१. वाक्यातील मूलभूत घटक: उद्देश आणि विधेय (Subject and Predicate)
वाक्य (Sentence): पूर्ण अर्थ व्यक्त करणारा शब्दांचा समूह म्हणजे वाक्य.
उद्देश्य (Subject): वाक्यात ज्याच्या विषयी माहिती सांगितली जाते तो कर्ता किंवा कर्त्याच्या जागी असलेले शब्दसमूह.
उदाहरणे:
शूर राम लढाईत जिंकला. (उद्देश - शूर राम)
ती मुलगी अभ्यास करत आहे. (उद्देश - ती मुलगी)
माझे आजोबा दररोज बागेत फिरतात. (उद्देश - माझे आजोबा)
उद्देश्य विस्तार (Enlargement of Subject): उद्देश्याबद्दल अधिक माहिती सांगणारे शब्द/शब्दसमूह. (उदा. 'शूर' हा 'राम' या उद्देश्याचा विस्तार आहे.)
विधेय (Predicate): उद्देश्याविषयी जी माहिती सांगितली जाते, ते वाक्यतील क्रियापद आणि क्रियापदाशी संबंधित असलेले इतर शब्द.
उदाहरणे:
शूर राम लढाईत जिंकला. (विधेय - लढाईत जिंकला)
ती मुलगी अभ्यास करत आहे. (विधेय - अभ्यास करत आहे)
विधेय विस्तार (Enlargement of Predicate): विधेयाबद्दल अधिक माहिती सांगणारे शब्द/शब्दसमूह. (उदा. 'लढाईत' हा 'जिंकला' या विधेयाचा विस्तार आहे; यात कर्म, पूरक, क्रियाविशेषण यांचा समावेश होतो.)
२. रचनेनुसार वाक्यांचे प्रकार (Types based on Structure)
वाक्यामध्ये असणाऱ्या उद्देश्य (कर्ते) आणि विधेय (क्रियापदे) यांच्या संख्येवरून हे प्रकार निश्चित होतात.
२.१. केवल वाक्य (Simple Sentence)
ओळख: या वाक्यात एकच उद्देश (कर्ता) आणि एकच विधेय (मुख्य क्रियापद) असते.
एका वेळी एकच क्रिया किंवा विधान पूर्ण होते.
या वाक्यात एकच मुख्य क्रियापद (समापन क्रियापद) असते.
उदाहरणे:
आम्ही रोज शाळेत जातो. (जातो - १ मुख्य क्रियापद)
त्याने उत्तम चित्र काढले. (काढले - १ मुख्य क्रियापद)
त्याने पुस्तक वाचून संपवले. (संपवले - १ मुख्य क्रियापद; वाचून - गौण/असमापक क्रियापद.)
२.२. मिश्र वाक्य (Complex Sentence)
ओळख: या वाक्यात एक मुख्य वाक्य (Principal Clause) आणि एक किंवा अधिक गौण वाक्ये (Subordinate Clauses) असतात.
गौण वाक्ये मुख्य वाक्यावर अर्थासाठी अवलंबून असतात.
उभयान्वयी अव्यये (Conjunctions): ही वाक्ये जेव्हा-तेव्हा, जर-तर, की, म्हणून, जो-तो, ज्याने-त्याने अशा गौणत्वसूचक उभयान्वयी अव्ययांनी जोडलेली असतात.
उदाहरणे:
जर पाऊस आला, तर शेतकरी आनंदित होतील. (जर-तर)
जो अभ्यास करेल, तोच पास होईल. (जो-तो)
माझ्या शिक्षकांनी सांगितले की, प्रामाणिक राहा. ('की' ने गौण वाक्य जोडले)
गौण वाक्याचे प्रकार: नाम, विशेषण आणि क्रियाविशेषण गौण वाक्य.
२.३. संयुक्त वाक्य (Compound Sentence)
ओळख: या वाक्यात दोन किंवा अधिक समान दर्जाची/स्वतंत्र मुख्य वाक्ये असतात.
ती वाक्ये अर्थासाठी एकमेकांवर अवलंबून नसतात, त्यांना स्वतंत्रपणे वापरल्यास त्यांचा अर्थ पूर्ण होतो.
उभयान्वयी अव्यये: ही वाक्ये आणि, व, किंवा, अथवा, म्हणून, पण, परंतु, शिवाय, तरी अशा समानत्वसूचक उभयान्वयी अव्ययांनी जोडलेली असतात.
उदाहरणे:
मी चहा घेतला आणि वाचनाला सुरुवात केली. (दोन स्वतंत्र क्रिया)
तू आज क्रिकेट खेळ किंवा घरी अभ्यास कर. (दोन पर्याय)
त्याने खूप अभ्यास केला, तरीही त्याला कमी गुण मिळाले. (विरोध)
३. अर्थानुसार वाक्यांचे प्रकार (Types based on Meaning/Sense)
वाक्यात व्यक्त होणाऱ्या अर्थावरून (हेतू/भाव) हे प्रकार ठरतात.
३.१. विधानार्थी वाक्य (Assertive/Declarative Sentence)
ओळख: केवळ एक विधान किंवा माहिती सांगितलेली असते.
या वाक्याच्या शेवटी पूर्णविराम (Full Stop) येतो.
उदाहरणे:
भारत माझा देश आहे.
तो नेहमी शाळेत जातो.
माझ्याकडे एक जुने पुस्तक आहे. (यांचे होकारार्थी (Affirmative) आणि नकारार्थी (Negative) उपप्रकार असतात.)
३.२. प्रश्नार्थी वाक्य (Interrogative Sentence)
ओळख: वाक्यात प्रश्न विचारलेला असतो.
या वाक्याच्या शेवटी प्रश्नचिन्ह (?) येते.
उदाहरणे:
तू काल कोठे गेला होतास?
तू माझ्यासोबत येशील का?
३.३. उद्गारार्थी वाक्य (Exclamatory Sentence)
ओळख: मनातल्या भावना (आनंद, दुःख, आश्चर्य, भीती) उद्गार स्वरूपात व्यक्त केलेल्या असतात.
या वाक्याच्या शेवटी उद्गारचिन्ह (!) येते.
उदाहरणे:
किती सुंदर देखावा आहे हा!
अरे रे! किती वाईट झाले हे!
३.४. आज्ञार्थी वाक्य (Imperative Sentence)
ओळख: वाक्यातून आज्ञा (Order), उपदेश (Advice), विनंती (Request), आशीर्वाद (Blessing), किंवा प्रार्थना व्यक्त केलेली असते.
उदाहरणे:
दररोज व्यायाम कर. (उपदेश/आज्ञा)
कृपया मला पाणी द्या. (विनंती)
ईश्वर तुझे भले करो. (आशीर्वाद/प्रार्थना)
४. क्रियापदाच्या रूपानुसार वाक्यांचे प्रकार (Types based on Verb Form/Mood)
क्रियापदाच्या रूपावरून किंवा त्याच्या अर्थावरून (Mood) क्रियापदाचा उद्देश कळतो.
४.१. स्वार्थी वाक्य (Indicative/Self-Intended Sentence)
ओळख: क्रियापदाच्या रूपावरून केवळ काळ (Time) कळतो, क्रिया करण्याचा कोणताही हेतू (आज्ञा, विधी, संकेत) कळत नाही. क्रियापदाचा सामान्य अर्थ व्यक्त होतो.
हे वाक्य वर्तमानकाळ, भूतकाळ किंवा भविष्यकाळात असू शकते.
उदाहरणे:
राम शाळेत गेला. (भूतकाळ)
मी अभ्यास करतो. (वर्तमानकाळ)
ती गाणे गाईल. (भविष्यकाळ)
४.२. आज्ञार्थी वाक्य (Imperative Sentence)
ओळख: क्रियापदाच्या रूपावरून आज्ञा, उपदेश, विनंती, आशीर्वाद यांसारख्या क्रियांचा हेतू (प्रवृत्ती/निवृत्ती) व्यक्त होतो.
उदाहरणे:
शांत बसा. (आज्ञा)
सत्य बोलावे. (उपदेश)
देवा, मला यश दे. (प्रार्थना)
४.३. विध्यर्थी वाक्य (Potential/Mandatory Sentence)
ओळख: क्रियापदाच्या रूपावरून कर्तव्य (Duty), शक्यता (Possibility), योग्यता (Ability), किंवा तर्क (Conjecture) व्यक्त होतो.
क्रियापदाला साधारणपणे 'वा/वी/वे/वी' असे प्रत्यय लागलेले असतात.
उदाहरणे:
ग्रंथालयातील पुस्तके काळजीपूर्वक वाचावीत. (कर्तव्य)
आता पाऊस यावा. (शक्यता)
मला तो धडा सहज वाचता येतो. (योग्यता)
४.४. संकेतार्थी वाक्य (Conditional Sentence)
ओळख: क्रियापदाच्या रूपावरून वाक्यात एका क्रियेवर दुसरी क्रिया अवलंबून असल्याचे म्हणजेच अट किंवा संकेत व्यक्त होतो.
यात मुख्यत्वे जर-तर चा वापर होतो.
उदाहरणे:
जर तू मेहनत केली, तर तुला यश मिळेल. (अट)
मी लवकर आलो असतो, पण गाडी उशिरा मिळाली. (संकेत/अट पूर्ण न होण्याची खंत)
५. वाक्य रूपांतरण (Sentence Transformation)
एका वाक्यप्रकाराचे दुसऱ्या वाक्यप्रकारात रूपांतर करताना वाक्याचा अर्थ (Meaning) न बदलता फक्त त्याची रचना (Structure) किंवा रूप बदलणे याला वाक्य रूपांतरण म्हणतात.
५.१. नकारार्थी आणि होकारार्थी वाक्यांचे रूपांतर
नियम: वाक्याचा अर्थ तोच ठेवून शब्दांचे विरुद्धार्थी शब्द वापरून किंवा 'न' काढून टाकून रूपांतर केले जाते.
उदाहरणे:
होकारार्थी: ही कल्पना चांगली आहे.
नकारार्थी रूपांतर: ही कल्पना वाईट नाही.
नकारार्थी: त्याने हे काम केले नाही.
होकारार्थी रूपांतर: त्याने हे काम टाळले (किंवा 'हे काम करण्यात तो अपयशी ठरला').
५.२. विधानार्थी आणि प्रश्नार्थी वाक्यांचे रूपांतर
नियम: विधानार्थी वाक्यात 'प्रश्नार्थक शब्दांचा' वापर करून (उदा. 'कोण', 'कशासाठी') किंवा प्रश्नार्थी वाक्यात 'नकारार्थी' विधान वापरून अर्थ कायम ठेवला जातो.
उदाहरणे:
विधानार्थी: अपमान सहन करणे योग्य नाही.
प्रश्नार्थी रूपांतर: अपमान कोण सहन करेल? (अर्थात - कोणीही सहन करणार नाही)
प्रश्नार्थी: तो काय शाळेत जाणार? (अर्थात - तो शाळेत जाणार नाही.)
विधानार्थी रूपांतर: तो शाळेत जाणार नाही.
५.३. उद्गारार्थी आणि विधानार्थी वाक्यांचे रूपांतर
नियम: उद्गारार्थी वाक्यातील भावना कमी करून विधानाची तीव्रता कमी केली जाते, किंवा विधानार्थी वाक्यातील विशेषणांची तीव्रता वाढवून उद्गार व्यक्त केला जातो.
उदाहरणे:
उद्गारार्थी: केवढा मोठा हा किल्ला!
विधानार्थी रूपांतर: हा किल्ला खूपच मोठा आहे.
विधानार्थी: ही खूप छान कल्पना आहे.
उद्गारार्थी रूपांतर: किती छान कल्पना आहे ही!
५.४. केवल, मिश्र आणि संयुक्त वाक्यांचे रूपांतर
नियम: वाक्यातील क्रियापदांची संख्या आणि उभयान्वयी अव्यये बदलून रचना बदलली जाते, पण अर्थ तोच राहतो.
उदाहरणे (एकाच वाक्याचे तीन प्रकार):
केवल वाक्य: मी स्टेशनवर पोहोचल्यावर गाडी मिळाली. (१ मुख्य क्रियापद)
मिश्र वाक्य: जेव्हा मी स्टेशनवर पोहोचलो, तेव्हा मला गाडी मिळाली. (जेव्हा-तेव्हा - गौणत्वसूचक)
संयुक्त वाक्य: मी स्टेशनवर पोहोचलो आणि मला गाडी मिळाली. (आणि - समानत्वसूचक)
६. सारांश (Quick Revision Table)
