१. मूल्यमापनाची संकल्पना (Concept of Evaluation)
व्याख्या: मूल्यमापन म्हणजे केवळ विद्यार्थ्यांचे ज्ञान तपासणे नव्हे, तर अध्यापन-अध्ययन प्रक्रियेच्या परिणामकारकतेचे पद्धतशीरपणे केलेले मापन होय. यात विद्यार्थ्याने काय, किती आणि कसे शिकले, याबरोबरच त्याला शिकण्यात कुठे अडचणी येत आहेत, हे शोधण्यावर भर दिला जातो.
मूल्यमापनाचे मुख्य हेतू:
विद्यार्थ्यांच्या अध्ययन प्रगतीचे नियमित मापन करणे.
विद्यार्थ्यांच्या अध्ययनविषयक गरजा आणि अडचणी ओळखणे.
शिक्षकांना त्यांच्या अध्यापन पद्धतीची परिणामकारकता तपासण्यास आणि त्यात आवश्यक सुधारणा करण्यास मदत करणे.
विद्यार्थ्यांना त्यांच्या अध्ययन प्रगतीबद्दल अभिप्राय (Feedback) देणे.
विद्यार्थ्यांचे विविध कौशल्यांनुसार वर्गीकरण करणे आणि पुढील मार्गदर्शनाची दिशा ठरवणे.
पालकांना त्यांच्या पाल्याच्या प्रगतीबद्दल माहिती देणे.
२. सातत्यपूर्ण सर्वंकष मूल्यमापन (Continuous and Comprehensive Evaluation - CCE)
संकल्पना: शिक्षण हक्क कायदा, २००९ नुसार, विद्यार्थ्यांच्या शालेय कामगिरीचे सर्व बाजूंनी आणि नियमितपणे मूल्यमापन करण्यासाठी 'सातत्यपूर्ण सर्वंकष मूल्यमापन' (CCE) पद्धतीचा अवलंब केला जातो. हे केवळ परीक्षेपुरते मर्यादित नसून, वर्षभर चालणारी प्रक्रिया आहे.
'सातत्यपूर्ण' (Continuous) या शब्दाचा अर्थ:
हे मूल्यमापन केवळ सत्राच्या शेवटी न होता, नियमित अंतराने वर्षभर केले जाते.
यात विद्यार्थ्यांच्या अध्ययनातील त्रुटींचे वेळीच निदान करून त्यावर उपचारात्मक अध्यापनाची सोय केली जाते.
हे शिक्षकांना अध्यापनाच्या वेळीच विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीचा आढावा घेण्यास मदत करते.
'सर्वंकष' (Comprehensive) या शब्दाचा अर्थ:
हे मूल्यमापन विद्यार्थ्यांच्या केवळ बौद्धिक (Scholastic) विकासाचेच नव्हे, तर भावनिक, सामाजिक, शारीरिक आणि कलागुणांसारख्या सह-शालेय (Co-scholastic) पैलूंचेही मूल्यमापन करते.
शालेय क्षेत्र (Scholastic Areas): यामध्ये भाषा, गणित, विज्ञान, सामाजिक शास्त्रे इत्यादी विषय येतात.
सह-शालेय क्षेत्र (Co-scholastic Areas): यामध्ये जीवन कौशल्ये, अभिवृत्ती, मूल्ये, कला, क्रीडा, आरोग्य इत्यादी बाबींचा समावेश होतो.
CCE अंतर्गत मूल्यमापनाचे दोन मुख्य प्रकार:
आकारिक मूल्यमापन (Formative Assessment)
संकलित मूल्यमापन (Summative Assessment)
३. आकारिक मूल्यमापन (Formative Assessment)
उद्देश: आकारिक मूल्यमापन हे 'अध्ययनासाठीचे मूल्यमापन' (Assessment for Learning) आहे. याचा मुख्य उद्देश विद्यार्थ्याला शिकताना कुठे आणि का अडचण येत आहे हे शोधणे आणि त्याला तात्काळ मदत करणे हा आहे. ही एक निदान आणि सुधारणा करणारी प्रक्रिया आहे.
स्वरूप: हे मूल्यमापन अनौपचारिक आणि लवचिक स्वरूपाचे असते. हे अध्यापन प्रक्रियेचाच एक भाग असते.
आकारिक मूल्यमापनाची साधने व तंत्रे:
दैनंदिन निरीक्षण: शिक्षक वर्गात शिकवताना विद्यार्थ्यांच्या प्रतिसादाचे, सहभागाचे आणि वर्तनाचे निरीक्षण करतात.
तोंडी काम (प्रश्न विचारणे): प्रश्नोत्तरे, गटचर्चा, प्रकट वाचन, संवाद याद्वारे विद्यार्थ्यांची समज तपासली जाते.
प्रात्यक्षिक/प्रयोग: विज्ञान किंवा इतर विषयांमध्ये विद्यार्थी प्रत्यक्ष कृती किंवा प्रयोग कसे करतात, याचे मूल्यमापन केले जाते.
प्रकल्प (Project Work): विद्यार्थ्यांना विशिष्ट विषयावर प्रकल्प तयार करण्यास सांगून त्यांच्यातील संशोधन वृत्ती, सर्जनशीलता आणि संघटन कौशल्याचे मूल्यमापन केले जाते.
स्वाध्याय/वर्गकार्य: दिलेला गृहपाठ किंवा वर्गपाठाची तपासणी करून विद्यार्थ्यांच्या चुका आणि क्षमता ओळखल्या जातात.
चाचणी (Unit Test): एका लहान घटकावर आधारित अनौपचारिक चाचणी घेणे.
मुक्तोत्तरी प्रश्न: "का?", "कसे?" अशा प्रश्नांमधून विद्यार्थ्यांच्या विचार प्रक्रियेला चालना दिली जाते.
सहभाग: वर्गातील चर्चा, उपक्रम आणि खेळात विद्यार्थ्याचा सहभाग तपासला जातो.
४. संकलित मूल्यमापन (Summative Assessment)
उद्देश: संकलित मूल्यमापन हे 'अध्ययनाचे मूल्यमापन' (Assessment of Learning) आहे. विशिष्ट कालावधीच्या (उदा. सत्र किंवा वर्ष) शेवटी विद्यार्थ्याने किती ज्ञान किंवा कौशल्ये प्राप्त केली आहेत, हे ठरवणे हा याचा मुख्य उद्देश असतो. यावरून विद्यार्थ्याला श्रेणी किंवा गुण दिले जातात.
स्वरूप: हे मूल्यमापन अधिक औपचारिक, प्रमाणित आणि वेळापत्रकानुसार होते. उदा. सत्र परीक्षा, वार्षिक परीक्षा.
संकलित मूल्यमापनाची साधने व तंत्रे:
लेखी परीक्षा: यामध्ये दीर्घोत्तरी, लघुत्तरी आणि वस्तुनिष्ठ प्रश्नांचा समावेश असतो.
तोंडी परीक्षा: विद्यार्थ्याचे ज्ञान, उच्चारण आणि अभिव्यक्ती कौशल्य तपासण्यासाठी तोंडी परीक्षा घेतली जाते.
प्रात्यक्षिक परीक्षा: विज्ञान, भूगोल, संगीत, कला यांसारख्या विषयांसाठी प्रात्यक्षिक परीक्षा घेतली जाते.
सत्रांत परीक्षा (Term-end Exam): प्रथम सत्र आणि द्वितीय सत्राच्या शेवटी घेतल्या जाणाऱ्या परीक्षा.
वार्षिक परीक्षा (Annual Exam): संपूर्ण अभ्यासक्रमावर आधारित वर्षाच्या शेवटी होणारी परीक्षा.
आकारिक vs. संकलित मूल्यमापन (फरक):
वेळ: आकारिक वर्षभर चालते, तर संकलित सत्राच्या शेवटी होते.
उद्देश: आकारिक निदानात्मक व सुधारणात्मक असते, तर संकलित निर्णयात्मक (Judgemental) असते.
स्वरूप: आकारिक अनौपचारिक असते, तर संकलित औपचारिक असते.
अभिप्राय: आकारिकमध्ये तात्काळ अभिप्राय दिला जातो, तर संकलितमध्ये निकाल स्वरूपात उशिरा मिळतो.
५. निदानात्मक चाचणी (Diagnostic Test)
संकल्पना: ज्याप्रमाणे डॉक्टर रुग्णाच्या आजाराचे नेमके कारण शोधण्यासाठी विविध तपासण्या करतात, त्याचप्रमाणे शिक्षक विद्यार्थ्यांच्या अध्ययनातील विशिष्ट अडचणी आणि चुकांची नेमकी कारणे शोधण्यासाठी 'निदानात्मक चाचणी' वापरतात.
उद्देश:
विद्यार्थी विशिष्ट संकल्पना शिकण्यात का अयशस्वी होत आहे, हे शोधणे.
चुकांचे स्वरूप आणि कारणे समजून घेणे (उदा. संकल्पना न समजणे, गणनेतील चूक, नियमांचा चुकीचा वापर).
उपचारात्मक अध्यापनाची दिशा ठरवणे.
निदानात्मक चाचणीची रचना:
विश्लेषण: ही चाचणी गुणांवर आधारित नसते, तर चुकांच्या विश्लेषणावर आधारित असते.
कठिणता पातळी: प्रश्नांची रचना सोप्याकडून कठीणाकडे असते.
विषय-विशिष्ट: ही चाचणी एखाद्या विशिष्ट विषयातील विशिष्ट घटकावर किंवा कौशल्यावर केंद्रित असते. (उदा. गणितातील दशांश अपूर्णांकांची बेरीज, मराठीतील संधीचे नियम).
प्रश्न स्वरूप: यामध्ये बहुपर्यायी प्रश्न, रिकाम्या जागा भरा, जोड्या लावा, चूक की बरोबर ओळखा अशा विविध प्रकारच्या प्रश्नांचा समावेश असतो, जेणेकरून चुकीचे नेमके क्षेत्र ओळखता येते.
वेळेचे बंधन नसते: विद्यार्थ्याला विचार करून उत्तरे देण्यास पुरेसा वेळ दिला जातो.
६. उपचारात्मक अध्यापन (Remedial Teaching)
संकल्पना: निदानात्मक चाचणीद्वारे विद्यार्थ्यांच्या अडचणींची कारणे समजल्यानंतर, त्या अडचणी दूर करण्यासाठी जे विशेष आणि वैयक्तिक स्वरूपाचे मार्गदर्शन केले जाते, त्याला 'उपचारात्मक अध्यापन' म्हणतात. हे सामान्य वर्गातील अध्यापनापेक्षा वेगळे आणि अधिक केंद्रित असते.
उपचारात्मक अध्यापनाची वैशिष्ट्ये:
वैयक्तिक लक्ष: प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या गरजेनुसार अध्यापन पद्धती निवडली जाते.
लहान गट: समान अडचणी असणाऱ्या विद्यार्थ्यांचे लहान गट करून त्यांना शिकवले जाते.
विविध शैक्षणिक साधनांचा वापर: संकल्पना सोपी करून सांगण्यासाठी चित्रे, मॉडेल्स, खेळ, ऑडिओ-व्हिज्युअल साधनांचा वापर केला जातो.
सोप्याकडून कठीणाकडे: आधी सोप्या आणि मूर्त संकल्पना शिकवून नंतर गुंतागुंतीच्या आणि अमूर्त संकल्पनांकडे नेले जाते.
भरपूर सराव: शिकवलेल्या भागावर प्रभुत्व मिळेपर्यंत विविध उदाहरणांद्वारे सराव करून घेतला जातो.
सकारात्मक प्रोत्साहन: विद्यार्थ्यांच्या लहान-सहान प्रगतीचेही कौतुक करून त्यांचा आत्मविश्वास वाढवला जातो.
उपचारात्मक अध्यापनाच्या पद्धती:
विशेष तासिका: शाळेच्या वेळेत किंवा नंतर विशेष तासांचे आयोजन करणे.
विषय मित्र: हुशार विद्यार्थ्यांची मदत घेऊन गटात अध्ययन करणे.
कृतीयुक्त शिक्षण: विद्यार्थ्यांना प्रत्यक्ष कृती करायला लावून संकल्पना स्पष्ट करणे.
खेळातून शिक्षण: भाषिक किंवा गणितीय खेळ वापरून शिकवणे.
७. प्रगती पुस्तक आणि नोंदी (Progress Report and Records)
महत्त्व: विद्यार्थ्यांच्या मूल्यमापनाच्या नोंदी ठेवणे हे CCE चा एक महत्त्वाचा भाग आहे. या नोंदींमुळे विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीचा आलेख तयार करता येतो आणि भविष्यातील मार्गदर्शनासाठी त्याचा उपयोग होतो.
नोंदी ठेवण्याचे प्रकार:
संचयी नोंद वही (Cumulative Record): यामध्ये विद्यार्थ्याची वैयक्तिक माहिती, कौटुंबिक पार्श्वभूमी, शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य, उपस्थिती, तसेच शालेय आणि सह-शालेय क्षेत्रातील प्रगतीची सविस्तर नोंद वर्षानुवर्षे ठेवली जाते. हे विद्यार्थ्याच्या विकासाचे समग्र चित्र दर्शवते.
वर्णनात्मक नोंदी (Anecdotal Records): शिक्षक विद्यार्थ्यांच्या वर्तनातील किंवा अध्ययनातील विशिष्ट आणि उल्लेखनीय घटनांची थोडक्यात नोंद ठेवतात. (उदा. 'रमेशने आज गटात स्वतःहून पुढाकार घेऊन प्रकल्प पूर्ण केला.')
पोर्टफोलिओ (Portfolio): यामध्ये विद्यार्थ्याने वर्षभरात केलेल्या उत्कृष्ट कामांचे (उदा. चित्रे, निबंध, प्रकल्प अहवाल, चाचणी पत्रिका) पद्धतशीरपणे संकलन केलेले असते. हे विद्यार्थ्याच्या क्षमता आणि प्रगतीचा पुरावा असते.
प्रगती पुस्तक (Progress Report): हे पालकांना विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीबद्दल माहिती देणारे औपचारिक साधन आहे. यामध्ये आकारिक आणि संकलित मूल्यमापनातील गुण किंवा श्रेणी, उपस्थिती आणि शिक्षकांचा अभिप्राय नोंदवलेला असतो.
पालकांना माहिती देणे:
पालक सभा (Parent-Teacher Meeting): नियमित पालक सभा आयोजित करून विद्यार्थ्यांच्या प्रगती, अडचणी आणि क्षमतांबद्दल पालकांशी चर्चा करणे.
प्रगती पुस्तकाद्वारे: सत्राच्या शेवटी प्रगती पुस्तक पालकांना दाखवून त्यांच्याकडून स्वाक्षरी घेणे.
मुक्त संवाद: गरज वाटल्यास पालकांशी वैयक्तिक पातळीवर संवाद साधून पाल्याच्या विकासासाठीร่วมपणे प्रयत्न करणे.
