भाषा संपादन आणि अध्ययन (Language Acquisition & Learning)
भाषा संपादन
नैसर्गिक प्रक्रिया: भाषा संपादन म्हणजे नैसर्गिकरित्या भाषा आत्मसात करणे. यात जाणीवपूर्वक प्रयत्न नसतात.
उदा: लहान मुले आपल्या घरातील लोकांकडून, वातावरणातून मातृभाषा सहजपणे शिकतात. त्यांना व्याकरण किंवा नियम शिकवले जात नाहीत, तरीही ती भाषा अस्खलितपणे बोलतात.
अजाणतेपणाने शिकणे : ही एक अजाणतेपणाने घडणारी प्रक्रिया आहे. भाषेचे नियम, व्याकरण हे त्यांना स्वतंत्रपणे शिकवले जात नाहीत, पण त्यांचा वापर त्यांना बरोबर येतो.
लक्ष्य भाषेवर जोर (Focus on Meaning): संपादन प्रक्रियेत भाषेचा वापर संदेश पोहोचवण्यासाठी आणि अर्थ समजून घेण्यासाठी केला जातो, व्याकरणाच्या अचूकतेवर नाही.
व्याकरणिक नियमांची स्वयंपूर्णता (Implicit Grammar): मुलांना व्याकरण शिकवले जात नसले तरी ती योग्य व्याकरणाचा वापर करतात कारण त्यांचे मन आपोआप भाषेतील पॅटर्न (patterns) ओळखते आणि आत्मसात करते.
प्रवाहित्व (Fluency): संपादनामुळे भाषेत प्रवाहित्व येते. बोलताना विचार करावा लागत नाही.
लहान मुलांमध्ये अधिक प्रभावी : लहान मुलांची भाषा आत्मसात करण्याची क्षमता (Language Acquisition Device - LAD) अधिक सक्रिय असते, त्यामुळे ते भाषा वेगाने आत्मसात करतात.
स्टीफन क्रॅशन (Stephen Krashen) यांचे मत: क्रॅशन यांच्या मते, 'भाषा संपादन' ही नैसर्गिक आणि सर्वात प्रभावी पद्धत आहे, ज्यामुळे भाषिक क्षमता खऱ्या अर्थाने विकसित होते.
भाषा अध्ययन
औपचारिक प्रक्रिया (Formal Process): भाषा अध्ययन म्हणजे जाणीवपूर्वक आणि औपचारिक वातावरणात (उदा. शाळेत) भाषा शिकणे.
उदा: इंग्रजी किंवा इतर कोणतीही परदेशी भाषा शाळेत व्याकरणाचे नियम, शब्दसंग्रह, वाक्यरचना शिकून शिकणे.
जाणूनबुजून शिकणे (Conscious Process): यात भाषेचे नियम, व्याकरण, शब्दसंग्रह हे जाणीवपूर्वक लक्षात ठेवले जातात आणि त्यांचा सराव केला जातो.
नियमांवर जोर (Focus on Rules): अध्ययनामध्ये व्याकरणाचे नियम आणि भाषेच्या संरचनेवर अधिक लक्ष दिले जाते.
अचूकता (Accuracy): नियमांवर जोर दिल्यामुळे भाषेत अचूकता (accuracy) आणण्याचा प्रयत्न केला जातो.
प्रयत्न आणि सराव (Effort and Practice): अध्ययन प्रक्रियेत सतत प्रयत्न, सराव आणि पुनरावृत्ती आवश्यक असते.
मोठ्या वयात अधिक सामान्य (More Common in Adulthood): मोठी माणसे अनेकदा नवीन भाषा या पद्धतीने शिकतात.
क्रॅशनचे मत: क्रॅशन यांच्या मते, अध्ययनामुळे मिळवलेले ज्ञान हे मुख्यतः 'मॉनिटर' (Monitor) म्हणून काम करते, जे बोलताना किंवा लिहिताना चुका दुरुस्त करण्यास मदत करते. हे नैसर्गिक प्रवाहित्वासाठी तितके प्रभावी नसते.
भाषा संपादन आणि अध्ययन यातील मुख्य फरक
प्रक्रिया :
संपादन: अजाणतेपणाने, नैसर्गिक
अध्ययन: जाणीवपूर्वक, औपचारिक
वातावरण :
संपादन: नैसर्गिक, संवादावर आधारित
अध्ययन: वर्ग आधारित, नियम-केंद्रित
शिकण्याची पद्धत :
संपादन: ऐकणे, बोलणे, अनुकरण करणे
अध्ययन: व्याकरण नियम, शब्द पाठ करणे, सराव
परिणाम :
संपादन: प्रवाहित्व, नैसर्गिक वापर
अध्ययन: अचूकता, नियमांचे ज्ञान
शिक्षकाची भूमिका :
संपादन: सुविधा देणारा, नैसर्गिक संवाद निर्माण करणारा
अध्ययन: नियम शिकवणारा, चुका दुरुस्त करणारा
भाषा अध्ययन आणि संपादनाचे महत्त्व
शालेय अभ्यासक्रमात दोन्ही आवश्यक: विद्यार्थ्यांना एक नवीन भाषा (उदा. इंग्रजी) शिकवताना केवळ व्याकरण शिकवून चालत नाही, तर त्यांना त्या भाषेत नैसर्गिक संवाद साधण्याची संधी मिळणेही महत्त्वाचे आहे.
एकात्मिक दृष्टिकोन (Integrated Approach): प्रभावी भाषा शिक्षणासाठी संपादन आणि अध्ययन या दोन्ही प्रक्रियांचा एकात्मिक दृष्टिकोन (integrated approach) वापरणे आवश्यक आहे.
सक्षम शिक्षकाची भूमिका (Role of a Competent Teacher): एक चांगला शिक्षक वर्गात असे वातावरण निर्माण करतो जिथे विद्यार्थ्यांना नैसर्गिक संवादातून भाषा आत्मसात करण्याची संधी मिळते, त्याचबरोबर त्यांना आवश्यक ते व्याकरणिक ज्ञानही मिळते.
स्टीफन क्रॅशनचे भाषा संपादनाचे सिद्धांत (Stephen Krashen's Theories of Second Language Acquisition)
स्टीफन क्रॅशन यांनी भाषा संपादनाचे ५ मुख्य सिद्धांत मांडले आहेत, जे द्वितीय भाषा शिकण्याच्या प्रक्रियेला समजून घेण्यासाठी महत्त्वाचे आहेत.
संपादन-अध्ययन भेद सिद्धांत (Acquisition-Learning Hypothesis):
हा सिद्धांत भाषा संपादन आणि भाषा अध्ययन यांतील फरक स्पष्ट करतो.
संपादन: अजाणतेपणाने घडणारी प्रक्रिया, नैसर्गिक आणि अर्थपूर्ण संवादातून होते. यामुळे नैसर्गिकरित्या भाषा वापरण्याची क्षमता येते.
अध्ययन: जाणीवपूर्वक घडणारी प्रक्रिया, वर्गात नियमांवर लक्ष केंद्रित करून होते. यामुळे भाषेबद्दलचे 'ज्ञान' मिळते, पण ते नैसर्गिक वापरासाठी थेट उपयुक्त नसते.
शिक्षकासाठी: शिक्षकाने वर्गात शक्य तितके नैसर्गिक संपादन वातावरण निर्माण करण्याचा प्रयत्न करावा.
मॉनिटर सिद्धांत (Monitor Hypothesis):
या सिद्धांतानुसार, 'अध्ययन' प्रक्रियेतून मिळवलेले भाषिक ज्ञान हे 'मॉनिटर' (निरीक्षक) म्हणून काम करते.
जेव्हा आपण एखादी भाषा बोलतो किंवा लिहितो, तेव्हा हा मॉनिटर आपल्या बोलण्यातील/लिखाणातील चुका सुधारतो, व्याकरणिक अचूकता तपासतो.
मॉनिटर वापरण्यासाठी अटी:
पुरेसा वेळ असावा.
नियमांवर लक्ष असावे.
नियमांचे ज्ञान असावे.
शिक्षकासाठी: मुलांना व्याकरण शिकवणे आवश्यक आहे, परंतु त्यांना जास्त मॉनिटर वापरण्यास प्रोत्साहित करू नये, कारण यामुळे बोलण्यात अडथळा येऊ शकतो. नैसर्गिक संवाद महत्त्वाचा.
नैसर्गिक क्रम सिद्धांत (Natural Order Hypothesis):
या सिद्धांतानुसार, द्वितीय भाषा शिकताना व्याकरणाचे काही नियम नैसर्गिक क्रमाने (Natural order) शिकले जातात. म्हणजे काही नियम आधी शिकले जातात, तर काही नंतर, मग ते औपचारिकपणे शिकवले गेले असोत वा नसोत.
उदा: इंग्रजी शिकताना '-ing' प्रत्यय 'third person singular -s' (He runs) च्या आधी आत्मसात केला जातो.
शिक्षकासाठी: व्याकरणाचा क्रम हा नैसर्गिक संपादनानुसार असावा. काहीवेळा मुलांना काही व्याकरणिक संकल्पना शिकवण्यासाठी ते मानसिकदृष्ट्या तयार नसतात.
निवेश सिद्धांत (Input Hypothesis) - 'i + 1' संकल्पना:
हा सिद्धांत क्रॅशनच्या सिद्धांतांमधील सर्वात महत्त्वाचा मानला जातो.
शिकणाऱ्याला समजून घेता येईल असा 'निवेश' (Input) मिळाला पाहिजे, जो त्याच्या सध्याच्या भाषिक पातळीपेक्षा थोडा वरचा (i + 1) असावा.
'i': शिकणाऱ्याची सध्याची भाषिक पातळी.
'+ 1': सध्याच्या पातळीपेक्षा थोडी अधिक आव्हानात्मक, पण पूर्णपणे समजू शकणारी माहिती.
हा 'i + 1' निवेश मिळाल्यास शिकणारा नवीन भाषा आत्मसात करतो.
शिक्षकासाठी: शिक्षकाने विद्यार्थ्यांना समजेल, पण थोडासा आव्हान देईल असा भाषा वापरला पाहिजे. नवीन शब्द, रचना सहजपणे वापरा, अर्थ स्पष्ट करा. चित्रांचा, हावभावांचा वापर करा.
भावनिक गाळणी सिद्धांत (Affective Filter Hypothesis):
'अफेक्टिव्ह फिल्टर' म्हणजे भावनिक अडथळे, जे भाषा संपादनाच्या प्रक्रियेवर परिणाम करतात.
हे अडथळे खालील घटकांमुळे वाढतात किंवा कमी होतात:
प्रेरणा (Motivation): प्रेरणा अधिक असल्यास फिल्टर कमी असतो.
आत्मविश्वास (Self-confidence): आत्मविश्वास असल्यास फिल्टर कमी असतो.
चिंता/तणाव (Anxiety): चिंता जास्त असल्यास फिल्टर वाढतो.
जर फिल्टर जास्त असेल, तर जरी 'i + 1' निवेश मिळत असला तरी तो शिकणाऱ्यापर्यंत पोहोचत नाही.
शिक्षकासाठी: शिक्षकाने वर्गात सकारात्मक, उत्साहवर्धक आणि भीतीमुक्त वातावरण निर्माण केले पाहिजे. मुलांना चुका करण्याची भीती वाटू नये, त्यांना बोलण्यासाठी प्रोत्साहन मिळाले पाहिजे.
भाषा संपादनातील काही महत्त्वाच्या संकल्पना
उत्स्फूर्तता : लहान मुले उत्स्फूर्तपणे भाषा वापरतात, चुकांची भीती नसते.
प्रतिक्रिया: मुलांना भाषेच्या योग्य वापरासाठी सकारात्मक प्रतिक्रिया (positive reinforcement) मिळणे महत्त्वाचे आहे.
अनुकरण : मुले मोठ्यांचे अनुकरण करून भाषा शिकतात, पण ते फक्त ऐकलेले वाक्य पुन्हा बोलत नाहीत, तर स्वतः नवीन वाक्ये तयार करतात.
बाल-निर्देशित भाषण : मोठ्या व्यक्ती लहान मुलांशी बोलताना जी सोपी, स्पष्ट आणि उच्च स्वरात भाषा वापरतात, ज्यामुळे मुलांना भाषा शिकायला मदत होते.
सार्वभौमिक व्याकरण (Universal Grammar - Noam Chomsky): नोम चॉम्स्की यांच्या मते, मानवी मेंदूमध्ये भाषेची उपजत क्षमता असते, एक 'सार्वभौमिक व्याकरण' असते, जे मुलांना कोणतीही भाषा वेगाने शिकण्यास मदत करते.
