१. संकल्पना स्पष्टीकरण: Approach, Method आणि Technique
Approach (दृष्टिकोन):
अर्थ: भाषेचे स्वरूप काय आहे आणि भाषा कशी शिकवली जावी, याबद्दलची एक तात्विक भूमिका, सिद्धांत किंवा विश्वास. हे अध्यापनाच्या मूलभूत तत्त्वांना संदर्भित करते.
उदाहरण:
Communicative Approach: भाषा शिकणे म्हणजे संवाद साधण्याची क्षमता विकसित करणे. विद्यार्थी भाषेचा वापर वास्तविक जीवनातील संवादासाठी करतात.
Structural Approach: भाषा ही संरचनेचा (patterns) संच आहे आणि या संरचने शिकणे महत्त्वाचे आहे.
Cognitive Approach: भाषा शिकणे ही एक मानसिक प्रक्रिया आहे, जिथे विद्यार्थी नियमांची निर्मिती करतात.
हा शिक्षणाच्या व्यापक विचारसरणीचा भाग आहे.
Method (पद्धत):
अर्थ: दृष्टिकोनातून उद्भवलेली शिकवण्याची एक विशिष्ट, सुव्यवस्थित योजना किंवा प्रणाली. दृष्टिकोन प्रत्यक्षात आणण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या कार्यपद्धतींचा संच.
उदाहरण:
Direct Method: या पद्धतीत भाषेच्या संवादात्मक दृष्टिकोनावर भर दिला जातो, जिथे लक्ष्य भाषा थेट शिकवली जाते, मातृभाषेचा वापर टाळला जातो.
Grammar-Translation Method: याचा उपयोग भाषेच्या 'संरचनात्मक' दृष्टिकोनातून होतो, जिथे व्याकरणाचे नियम शिकवले जातात आणि भाषांतर केले जाते.
Audio-Lingual Method: सवयी निर्माण करण्याच्या (habit formation) दृष्टिकोनावर आधारित.
हे दृष्टिकोन प्रत्यक्षात आणण्यासाठीचे मार्ग आहेत.
Technique (तंत्र):
अर्थ: पद्धती अंमलात आणण्यासाठी वर्गात वापरली जाणारी विशिष्ट कृती, युक्ती किंवा क्रियाकलाप. हे शिक्षकांच्या दैनंदिन वर्गातील शिकवण्याचे साधन आहे.
उदाहरण:
Role-play (भूमिका-अभिनय): Direct Method किंवा Communicative Language Teaching (CLT) मध्ये संवादाचे कौशल्य विकसित करण्यासाठी वापरले जाते.
Drilling (सराव): Audio-Lingual Method मध्ये व्याकरणाच्या रचनांचा सराव करण्यासाठी वापरले जाते.
Dictation (श्रुतलेखन): अनेक पद्धतींमध्ये ऐकणे आणि लिहिणे या कौशल्यांचा विकास करण्यासाठी वापरले जाते.
Question-Answer sessions (प्रश्न-उत्तर सत्रे): Direct Method मध्ये संवादासाठी वापरले जातात.
हे सर्वात लहान स्तरावरील विशिष्ट वर्गातील कृती आहेत.
२. प्रमुख भाषा-अध्यापन पद्धती (Major Language Teaching Methods)
अ) Grammar-Translation Method (व्याकरण-भाषांतर पद्धत)
उगम: पारंपरिक लॅटिन आणि ग्रीक भाषा शिकवण्याच्या पद्धतीतून विकसित.
मुख्य उद्देश: विद्यार्थ्यांना लक्ष्य भाषेचे साहित्य वाचता यावे आणि व्याकरण नियमांचे ज्ञान प्राप्त व्हावे.
वैशिष्ट्ये:
मातृभाषेचा वापर: वर्गात मातृभाषेचा (उदा. मराठीचा) मोठ्या प्रमाणात वापर केला जातो.
शब्दसंग्रह: शब्दांचे अर्थ मातृभाषेतून दिले जातात. शब्दांच्या याद्या, व्याकरण नियम आणि त्यांचे भाषांतर यावर भर.
व्याकरण: व्याकरणाचे नियम स्पष्टपणे शिकवले जातात आणि नंतर त्यांचा सराव केला जातो (उदा. 'to be' क्रियापदाचे नियम शिकवून वाक्ये बनवणे).
वाचन आणि लेखन: वाचन आणि लेखनावर अधिक भर दिला जातो; बोलणे आणि ऐकण्याकडे दुर्लक्ष केले जाते.
शिक्षक-केंद्रित: शिक्षक नियमांचे स्पष्टीकरण देतात आणि विद्यार्थी त्यांचे अनुकरण करतात.
उदाहरण:
शिक्षक इंग्रजी वाक्य देतात: "The cat sat on the mat."
विद्यार्थी त्याचे मराठीत भाषांतर करतात: "मांजर चटईवर बसले."
शिक्षक व्याकरणाचा नियम शिकवतात: Simple Past Tense (कर्ता + क्रियापदाचे दुसरे रूप).
फायदे:
व्याकरण नियम स्पष्ट होतात.
मोठ्या गटांसाठी सोपी.
साहित्य वाचण्यासाठी उपयुक्त.
तोटे:
संवादात्मक कौशल्ये विकसित होत नाहीत.
विद्यार्थी नैसर्गिकरित्या बोलू शकत नाहीत.
लक्ष्य भाषेत विचार करण्याची क्षमता कमी होते.
ब) Direct Method (थेट पद्धत)
उगम: Grammar-Translation Method च्या मर्यादांवर उपाय म्हणून १९ व्या शतकाच्या शेवटी विकसित झाली.
मुख्य उद्देश: विद्यार्थ्यांना नैसर्गिकरित्या लक्ष्य भाषा (इंग्रजी) वापरता यावी, जशी लहान मूल आपली पहिली भाषा शिकते.
वैशिष्ट्ये:
मातृभाषेवर पूर्ण बंदी: वर्गात केवळ लक्ष्य भाषेचा (इंग्रजीचा) वापर केला जातो. मातृभाषेचा वापर पूर्णपणे टाळला जातो.
नैसर्गिक भाषा संपादन: प्रश्न-उत्तर, वस्तू दाखवून, प्रात्यक्षिक करून (demonstration) आणि कृती करून भाषा शिकवली जाते.
बोलणे आणि ऐकण्यावर भर: या कौशल्यांवर सर्वाधिक भर असतो.
व्याकरण: व्याकरण नियमांचे औपचारिक शिक्षण दिले जात नाही; विद्यार्थी वापराद्वारे (inductively) नियम शिकतात.
शिक्षक आणि विद्यार्थी यांच्यात संवाद: सतत संवादाला प्रोत्साहन दिले जाते.
उदाहरण:
शिक्षक सफरचंद दाखवून विचारतात: "What is this?" (विद्यार्थी: "This is an apple.")
"What colour is the apple?" (विद्यार्थी: "The apple is red.")
नियम न सांगता, क्रियापदांची अनेक उदाहरणे देऊन शिकवले जाते.
फायदे:
संवादात्मक कौशल्ये (बोलणे, ऐकणे) वाढतात.
नैसर्गिकरित्या भाषा शिकण्यास मदत होते.
विद्यार्थ्यांचा आत्मविश्वास वाढतो.
तोटे:
शिक्षक आणि विद्यार्थ्यांकडून उच्च पातळीवरील लक्ष आणि कठोरता आवश्यक आहे.
सर्व संकल्पना केवळ लक्ष्य भाषेत समजावून सांगणे कठीण असू शकते.
मोठ्या गटांमध्ये प्रभावीपणे वापरणे आव्हानदायक असू शकते.
क) Audio-Lingual Method (ALM)
उगम: दुसऱ्या महायुद्धानंतर, अमेरिकेत सैनिकांना परदेशी भाषा त्वरित शिकवण्यासाठी विकसित केली गेली. वर्बल बिहेविअरिझम (Verbal Behaviorism) च्या सिद्धांतावर आधारित.
मुख्य उद्देश: अचूक उच्चारण आणि व्याकरणाच्या संरचनेची सवय (habit formation) निर्माण करणे.
वैशिष्ट्ये:
पुनरावृत्ती आणि पाठांतर (Repetition and Memorization): विद्यार्थी नमुन्यांची (patterns) वारंवार पुनरावृत्ती करतात आणि संवाद पाठांतर करतात.
सराव (Drilling): विविध प्रकारचे ड्रिलिंग (उदा. Substitution drills, Transformation drills) वापरले जातात.
मातृभाषेचा मर्यादित वापर: शक्यतो मातृभाषा वापरणे टाळले जाते.
ऐकणे आणि बोलणे: या कौशल्यांवर खूप भर दिला जातो, कारण असे मानले जाते की योग्य सवयी यातूनच विकसित होतात.
त्रुटी दुरुस्ती (Error Correction): चुका त्वरित दुरुस्त केल्या जातात जेणेकरून चुकीची सवय लागू नये.
उदाहरण:
शिक्षक: "I am going to the market."
विद्यार्थी (पुनरावृत्ती): "I am going to the market."
शिक्षक (शब्द बदलण्यास सांगतात): "park"
विद्यार्थी: "I am going to the park." (Substitution Drill)
फायदे:
उच्चार आणि व्याकरण अचूकता सुधारते.
जलद सवयी निर्माण करण्यास मदत करते.
विशेषतः मोठ्या गटांसाठी उपयुक्त.
तोटे:
विद्यार्थी यांत्रिकपणे (mechanically) भाषा वापरतात, सर्जनशीलता (creativity) कमी होते.
वास्तविक जीवनातील संवादासाठी ते पुरेसे नसते.
शिकण्याची प्रक्रिया कंटाळवाणी होऊ शकते.
३. आधुनिक दृष्टिकोन (Modern Approaches)
अ) Communicative Language Teaching (CLT) - संवादात्मक भाषा अध्यापन
उगम: १९७० च्या दशकात Audio-Lingual Method च्या मर्यादांवर उपाय म्हणून विकसित. याचा मुख्य भर 'संप्रेषणात्मक क्षमता' (communicative competence) विकसित करण्यावर आहे.
मुख्य उद्देश: विद्यार्थ्यांना लक्ष्य भाषेत प्रभावीपणे संवाद साधण्यास सक्षम करणे.
वैशिष्ट्ये:
संवादावर भर: भाषेच्या व्याकरणाच्या नियमांपेक्षा, तिचा संवादात्मक वापर कसा करायचा यावर अधिक लक्ष दिले जाते.
अर्थपूर्ण क्रियाकलाप: रोल-प्ले, गट चर्चा, समस्या सोडवणे (problem-solving), माहितीची देवाणघेवाण (information gap activities) यांसारख्या क्रियाकलापांद्वारे शिक्षण.
विद्यार्थी-केंद्रित: विद्यार्थी सक्रिय सहभागी असतात, शिक्षक मार्गदर्शक (facilitator) म्हणून काम करतात.
त्रुटी स्वीकार्यता: संवादाच्या प्रक्रियेत होणाऱ्या लहान चुका स्वीकारल्या जातात, कारण संदेश पोहोचवणे अधिक महत्त्वाचे मानले जाते.
नैसर्गिक भाषा वापर: वास्तविक जीवनातील परिस्थिती आणि संवादाला प्राधान्य दिले जाते.
उदाहरण:
विद्यार्थ्यांना दोन गटांमध्ये विभागून एकाला रेस्टॉरंटमधील ग्राहक आणि दुसऱ्याला वेटरची भूमिका दिली जाते. त्यांना मेनू पाहून ऑर्डर देण्याचा आणि घेण्याचा संवाद करायला सांगितला जातो.
दोन विद्यार्थ्यांना वेगवेगळ्या माहितीचे तुकडे दिले जातात (उदा. एकाला नकाशाचा एक भाग, दुसऱ्याला दुसरा भाग) आणि त्यांना संवाद साधून पूर्ण नकाशा तयार करण्यास सांगितले जाते.
फायदे:
विद्यार्थ्यांची संवादात्मक क्षमता मोठ्या प्रमाणात सुधारते.
शिकणे अधिक मनोरंजक आणि अर्थपूर्ण होते.
विद्यार्थ्यांचा आत्मविश्वास वाढतो.
वास्तविक जीवनातील परिस्थितींमध्ये भाषा वापरण्यास मदत करते.
तोटे:
मोठ्या वर्गांमध्ये व्यवस्थापन करणे कठीण होऊ शकते.
व्याकरण अचूकतेकडे दुर्लक्ष होण्याची शक्यता असते.
प्रभावी वापरासाठी शिक्षकांना विशेष प्रशिक्षण आवश्यक.
ब) Structural Approach (रचनात्मक दृष्टिकोन)
उगम: २० व्या शतकाच्या मध्यात भाषा वैज्ञानिक अभ्यासातून विकसित.
मुख्य उद्देश: भाषेच्या मूलभूत संरचनेचे (patterns) ज्ञान आणि त्यावर प्रभुत्व मिळवणे.
वैशिष्ट्ये:
संयमित शिक्षण (Graded Learning): भाषेच्या रचना (उदा. वाक्यरचना, शब्दरचना) सोप्याकडून कठीणाकडे अशा क्रमाने शिकवल्या जातात.
संरचनेचे महत्त्व: भाषेतील विविध वाक्यरचना (उदा. Subject-Verb-Object) आणि त्यांचे प्रकार शिकण्यावर भर.
सराव: विशिष्ट रचनांचा वारंवार सराव (drilling) केला जातो.
ऐकणे आणि बोलणे: या कौशल्यांवर लक्ष दिले जाते, परंतु ते विशिष्ट रचनांच्या सरावाद्वारे होते.
उदाहरण:
रचना १: Subject + V1 + Object (उदा. I play cricket.)
रचना २: Subject + am/is/are + V4 + Object (उदा. I am playing cricket.)
शिक्षक या रचनांचे नमुने देतात आणि विद्यार्थ्यांकडून त्यांचा सराव करून घेतात.
फायदे:
व्याकरणाची अचूकता वाढते.
भाषेच्या मूलभूत संरचनेची मजबूत पकड येते.
शिक्षण पद्धतशीर आणि क्रमबद्ध होते.
तोटे:
संवादात्मक कौशल्यांची कमतरता राहू शकते.
यांत्रिक शिक्षणामुळे भाषा नीरस वाटू शकते.
वास्तविक जीवनातील संवादापेक्षा नियमांवर जास्त भर.
४. इतर महत्त्वाच्या संकल्पना आणि पद्धतींचा थोडक्यात परिचय:
Task-Based Language Teaching (TBLT): विद्यार्थ्यांना विशिष्ट कार्य (task) दिले जाते आणि ते पूर्ण करण्यासाठी त्यांना लक्ष्य भाषेचा वापर करावा लागतो. (उदा. एका हॉटेलचे नियोजन करणे).
Content and Language Integrated Learning (CLIL): इतर विषयांचे (उदा. विज्ञान, भूगोल) शिक्षण लक्ष्य भाषेत दिले जाते, ज्यामुळे भाषा आणि विषय ज्ञान दोन्ही एकाच वेळी शिकले जातात.
Total Physical Response (TPR): शिक्षकांच्या आदेशानुसार विद्यार्थी शारीरिक हालचाली करतात. (उदा. "Stand up!", "Touch your nose!"). नवशिक्यांसाठी उपयुक्त.
Silent Way: शिक्षक कमी बोलतात, विद्यार्थी निरीक्षण करून आणि स्वतःच्या चुका दुरुस्त करून शिकतात.
Community Language Learning (CLL): विद्यार्थी एका वर्तुळात बसतात आणि त्यांना काय बोलायचे आहे ते त्यांच्या मातृभाषेत सांगतात. शिक्षक त्याचे लक्ष्य भाषेत भाषांतर करतात आणि विद्यार्थी ते पुन्हा लक्ष्य भाषेत बोलतात.
निष्कर्ष:
प्रत्येक अध्यापन दृष्टिकोन, पद्धत आणि तंत्राचे स्वतःचे फायदे आणि तोटे आहेत. आदर्शपणे, एक चांगला शिक्षक विद्यार्थ्यांच्या गरजा, शिकवल्या जाणाऱ्या भाषेचे स्वरूप आणि उपलब्ध संसाधनांनुसार विविध दृष्टिकोन आणि पद्धतींमधील योग्य तंत्रांचा वापर करून अध्यापन प्रभावी करतो, ज्याला Eclectic Approach असे म्हणतात.
