अध्यापन-अध्ययन प्रक्रियेतील आव्हाने
शिक्षक म्हणून वर्गात शिकवताना अनेक आव्हानांना सामोरे जावे लागते. प्रत्येक विद्यार्थी वेगळा असतो, त्याची शिकण्याची गती, क्षमता, आवड-निवड आणि कौटुंबिक पार्श्वभूमी भिन्न असते. या विविधतेमुळे वर्गात काही आव्हाने निर्माण होतात, ज्यावर मात करण्यासाठी योग्य अध्यापन पद्धती आणि शैक्षणिक साहित्याचा वापर करणे अत्यंत आवश्यक आहे.
वैयक्तिक भिन्नता: वर्गात काही विद्यार्थी अत्यंत हुशार (प्रतिभासंपन्न), काही सामान्य, तर काही संथ गतीने शिकणारे (मंद-अध्ययनार्थी) असतात. सर्वांना एकाच गतीने शिकवणे अशक्य असते.
विषम गट: विद्यार्थ्यांच्या बौद्धिक, सामाजिक आणि भावनिक पातळीत मोठी तफावत असते. यामुळे एकसंध गट तयार करणे कठीण जाते.
विशेष गरजा असणारी बालके (Children with Special Needs - CWSN): वर्गात शारीरिक किंवा मानसिकदृष्ट्या विशेष गरजा असणारी बालके असू शकतात. त्यांच्यासाठी वेगळ्या प्रकारच्या सुविधा आणि अध्यापन पद्धतींची गरज असते.
अमूर्त संकल्पना : गणित, विज्ञान किंवा भाषा यांसारख्या विषयांमध्ये अनेक संकल्पना अमूर्त असतात. त्या विद्यार्थ्यांना समजावून सांगणे हे एक मोठे आव्हान असते.
प्रेरणेचा अभाव : काही विद्यार्थ्यांमध्ये शिकण्याची प्रेरणा कमी असते. त्यांचे लक्ष विचलित होते आणि ते अभ्यासात मागे पडतात.
मर्यादित संसाधने : अनेक शाळांमध्ये आवश्यक शैक्षणिक साहित्याची आणि साधनांची कमतरता असते, ज्यामुळे प्रभावी अध्यापनात अडथळा येतो.
विषम गटांमधील अध्यापन: आव्हाने आणि उपाय
एकाच वर्गात वेगवेगळ्या क्षमतांचे विद्यार्थी असताना अध्यापन करणे हे शिक्षकासाठी एक कसरत असते. हुशार विद्यार्थ्याला कंटाळा येऊ शकतो, तर सामान्य गतीने शिकणाऱ्या विद्यार्थ्याला विषय समजत नाही. यावर मात करण्यासाठी खालील उपाययोजना करता येतात.
वेगवेगळ्या स्तरावरील सूचना :
अर्थ: एकाच वर्गात वेगवेगळ्या गटांतील विद्यार्थ्यांच्या गरजांनुसार अध्यापन पद्धतीत बदल करणे.
अंमलबजावणी:
आशय (: हुशार विद्यार्थ्यांसाठी अधिक आव्हानात्मक माहिती किंवा प्रकल्प देणे, तर इतरांसाठी मूळ संकल्पना सोप्या भाषेत समजावून सांगणे.
प्रक्रिया: विद्यार्थ्यांना संकल्पना समजून घेण्यासाठी विविध मार्ग उपलब्ध करून देणे. जसे की, काही विद्यार्थी वाचून शिकतील, काही चित्रे पाहून, तर काही प्रत्यक्ष कृती करून.
उत्पादन (Product): विद्यार्थ्यांनी शिकलेली माहिती वेगवेगळ्या प्रकारे सादर करण्याची संधी देणे. उदा. काहीजण निबंध लिहितील, काहीजण चित्र काढतील, तर काहीजण मॉडेल तयार करतील.
समवयस्क शिकवणी (Peer Tutoring):
अर्थ: वर्गातील हुशार विद्यार्थ्याने अभ्यासात मागे असलेल्या आपल्या मित्राला मदत करणे.
फायदे:
हुशार विद्यार्थ्याच्या ज्ञानाचे दृढीकरण होते.
मागे असलेल्या विद्यार्थ्याला त्याच्या मित्राकडून शिकताना संकोच वाटत नाही.
वर्गात एक सकारात्मक आणि सहकार्याचे वातावरण निर्माण होते.
लवचिक गट रचना (Flexible Grouping)अर्थ: गरजेनुसार विद्यार्थ्यांचे लहान-लहान गट तयार करणे. हे गट क्षमतेनुसार, आवडीनुसार किंवा एखाद्या विशिष्ट कौशल्यानुसार असू शकतात.
उदाहरण: गणितातील एखादे सूत्र शिकवताना ज्यांना अडचण येत आहे, त्यांचा एक गट करून शिक्षक त्यांच्याकडे विशेष लक्ष देऊ शकतात. त्याच वेळी, इतर विद्यार्थी संबंधित उदाहरणे सोडू शकतात.
विशेष गरजा असणारी बालके आणि वंचित घटकांसाठी अध्यापन
समावेशित शिक्षण (Inclusive Education) हे आजच्या शिक्षण पद्धतीचे महत्त्वाचे ध्येय आहे. विशेष गरजा असणाऱ्या किंवा वंचित घटकांतील मुलांना मुख्य प्रवाहातील शाळेत इतरांप्रमाणेच शिकण्याचा हक्क आहे.
संवाद आणि संवेदनशीलता:
अशा मुलांशी आणि त्यांच्या पालकांशी शिक्षकाने अत्यंत संवेदनशीलतेने आणि आदराने संवाद साधावा.
त्यांच्या मर्यादांऐवजी त्यांच्या क्षमतांवर लक्ष केंद्रित करावे. त्यांना वर्गात सुरक्षित आणि आपलेपणाचे वातावरण द्यावे.
वैयक्तिक शैक्षणिक योजना (Individualized Education Plan - IEP):
प्रत्येक विशेष गरजा असणाऱ्या मुलासाठी त्याच्या गरजेनुसार एक वैयक्तिक शैक्षणिक योजना तयार करावी.
यामध्ये तज्ञ, पालक आणि शिक्षक यांचा सहभाग असावा. मुलाची सध्याची पातळी, उद्दिष्ट्ये आणि त्यासाठी आवश्यक साधने यांचा यात समावेश असतो.
योग्य शैक्षणिक साहित्याचा वापर:
अंध विद्यार्थ्यांसाठी: ब्रेल लिपीतील पुस्तके, स्पर्श करण्यायोग्य नकाशे (Tactile Maps), ऑडिओ रेकॉर्डिंग्ज.
कर्णबधिर विद्यार्थ्यांसाठी: सांकेतिक भाषेचा (Sign Language) वापर, दृक् साधनांवर (चित्रे, व्हिडिओ) भर, लिप रीडिंगचे प्रशिक्षण.
शारीरिक अपंगत्व असणाऱ्यांसाठी: वर्गात फिरण्यासाठी योग्य जागा, त्यांच्या उंचीनुसार फर्निचर आणि लिहिण्यासाठी विशेष उपकरणे.
अध्ययन-अध्यापन साहित्य (TLM): अर्थ, महत्त्व आणि प्रकार
अर्थ: अध्यापन-अध्यापन साहित्य (Teaching-Learning Material - TLM) म्हणजे अशी कोणतीही साधने, जी शिक्षकाला शिकवण्याची प्रक्रिया अधिक सोपी, प्रभावी आणि मनोरंजक बनवण्यासाठी मदत करतात आणि विद्यार्थ्यांना शिकण्याची प्रक्रिया सुलभ करतात.
महत्त्व:
अमूर्त संकल्पना मूर्त करणे: TLM मुळे अवघड आणि अमूर्त संकल्पना सोप्या आणि ठोस बनतात. उदा. पृथ्वीचा गोल दाखवून पृथ्वीची रचना समजावणे.
अध्ययनात विविधता: केवळ पुस्तकी ज्ञानाऐवजी विविध साधनांचा वापर केल्याने शिकण्याची प्रक्रिया रंजक होते.
ज्ञानेंद्रियांचा वापर: TLM मुळे विद्यार्थी डोळे, कान, त्वचा अशा अनेक ज्ञानेंद्रियांचा वापर करतात, ज्यामुळे शिकलेले ज्ञान कायमचे लक्षात राहते.
प्रेरणा वाढवणे: रंगीबेरंगी चित्रे, मॉडेल्स आणि खेळ पाहून विद्यार्थ्यांची शिकण्याची इच्छा वाढते.
वेळेची आणि श्रमाची बचत: कमी वेळेत आणि कमी श्रमात अधिक प्रभावीपणे शिकवता येते.
अध्ययन-अध्यापन साहित्याचे प्रकार
दृक् साधने :
फळा : हे सर्वात सोपे, स्वस्त आणि महत्त्वाचे साधन आहे. महत्त्वाचे मुद्दे, आकृत्या, गणिते सोडवण्यासाठी याचा वापर होतो.
तक्ते : यामध्ये नियम, सूत्रे, वर्गीकरण, प्रक्रिया इत्यादींची माहिती आकर्षक पद्धतीने मांडलेली असते.
चित्रे आणि पोस्टर्स : एखादी घटना, वस्तू किंवा ठिकाण यांचे चित्र दाखवून त्याबद्दलची माहिती देणे सोपे जाते.
नकाशे: भूगोल आणि इतिहास शिकवण्यासाठी नकाशे अत्यंत उपयुक्त आहेत.
प्रतिकृती/मॉडेल्स : ज्वालामुखी, मानवी हृदयाची रचना यांसारख्या गोष्टींची त्रिमितीय (3D) प्रतिकृती दाखवल्यास विद्यार्थ्यांना संकल्पना लवकर समजते.
पाठ्यपुस्तके : हे एक मूलभूत दृक् साधन आहे.
श्राव्य साधने :
रेडिओ: शैक्षणिक कार्यक्रम, बातम्या, तज्ज्ञांची भाषणे ऐकवण्यासाठी याचा वापर होतो.
टेप रेकॉर्डर/ऑडिओ प्लेयर: भाषा शिकवताना उच्चार, कविता गायन, कथाकथन यासाठी हे साधन उपयुक्त आहे.
दृक्-श्राव्य साधने:
ही साधने पाहता आणि ऐकताही येतात, त्यामुळे ती सर्वात प्रभावी मानली जातात.
चित्रपट/व्हिडिओ : ऐतिहासिक घटना, वैज्ञानिक प्रयोग किंवा भौगोलिक ठिकाणांवर आधारित व्हिडिओ दाखवून विषय अधिक मनोरंजक करता येतो.
संगणक आणि प्रोजेक्टर (: PowerPoint Presentations, शैक्षणिक सॉफ्टवेअर आणि इंटरनेटच्या मदतीने कोणतीही संकल्पना प्रभावीपणे मांडता येते.
दूरदर्शन : शैक्षणिक वाहिन्यांवरील (Educational Channels) कार्यक्रमांचा वापर करता येतो.
कृती-युक्त साधने :
यामध्ये विद्यार्थी प्रत्यक्ष कृती करून शिकतो.
क्षेत्रभेट: पोस्ट ऑफिस, ऐतिहासिक किल्ले, नदीकिनारी किंवा कारखान्याला भेट देऊन प्रत्यक्ष अनुभव देणे.
प्रयोग (: विज्ञानातील नियम आणि संकल्पना सिद्ध करण्यासाठी प्रयोग करणे.
नाट्यीकरण/भूमिका पालन : इतिहासातील प्रसंग किंवा सामाजिक समस्यांवर नाट्यीकरण करून घेणे.
शैक्षणिक खेळ: भाषेचे किंवा गणिताचे नियम शिकवण्यासाठी खेळांचा वापर करणे.
डिजिटल संसाधने आणि आधुनिक तंत्रज्ञान
आजचे युग हे तंत्रज्ञानाचे आहे. वर्गातील आव्हानांवर मात करण्यासाठी आणि अध्यापन अधिक प्रभावी बनवण्यासाठी डिजिटल साधनांचा वापर अपरिहार्य आहे.
इंटरॲक्टिव्ह व्हाईटबोर्ड (Interactive Whiteboard): हा एक डिजिटल फळा असतो, ज्यावर लिहिण्यासोबतच व्हिडिओ, चित्रे आणि इंटरनेटचा वापर करता येतो.
शैक्षणिक ॲप्स (Educational Apps): भाषा, गणित, विज्ञान शिकण्यासाठी अनेक मनोरंजक ॲप्स उपलब्ध आहेत. यामुळे विद्यार्थी खेळता-खेळता शिकतात.
ऑनलाइन शिक्षण प्लॅटफॉर्म (Online Learning Platforms): DIKSHA, SWAYAM, NROER यांसारख्या सरकारी प्लॅटफॉर्मवर विविध इयत्तांसाठी आणि विषयांसाठी दर्जेदार शैक्षणिक साहित्य (व्हिडिओ, नोट्स, प्रश्नसंच) उपलब्ध आहे.
क्यूआर कोड (QR Code): पाठ्यपुस्तकांमध्ये दिलेले QR कोड स्कॅन करून विद्यार्थी संबंधित व्हिडिओ किंवा अधिकची माहिती मिळवू शकतात.
ब्लॉग आणि वेबसाइट्स: शिक्षक स्वतःचा ब्लॉग तयार करून त्यावर नोट्स, व्हिडिओ आणि सराव चाचण्या टाकू शकतात.
मराठी भाषा शिकवण्यासाठी डिजिटल साधनांचा वापर:
अक्षर ओळख आणि शब्द शिकवण्यासाठी ॲनिमेशन व्हिडिओ.
व्याकरणाचे नियम सोपे करून सांगणारे मनोरंजक ॲप्स.
ऑनलाइन शब्दकोडी आणि प्रश्नमंजुषा.
प्रसिद्ध साहित्यिकांच्या कथा आणि कवितांचे ऑडिओ/व्हिडिओ.
निष्कर्ष : वर्गातील विविधता आणि आव्हाने ही एक समस्या नसून, ती एक संधी आहे. एक संवेदनशील आणि साधनसंपन्न शिक्षक या आव्हानांना स्वीकारून योग्य शैक्षणिक साहित्याची निवड करतो. दृक्, श्राव्य, दृक्-श्राव्य आणि डिजिटल साधनांचा योग्य आणि सर्जनशील वापर करून तो प्रत्येक विद्यार्थ्यापर्यंत पोहोचू शकतो. यामुळे केवळ अध्यापन प्रभावी होत नाही, तर विद्यार्थी शिकण्याच्या प्रक्रियेचा आनंद घेऊ लागतात आणि त्यांचे ज्ञान कायमस्वरूपी टिकते. यशस्वी अध्यापनाची गुरुकिल्ली म्हणजे वर्गातील आव्हाने समजून घेणे आणि त्यावर मात करण्यासाठी योग्य साधनांचा पूल बांधणे.
