१. भाषा अध्यापनाची सूत्रे / पद्धती (Maxims of Language Teaching)
भाषा शिकवणे ही एक कला आणि शास्त्र आहे. विद्यार्थ्यांपर्यंत भाषा सोप्या आणि प्रभावी पद्धतीने पोहोचवण्यासाठी काही मानसशास्त्रीय आणि शैक्षणिक सूत्रांचा वापर केला जातो. ही सूत्रे अध्यापन अधिक परिणामकारक बनवतात.
ज्ञाताकडून अज्ञाताकडे (From Known to Unknown):
अर्थ: शिकवण्याची सुरुवात अशा गोष्टींपासून करावी, ज्या विद्यार्थ्याला आधीच माहित आहेत आणि मग हळूहळू नवीन, अज्ञात संकल्पनांकडे जावे.
उदाहरण: विद्यार्थ्यांना 'घर' या शब्दाबद्दल माहिती असेल, तर 'घराचे प्रकार' (उदा. कौलारू घर, धाब्याचे घर, अपार्टमेंट) ही नवीन माहिती देता येते. आधी 'आई' हा शब्द शिकवून मग 'आईचे प्रेम' ही अमूर्त संकल्पना शिकवावी.
फायदा: यामुळे विद्यार्थ्याचा आत्मविश्वास वाढतो आणि नवीन ज्ञान आत्मसात करणे सोपे होते.
सोप्याकडून कठीणाकडे (From Simple to Complex):
अर्थ: सुरुवातीला भाषेतील सोपे घटक (उदा. शब्द, छोटी वाक्ये) शिकवावेत आणि त्यानंतरच कठीण किंवा गुंतागुंतीचे घटक (उदा. जोडशब्द, वाक्प्रचार, म्हणी, व्याकरण नियम) शिकवावेत.
उदाहरण: आधी "राम आंबा खातो" हे सोपे वाक्य शिकवावे. त्यानंतर "रामने गोड आंबा खाल्ला" यांसारखी विशेषणे वापरून वाक्ये शिकवावीत. आधी स्वर आणि व्यंजने, मग साधे शब्द आणि त्यानंतर जोडशब्द शिकवावेत.
फायदा: विद्यार्थ्याला शिकण्यात रस वाटतो आणि भाषेबद्दल भीती वाटत नाही.
मूर्ताकडून अमूर्ताकडे (From Concrete to Abstract):
अर्थ: ज्या गोष्टी विद्यार्थी पाहू किंवा स्पर्श करू शकतात (मूर्त), त्या गोष्टींच्या मदतीने अमूर्त (ज्याला भौतिक अस्तित्व नाही) संकल्पना शिकवाव्यात.
उदाहरण: 'प्रामाणिकपणा' ही अमूर्त संकल्पना शिकवण्यासाठी, 'लाकूडतोड्याची गोष्ट' सांगावी, ज्यात तो प्रामाणिकपणे आपली कुऱ्हाड सोन्याची नसल्याचे सांगतो. 'फुल' दाखवून (मूर्त) 'सौंदर्य' (अमूर्त) ही कल्पना स्पष्ट करता येते.
फायदा: अमूर्त संकल्पना समजायला सोप्या होतात आणि त्या कायमस्वरूपी लक्षात राहतात.
विशेषाकडून सामान्याकडे (From Particular to General):
अर्थ: आधी अनेक विशिष्ट उदाहरणे देऊन मग त्याआधारे एक सामान्य नियम किंवा निष्कर्ष तयार करायला शिकवावे. यालाच 'उदगामी पद्धत' (Inductive Method) म्हणतात.
उदाहरण: 'मुलगा', 'घोडा', 'पर्वत', 'नदी' ही अनेक उदाहरणे दिल्यानंतर 'या सर्वांना नाम म्हणतात' हा सामान्य नियम सांगावा. अनेक पुल्लिंगी-स्त्रीलिंगी शब्दांच्या जोड्या दिल्यानंतर लिंग बदलाचे नियम सांगावेत.
फायदा: विद्यार्थी स्वतः नियम शोधायला शिकतात, ज्यामुळे त्यांची विचारप्रक्रिया चालना मिळते.
पूर्णाकडून भागाकडे (From Whole to Part):
अर्थ: गेस्टाल्ट (Gestalt) मानसशास्त्रानुसार, आपण कोणतीही गोष्ट समग्रपणे (पूर्ण) पाहतो आणि नंतर तिच्या भागांकडे लक्ष देतो. अध्यापनात आधी पूर्ण घटक (उदा. कविता, वाक्य) सादर करावा आणि नंतर त्याचे भाग (उदा. कडवे, शब्द, अक्षरे) शिकवावेत.
उदाहरण: आधी संपूर्ण कविता तालासुरात म्हणून दाखवावी. विद्यार्थ्यांना ती आवडल्यानंतर, त्यातील प्रत्येक कडवे, ओळ आणि शब्दांचा अर्थ शिकवावा.
फायदा: विद्यार्थ्याला संदर्भासहित शिकता येते, ज्यामुळे शिकणे अर्थपूर्ण होते.
विश्लेषणाकडून संश्लेषणाकडे (From Analysis to Synthesis):
अर्थ: आधी एखाद्या घटकाचे (उदा. वाक्य) वेगवेगळ्या भागांमध्ये विश्लेषण (Analysis) करावे आणि नंतर ते सर्व भाग जोडून एकसंध अर्थ (Synthesis) तयार करायला शिकवावे.
उदाहरण: "शेतकरी शेतात काम करतो" या वाक्याचे 'शेतकरी' (कर्ता), 'शेतात' (कर्म), 'काम करतो' (क्रियापद) असे विश्लेषण करावे. त्यानंतर हे सर्व भाग एकत्र करून वाक्याचा पूर्ण अर्थ समजवून सांगावा.
फायदा: भाषेची संरचना (structure) समजण्यास मदत होते.
२. भाषिक कौशल्यांचा विकास: LSRW (श्रवण, भाषण, वाचन, लेखन)
भाषा आत्मसात करणे म्हणजे केवळ तिचे व्याकरण शिकणे नव्हे, तर तिचा व्यवहारात प्रभावीपणे वापर करता येणे. यासाठी चार मूलभूत भाषिक कौशल्ये विकसित करणे अत्यंत आवश्यक आहे. यांना LSRW (Listening, Speaking, Reading, Writing) असे म्हटले जाते.
ही कौशल्ये दोन प्रकारात विभागली जातात:
ग्रहणात्मक/आकलनात्मक कौशल्ये (Receptive Skills): याद्वारे आपण माहिती ग्रहण करतो.
श्रवण (Listening): ऐकून अर्थ समजून घेणे.
वाचन (Reading): वाचून अर्थ समजून घेणे.
अभिव्याक्तात्मक/उत्पादक कौशल्ये (Productive/Expressive Skills): याद्वारे आपण आपले विचार व्यक्त करतो.
भाषण (Speaking): बोलून विचार मांडणे.
लेखन (Writing): लिहून विचार मांडणे.
अ. श्रवण कौशल्य (Listening Skill)
अर्थ: श्रवण म्हणजे केवळ ऐकणे नव्हे, तर लक्षपूर्वक ऐकून त्याचा अर्थ समजून घेणे, त्याचा अन्वयार्थ लावणे आणि त्यावर योग्य प्रतिक्रिया देणे. हे भाषेच्या इतर सर्व कौशल्यांचा पाया आहे.
महत्त्व:
उच्चारांचे योग्य ज्ञान होण्यासाठी श्रवण आवश्यक आहे.
भाषण कौशल्याचा विकास श्रवणावर अवलंबून असतो.
संवादातील भावना, हेतू आणि गर्भित अर्थ समजण्यासाठी श्रवण महत्त्वाचे आहे.
ज्ञान मिळवण्याचे हे प्राथमिक साधन आहे.
श्रवण कौशल्य विकासासाठी उपक्रम:
आदेशाचे पालन: विद्यार्थ्यांना सोपे आदेश देऊन (उदा. "तुमचे पुस्तक उघडा," "खिडकी बंद कर") त्यांचे पालन करायला लावणे.
गोष्ट सांगणे: गोष्ट सांगून त्यावर आधारित सोपे प्रश्न विचारणे (उदा. गोष्टीत कोण कोण होते? राजाने काय आज्ञा दिली?).
संवाद ऐकवणे: दोन व्यक्तींमधील रेकॉर्ड केलेला संवाद ऐकवून त्यावर चर्चा करणे.
बातमी वाचन: रेडिओ किंवा टीव्हीवरील बातम्या ऐकून त्याचा सारांश सांगायला लावणे.
'श्रुतलेखन' (Dictation): शिक्षक शब्द किंवा वाक्ये सांगतात आणि विद्यार्थी ते ऐकून लिहितात. यामुळे ऐकण्यातील अचूकता वाढते.
वर्णन ऐकणे: एखाद्या वस्तूचे, चित्राचे किंवा प्रसंगाचे वर्णन ऐकून ते ओळखायला लावणे.
ब. भाषण/संभाषण कौशल्य (Speaking Skill)
अर्थ: आपले विचार, भावना आणि मते योग्य शब्द, योग्य उच्चार आणि योग्य हावभावांसह तोंडी व्यक्त करणे म्हणजे भाषण कौशल्य.
महत्त्व:
प्रभावी संवादासाठी आणि स्वतःला व्यक्त करण्यासाठी आवश्यक.
आत्मविश्वास वाढवण्यास मदत करते.
सामाजिक संबंध निर्माण करण्यासाठी आणि टिकवण्यासाठी महत्त्वाचे.
भाषण कौशल्य विकासासाठी उपक्रम:
चित्र वर्णन: विद्यार्थ्यांना चित्र दाखवून त्याबद्दल बोलायला लावणे.
गट चर्चा (Group Discussion): सोप्या विषयांवर (उदा. 'माझा आवडता सण') गटांमध्ये चर्चा आयोजित करणे.
भूमिका अभिनय (Role Playing): भाजीवाला-ग्राहक, डॉक्टर-रुग्ण असे संवाद विद्यार्थ्यांना सादर करायला लावणे.
प्रश्न विचारणे: विद्यार्थ्यांना प्रश्न विचारण्यास आणि इतरांच्या प्रश्नांची उत्तरे देण्यास प्रोत्साहित करणे.
कथाकथन: विद्यार्थ्यांनी ऐकलेली किंवा वाचलेली गोष्ट स्वतःच्या शब्दांत सांगायला लावणे.
प्रसंग वर्णन: पाहिलेल्या एखाद्या प्रसंगाचे (उदा. जत्रा, लग्न समारंभ) वर्णन करायला लावणे.
भाषेचे खेळ: 'काय चुकले ओळखा', 'साखळी गोष्ट' यांसारखे खेळ घेणे.
क. वाचन कौशल्य (Reading Skill)
अर्थ: लिखित मजकूर पाहून तो समजून घेणे, त्यातील विचार ग्रहण करणे म्हणजे वाचन. यात केवळ अक्षरांची ओळख नसून, शब्दांचा, वाक्यांचा आणि संपूर्ण मजकुराचा अर्थ लावणे अपेक्षित आहे.
महत्त्व:
ज्ञान आणि माहितीचा सर्वात मोठा स्रोत वाचन आहे.
शब्दसंपत्ती वाढवते.
विचारांना चालना मिळते आणि कल्पना शक्ती वाढते.
लेखन कौशल्याचा विकास होण्यास मदत होते.
वाचनाचे प्रकार:
प्रकट वाचन (Loud Reading): मोठ्याने, स्पष्ट उच्चार आणि योग्य गतीने वाचणे. सुरुवातीच्या टप्प्यात हे आवश्यक आहे.
फायदे: उच्चार सुधारतात, आत्मविश्वास वाढतो, वाचण्यातील चुका शिक्षकांच्या लक्षात येतात.
मौन वाचन (Silent Reading): मनातल्या मनात, शांतपणे आणि वेगाने वाचणे.
फायदे: कमी वेळेत जास्त वाचता येते, वाचलेले अधिक चांगले समजते, एकाग्रता वाढते.
सखोल वाचन (Intensive Reading): मजकुराचा बारकाईने अभ्यास करण्यासाठी, प्रत्येक शब्दाचा आणि वाक्याचा अर्थ समजून घेण्यासाठी केलेले वाचन. (उदा. पाठ्यपुस्तकातील धडा वाचणे)
विस्तृत वाचन (Extensive Reading): आनंदासाठी, सामान्य माहितीसाठी किंवा सरावासाठी केलेले जलद वाचन. (उदा. गोष्टीचे पुस्तक, वर्तमानपत्र वाचणे)
वाचन कौशल्य विकासासाठी उपक्रम:
शब्दकार्ड आणि वाक्यपट्ट्या: विद्यार्थ्यांना शब्दकार्ड आणि वाक्यपट्ट्या वाचायला देणे.
बालसाहित्य: मुलांना त्यांच्या वयोगटानुसार सोपी, आकर्षक आणि सचित्र पुस्तके वाचायला देणे.
वर्तमानपत्रातील कात्रणे: सोप्या बातम्या किंवा सदरे वाचायला देणे.
वाचन स्पर्धा: प्रकट वाचनाची स्पर्धा आयोजित करणे.
ग्रंथालयाचा वापर: विद्यार्थ्यांना ग्रंथालयात जाऊन आवडीची पुस्तके निवडायला आणि वाचायला शिकवणे.
'वाचून दाखवा': सूचना फलकावरील सूचना, दुकानांच्या पाट्या वाचायला लावणे.
ड. लेखन कौशल्य (Writing Skill)
अर्थ: आपले विचार आणि भावना लिपीच्या (अक्षरांच्या) माध्यमातून कागदावर उतरवणे म्हणजे लेखन. हे सर्वात गुंतागुंतीचे आणि शेवटी विकसित होणारे कौशल्य आहे.
महत्त्व:
ज्ञानाची नोंद ठेवण्यासाठी आणि ते इतरांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी आवश्यक.
विचारांना कायमस्वरूपी स्वरूप देता येते.
विचारांमध्ये सुसूत्रता आणि तर्कशुद्धता आणण्यास मदत करते.
लेखनाचे टप्पे:
पूर्व-लेखन तयारी: अक्षर लेखनासाठी स्नायूंना तयार करणे. (उदा. रेघोट्या मारणे, गिरवणे, रंग भरणे)
अक्षर लेखन: अक्षरांचे योग्य वळण शिकवणे.
शुद्धलेखन: र्‍हस्व, दीर्घ, वेलांटी, उकार यांसारख्या चुका टाळून अचूक लिहिणे.
स्वतंत्र लेखन: स्वतःच्या विचारांना आणि कल्पनांना लिखित स्वरूपात मांडणे. (उदा. पत्रलेखन, निबंधलेखन)
लेखन कौशल्य विकासासाठी उपक्रम:
अनुलेखन: पुस्तकात बघून जसेच्या तसे लिहिणे.
श्रुतलेखन: ऐकलेले लिहिणे. यामुळे श्रवण आणि लेखन दोन्ही कौशल्यांचा विकास होतो.
चित्र पाहून लिहिणे: चित्राचे वर्णन काही वाक्यांमध्ये लिहिणे.
अपूर्ण गोष्ट पूर्ण करणे: एक अपूर्ण गोष्ट देऊन ती पूर्ण करायला लावणे.
पत्रलेखन: सोप्या विषयांवर (उदा. मित्राला वाढदिवसाच्या शुभेच्छा) पत्र लिहायला शिकवणे.
अनुभव लेखन: स्वतःच्या अनुभवांवर आधारित लेखन करण्यास प्रोत्साहित करणे. (उदा. 'माझी सहल')
शब्दखेळ: दिलेल्या अक्षरावरून शब्द तयार करणे, शब्दांची अंताक्षरी खेळणे.
LSRW कौशल्यांचा परस्पर संबंध आणि एकात्मिक विकास
ही चारही कौशल्ये एकमेकांपासून वेगळी नाहीत, तर ती एकमेकांशी घट्ट जोडलेली आहेत.
श्रवण आणि भाषण (Listening & Speaking): जेवढे चांगले ऐकू, तेवढे चांगले बोलू शकतो. चांगले श्रवण केल्याशिवाय उच्चार आणि शब्दसंपत्ती वाढत नाही.
वाचन आणि लेखन (Reading & Writing): जेवढे जास्त वाचू, तेवढी आपली शब्दसंपत्ती आणि वाक्यरचना सुधारेल, ज्यामुळे लिखाण प्रभावी होते.
श्रवण आणि वाचन (Listening & Reading): ही दोन्ही ग्रहणात्मक कौशल्ये आहेत. ती आपल्याला माहिती मिळवून देतात.
भाषण आणि लेखन (Speaking & Writing): ही दोन्ही अभिव्यक्तीची कौशल्ये आहेत. याद्वारे आपण विचार मांडतो.
एकाच वेळी अनेक कौशल्यांचा विकास साधण्यासाठी 'एकात्मिक दृष्टिकोन' (Integrated Approach) वापरणे महत्त्वाचे आहे.
उदाहरण: वर्गात एखादा धडा शिकवताना:
भाषण: शिक्षक आधी धड्याबद्दल प्रस्तावना करतात, प्रश्न विचारतात.
श्रवण: विद्यार्थी शिक्षकांचे बोलणे आणि धड्याचे प्रकट वाचन लक्षपूर्वक ऐकतात.
वाचन: विद्यार्थी स्वतः प्रकट आणि मौन वाचन करतात.
लेखन: धड्याच्या शेवटी स्वाध्याय आणि प्रश्नांची उत्तरे लिहितात.
अशा प्रकारे एकाच घटकाच्या माध्यमातून चारही कौशल्यांना संधी देता येते, ज्यामुळे भाषेचे शिक्षण समग्र आणि प्रभावी होते.
