वाघ पाहून त्याची छाती दडपली.
जबाबदारी घेणे: एखाद्या गोष्टीची धुरा सांभाळणे.
वाक्य: मोठ्या भावाने कुटुंबाची जबाबदारी घेतली.
तळपायाची आग मस्तकात जाणे: खूप संतापणे.
वाक्य: अपमान सहन न झाल्याने त्याच्या तळपायाची आग मस्तकात गेली.
दोन हात करणे: संघर्ष करणे/सामना करणे.
वाक्य: त्याने आपल्या विरोधकांशी दोन हात केले.
पाय घट्ट रोवणे: ठामपणे उभे राहणे.
वाक्य: संकटात त्याने आपले पाय घट्ट रोवले.
पोटात शिरणे: विश्वास संपादन करणे.
वाक्य: चोरांनी साधूचे सोंग घेऊन लोकांच्या पोटात शिरले.
तोंड दाखवणे: लाज वाटणे/समोर जाण्याची हिंमत नसणे.
वाक्य: अपयश आल्यावर त्याला मित्रांना तोंड दाखवायची लाज वाटली.
तोंडात बोट घालणे: आश्चर्यचकित होणे.
वाक्य: तिचे अप्रतिम गायन ऐकून श्रोत्यांनी तोंडात बोट घातले.
तोंडचे पाणी पळणे: खूप घाबरणे.
वाक्य: अचानक आलेल्या पाहुण्यांना पाहून तिच्या तोंडचे पाणी पळाले.
पराकाष्ठा करणे: खूप प्रयत्न करणे.
वाक्य: त्याने यश मिळवण्यासाठी पराकाष्ठा केली.
पाण्यात पाहणे: द्वेष करणे/शत्रुत्व मानणे.
वाक्य: काही लोक इतरांना नेहमी पाण्यात पाहतात.
पोबारा करणे: पळून जाणे.
वाक्य: पोलिसांनी पाहताच चोरट्यांनी पोबारा केला.
बोटचेपेपणा करणे: आपली जबाबदारी टाळणे.
वाक्य: बोटचेपेपणा करणे योग्य नाही.
मन उचंबळून येणे: भावनांचा अनावर कल्लोळ होणे.
वाक्य: जुन्या आठवणींनी तिचे मन उचंबळून आले.
मनस्ताप होणे: मानसिक त्रास होणे.
वाक्य: अपमानामुळे त्याला खूप मनस्ताप झाला.
रक्ताचे पाणी करणे: खूप कष्ट करणे.
वाक्य: शेतकऱ्यांनी रक्ताचे पाणी करून शेती पिकवली.
शंख करणे: तक्रार करणे/आरडाओरडा करणे.
वाक्य: लहान मुलांनी शाळेत खूप शंख केला.
हातपाय गाळणे: धीर सोडणे/निराश होणे.
वाक्य: संकटात हातपाय गाळू नये.
हात देणे: मदत करणे.
वाक्य: अडचणीत असलेल्या मित्राला त्याने हात दिला.
हातपाय पसरणे: मृत्यू पावणे.
वाक्य: आजोबांनी शांतपणे हातपाय पसरले.
सळो की पळो करून सोडणे: खूप त्रास देणे/नकोसे करणे.
वाक्य: मुलांनी शिक्षकांना सळो की पळो करून सोडले.
सुतोवाच करणे: प्रारंभ करणे/सुरुवात करणे.
वाक्य: नवीन प्रकल्पाचे सुतोवाच मुख्यमंत्र्यांनी केले.
३. म्हणी (Proverbs):
अर्थ: परंपरेने चालत आलेली, अनुभवातून सिद्ध झालेली, संक्षिप्त व अर्थपूर्ण विधान.
महत्त्व: जीवनातील सत्य, नीती, अनुभव आणि शहाणपण कमी शब्दांत व्यक्त करते. भाषेला अधिक वजन आणि प्रामाणिकपणा देते.
४. महत्त्वाच्या म्हणी आणि त्यांचे अर्थ:
अति तेथे माती: कोणत्याही गोष्टीचा अतिरेक वाईट असतो.
अंथरूण पाहून पाय पसरावे: आपल्या ऐपतीप्रमाणे खर्च करावा.
अति शहाणा त्याचा बैल रिकामा: जो खूप शहाणपणा करतो, त्याचे काम बिघडते.
आंधळा मागतो एक डोळा देव देतो दोन डोळे: अपेक्षेपेक्षा जास्त फायदा होणे.
आत्याबाईला मिशा असत्या तर काका म्हंटले असते: अशक्य कल्पना.
आपला हात जगन्नाथ: आपले काम आपणच करावे, स्वतःच्या बळावर यशस्वी व्हावे.
इथे कमी तिथे कमी, जिथे जातो तिथे कमी: जिथे जाल तिथे अडचण निर्माण होणे.
उंटावरून शेळ्या हाकणे: कामाची योग्य दखल न घेणे, वरवर काम करणे.
उथळ पाण्याला खळखळाट फार: ज्यांच्याकडे ज्ञान कमी असते, ते जास्त बढाया मारतात.
एका हाताने टाळी वाजत नाही: कोणत्याही भांडणात दोन्ही बाजूंची चूक असते.
एक ना धड भाराभर चिंध्या: एकाच वेळी अनेक कामे हाती घेतल्यास कोणतेच नीट न होणे.
कुऱ्हाडीचा दांडा गोतास काळ: आपल्याच माणसांकडून आपल्यावर संकट येणे.
कावळा बसला आणि फांदी तुटली: योगायोगाने दोन घटना एकाच वेळी घडणे.
करावे तसे भरावे: जसे कर्म तसे फळ मिळते.
कागदी घोडे नाचवणे: केवळ दिखावा करणे, प्रत्यक्ष काहीही न करणे.
गरज सरो वैद्य मरो: आपले काम झाल्यावर दुसऱ्याला विसरून जाणे.
गर्जेल तो पडेल काय?: जो मोठ्या गप्पा मारतो, तो प्रत्यक्षात काही करत नाही.
गाढवाला गुळाची चव काय?: मूर्ख माणसाला चांगल्या गोष्टीची किंमत कळत नाही.
घरोघरी मातीच्या चुली: सर्वत्र सारखीच परिस्थिती असणे.
चार दिवस सासूचे चार दिवस सुनेचे: प्रत्येकाला कधीतरी अधिकार मिळतो.
चोराच्या मनात चांदणे: वाईट काम करणाऱ्याला नेहमी संशय वाटतो.
छळ कपडे फाटेपर्यंत, लाज सरेपर्यंत: मर्यादा ओलांडेपर्यंत वाईट वर्तन करणे.
जशी देणावळ तशी धुणवळ: ज्याप्रमाणे मजुरी त्याप्रमाणे काम.
झाकली मूठ सव्वा लाखाची: आपले रहस्य उघड न करणे.
डोंगराएवढा पोपट, पण कान पिळल्यावर बोलतो: मोठी गोष्ट करायला मोठा दबाव लागतो.
तळे राखील तो पाणी चाखील: जो कामाची जबाबदारी घेतो, त्याला त्याचा लाभ मिळतो.
दाम करी काम: पैशाने सर्व काही साध्य होते.
दूरून डोंगर साजरे: कोणतीही गोष्ट लांबून चांगली दिसते, जवळून तिचे दोष दिसतात.
देणाऱ्याचे हात हजारो: दान करणाऱ्या व्यक्तीला अनेक ठिकाणाहून मदत मिळते.
दुष्काळात तेरावा महिना: संकटात आणखी संकट येणे.
नळी फुंकली सोनारे, इकडून तिकडे गेले वारे: निष्फळ प्रयत्न करणे.
नाचता येईना अंगण वाकडे: आपले दोष झाकण्यासाठी दुसऱ्यांवर ठपका ठेवणे.
पाचामुखी परमेश्वर: अनेक लोकांचे मत म्हणजे देवाचे मत.
पालथ्या घड्यावर पाणी: केलेल्या प्रयत्नांचा काहीही उपयोग न होणे.
बोले तैसा चाले, त्याची वंदावी पाऊले: जो बोलतो तेच करतो, तो स्तुतीस पात्र असतो.
भीक नको पण कुत्रा आवर: मदत नको पण त्रास देऊ नको.
मनी वसे ते स्वप्नी दिसे: मनात जे असते, तेच स्वप्नात दिसते.
वासरात लंगडी गाय शहाणी: मूर्ख लोकांमध्ये कमी हुशार माणूस शहाणा ठरतो.
शहाण्याने कोर्टात जाऊ नये: शहाण्या माणसाने कोर्टाच्या कटकटीत पडू नये.
सरड्याची धाव कुंपणापर्यंत: एखाद्या व्यक्तीची मर्यादा.
हात ओला तर मित्र भला: ज्याच्याकडे पैसा असतो, त्याला मित्र अधिक मिळतात.
५. एकाच शब्दाचे भिन्न अर्थ (Homonyms):
अर्थ: मराठी भाषेत असे अनेक शब्द आहेत, जे उच्चारात किंवा लेखनात समान असले तरी संदर्भानुसार त्यांचे अर्थ वेगवेगळे होतात.
महत्त्व: शब्दांचे भिन्न अर्थ समजून घेतल्याने भाषिक अचूकता येते आणि गैरसमज टाळता येतात. परीक्षेच्या दृष्टीने हा भाग अत्यंत महत्त्वाचा आहे, कारण यावर आधारित प्रश्न विचारले जातात.
६. भिन्नार्थक शब्दांची उदाहरणे:
कर:
हात (Hand) - त्याने देवाला कर जोडले.
टॅक्स (Tax) - सरकारने नवीन कर लावला.
क्रियापद (Do) - हे काम तू कर.
हार:
पराभव (Defeat) - सामन्यात त्यांचा हार झाला.
फुलांचा हार (Garland) - त्याने देवांना हार अर्पण केला.
तीर:
बाण (Arrow) - रामाने रावणावर तीर सोडला.
किनारा (Bank) - नदीच्या तीरावर अनेक मंदिरे आहेत.
वर:
आशीर्वाद (Blessing) - देवाने त्याला वर दिला.
वरच्या दिशेने (Upwards) - पुस्तक टेबलवर ठेवले आहे.
नवरा (Groom) - वधू-वर लग्नाच्या मंडपात आले.
दंड:
शिक्षा (Punishment) - गैरवर्तन केल्याबद्दल त्याला दंड मिळाला.
बाहु (Arm) - त्याचे दंड मजबूत आहेत.
मान:
गर्व (Pride) - त्याने स्वतःच्या ज्ञानाचा मान ठेवला.
सन्मान (Respect) - वडिलांनी मुलाला मान दिला.
शरिराचा भाग (Neck) - त्याची मान दुखत आहे.
कळ:
वेदना (Pain) - माझ्या पोटात कळ येत आहे.
गुप्त युक्ती (Secret trick) - त्याला या कामाची कळ लागली आहे.
पाणी वाहून नेण्याची कळ (Faucet) - नळाची कळ फिरवून पाणी भरले.
पाठ:
मागे (Behind) - त्याच्या पाठोपाठ मी गेलो.
पुस्तकातील पाठ (Lesson) - आज शिक्षकांनी नवीन पाठ शिकवला.
शरीराचा भाग (Back) - त्याची पाठ दुखत आहे.
भाव:
किंमत (Price) - आज सोन्याचा भाव वाढला आहे.
भावना (Emotion) - त्याच्या चेहऱ्यावर आनंदाचा भाव होता.
आशय (Meaning) - कवितेचा भावार्थ स्पष्ट करा.
सूत:
धागा (Thread) - आई सूत कातते.
सारथी (Charioteer) - कृष्णाचा सूत दारूक होता.
वन:
जंगल (Forest) - वन्य प्राण्यांचे रक्षण करणे गरजेचे आहे.
पाणी (Water) - (अनेकदा काव्यात्मक भाषेत वापरला जातो)
घर:
निवासस्थान (House) - माझे घर खूप सुंदर आहे.
एखाद्या वस्तूचे घर (Chamber/Compartment) - पेटीचे घर भरले आहे.
पत्र:
कागद (Letter) - त्याने मित्राला पत्र लिहिले.
झाडाचे पान (Leaf) - वटवृक्षाचे पत्र मोठे असते.
सार:
निष्कर्ष (Essence/Summary) - या कथेचे सार काय आहे?
धावणे (Running) - तो मैदानावर सार धावत होता.
सारखे (Similar) - हे चित्र त्या चित्रासारखे आहे.
क्षण:
वेळेचा लहान भाग (Moment) - तो एका क्षणासाठी थांबला.
प्रसंग (Occasion) - हा माझ्या जीवनातील अविस्मरणीय क्षण आहे.
अभंग:
अविनाशी (Indestructible) - ईश्वर अभंग आहे.
संत तुकारामांचे अभंग (Devotional poetry) - मी आज तुकारामांचे अभंग गायले.
दंडक:
नियम (Rule) - या शाळेचे दंडक खूप कडक आहेत.
जंगल (Forest) - रामायण काळात दंडकारण्यात राम वनवासात होता.
मान्यता:
परवानगी (Permission) - या प्रस्तावाला मान्यता मिळाली.
आदर (Respect) - त्याला समाजात चांगली मान्यता आहे.
भेद:
फरक (Difference) - त्यांच्यात कोणताही भेद नाही.
रहस्य (Secret) - त्या कामाचा भेद उघड झाला.
करणी:
कृत्य (Deed) - त्याची करणी चांगली होती.
जादूटोणा (Black magic) - त्याच्यावर कोणीतरी करणी केली.
७. वाक्प्रचार आणि म्हणी यांतील फरक:
वाक्प्रचार:
शब्दसमूह असतो, पण तो पूर्ण वाक्य नसतो.
त्याचा उपयोग वाक्यात क्रियापदासारखा होतो. (उदा. कंबर कसणे - तयारी करणे)
त्याच्या वापरामुळे वाक्य अधिक प्रभावी बनते.
त्याचा अर्थ बदलणे शक्य नसते, तो रूढ झालेला असतो.
म्हण:
एक पूर्ण आणि स्वतंत्र वाक्य असते.
ती स्वतःच एक बोध किंवा अनुभव व्यक्त करते.
ती वाक्यात वापरताना सहसा बदलली जात नाही, जशीच्या तशी वापरली जाते.
तिच्यामागे एक दीर्घ अनुभव किंवा परंपरा असते.
८. निष्कर्ष:
मराठी भाषेतील वाक्प्रचार, म्हणी आणि भिन्नार्थक शब्द हे भाषिक समृद्धीचे प्रतीक आहेत.
महाराष्ट्र TET परीक्षेत या घटकांवर आधारित प्रश्न विचारले जातात.
त्यामुळे, त्यांचा सखोल अभ्यास करणे, अर्थ समजून घेणे आणि योग्य प्रकारे वाक्यात उपयोग करणे महत्त्वाचे आहे.
नियमित सराव आणि वाचनाने या घटकांवर प्रभुत्व मिळवता येते.
या घटकांच्या अभ्यासाने केवळ परीक्षेतील गुणच वाढत नाहीत, तर मराठी भाषेवरील पकडही मजबूत होते.
