अलंकार: मूलभूत संकल्पना
अलंकार म्हणजे काय?
ज्या साधनांमुळे भाषेला सौंदर्य, आकर्षकता आणि अर्थपूर्णता प्राप्त होते, त्या साधनांना अलंकार असे म्हणतात.
(उदा. दागिन्यांनी मानवी देहाचे सौंदर्य वाढते, तसे अलंकार भाषेचे सौंदर्य वाढवतात.)
अलंकारांचे मुख्य प्रकार:
१. शब्दालंकार (Shabd-Alankar): शब्दांच्या किंवा विशिष्ट अक्षरांच्या रचनेवर आधारित. (Word-based Figure of Speech).
२. अर्थालंकार (Artha-Alankar): शब्दांच्या अर्थावर आधारित. (Meaning-based Figure of Speech).
शब्दालंकार (Shabd-Alankar)
शब्दालंकारात शब्दांची किंवा अक्षरांची पुनरावृत्ती होते, ज्यामुळे नाद, लय आणि श्रवणीयता वाढते.
१. अनुप्रास (Alliteration)
लक्षण: एकाच अक्षराची किंवा वर्णाची पुनरावृत्ती होऊन नाद निर्माण होतो.
उदाहरण:
गडद नीळें जलद श्यामल कोमल राम. (येथे 'ग', 'नी', 'ज', 'श्या', 'को', 'रा' या वर्णांमुळे सौंदर्य आले आहे, परंतु 'ल' आणि 'ळ' ची पुनरावृत्ती अधिक ठळक आहे.)
परिमळ परिमळ परसला. ('प' या वर्णाची पुनरावृत्ती.)
२. यमक (Rhyme)
लक्षण: कवितेच्या चरणांच्या शेवटी, मध्ये किंवा ठराविक ठिकाणी समान उच्चाराचे शब्द किंवा अक्षरे येतात.
उदाहरण:
जाणावे ते जाणावे । बोलू नये ते बोलू नये।
सुसंगती सदा घडो । सुजनवाक्य कानी पडो। (शेवटी 'डो' अक्षराचे यमक.)
आम्ही गार। तुम्ही दार। (मध्यभागी यमक.)
३. श्लेष (Pun)
लक्षण: एकच शब्द वाक्यात दोन भिन्न अर्थांनी वापरला जातो आणि तो दोन्ही अर्थांना लागू होतो.
उदाहरण:
मला एकटा बघून हसलीस, पण तुला माझा अर्थ कळला नाही.
(अर्थ १: एकटा = एकटाच/एकटेपणा)
(अर्थ २: एकटा = 'एकटा' नावाचा व्यक्ती)
कृष्णाचे स्वरूप रम्य आहे.
(अर्थ १: कृष्ण = श्रीकृष्ण)
(अर्थ २: कृष्ण = काळा रंग)
अर्थालंकार - भाग १ (समानतेवर आधारित)
या अलंकारांमध्ये दोन भिन्न वस्तूंमधील साम्य दाखवून भाषेला सौंदर्य प्राप्त होते.
१. उपमा (Simile)
लक्षण: दोन वस्तूंमध्ये (उपमेय आणि उपमान) सारखेपणा दाखवण्यासाठी 'समान', 'सारखा', 'वाणी', 'ज्याप्रमाणे', 'तुल्य', 'सम' यांसारखे साम्यवाचक शब्द वापरले जातात.
उपमेय: ज्याची तुलना करायची. (Subject of comparison)
उपमान: ज्याच्याशी तुलना करायची. (Object of comparison)
उदाहरण:
सावळा राम कमळाप्रमाणे सुंदर आहे. (राम-उपमेय, कमळ-उपमान, प्रमाणे-साम्यवाचक शब्द.)
ती आईसारखी मायाळू आहे.
२. उत्प्रेक्षा (Metaphor/Presumption)
लक्षण: उपमेय हे उपमानच असावे, अशी कल्पना किंवा शक्यता व्यक्त केली जाते. (उपमेय हे जणू उपमानच आहे.)
साम्यवाचक शब्द: 'जणू', 'जणूकाही', 'वाटे', 'भासे', 'गमे', 'की' हे शब्द वापरले जातात.
उदाहरण:
हा आंबा जणू साखरच! (आंबा-उपमेय, साखर-उपमान. आंबा हा साखर असल्याचा भास.)
तिचे मुख कमळ जणू आहे.
३. रूपक (Metaphor/Identity)
लक्षण: उपमेय आणि उपमान यांत अभिन्नता (एकच) आहे, असे मानले जाते; दोन्ही वस्तू एकच आहेत असे मानून साम्यवाचक शब्द वापरले जात नाहीत.
उदाहरण:
आई म्हणजे वात्सल्याचा सागर. (आई आणि सागर यांत भेद नाही, असे थेट सांगितले.)
मन चंचल पक्षी आहे. (मन आणि पक्षी एकरूप मानले.)
४. व्यतिरेक (Exaggerated Simile)
लक्षण: उपमेय हे उपमानापेक्षा श्रेष्ठ किंवा अधिक सरस आहे, असे दर्शवले जाते.
(उपमेय > उपमान)
उदाहरण:
अमृताहुनी गोड नाम तुझे देवा. (देवाचे नाम-उपमेय, अमृत-उपमान. नाम अमृतापेक्षा श्रेष्ठ.)
कलहंसीपेक्षा ही धीमे तिचे चालणे.
अर्थालंकार - भाग २ (इतर महत्त्वाचे प्रकार)
५. चेतनगुणोक्ती (Personification)
लक्षण: निर्जीव वस्तू, निसर्गातील घटक किंवा अमानवी गोष्टी सजीव आहेत आणि त्या मानवाप्रमाणे कृती करत आहेत, असे वर्णन केले जाते.
उदाहरण:
झाडे डोलायला लागली. (झाड-निर्जीव, डोलणे-मानवी कृती.)
मंगल घट जणू हसले. (घट हसणे-मानवी क्रिया.)
६. दृष्टान्त (Illustration)
लक्षण: एखादे तत्त्व किंवा गुपित गोष्ट पटवून देण्यासाठी त्यासारखे दुसरे उदाहरण दिले जाते.
उदाहरण:
'तैसे** जे ज्ञानी पुरुष ते अपूर्णांशीही पूर्णत्व दाखवतात.'
'कष्टकरी लोक जेव्हा कष्टात असतात, तेव्हाही त्यांची श्रद्धा डगमगत नाही.
एक गोष्ट पटवून देण्यासाठी दुसऱ्या गोष्टीचा आधार घेतला जातो.
७. अतिशयोक्ती (Hyperbole)
लक्षण: कोणत्याही गोष्टीचे वर्णन करताना ते अतिशयरित्या फुगवून किंवा वाढवून सांगितले जाते; ज्यामुळे त्याची कल्पना करणे शक्य होत नाही.
उदाहरण:
ती हसली, आणि दोन गावे पाण्यात बुडाली. (अवास्तव फुगवून सांगितलेले वर्णन.)
माझ्या डोळ्यांतून महापूर आला.
८. अनन्वय (Self-Comparison)
लक्षण: उपमेयाची तुलना करण्यासाठी उपमान मिळू शकत नाही; त्यामुळे उपमेयाला उपमेयाचीच उपमा दिली जाते.
(उपमेय = उपमेय)
उदाहरण:
ताजमहल म्हणजे ताजमहलच.
या आंब्यासारखा आंबा नाही.
९. अपन्हुती (Concealment/Denial)
लक्षण: उपमेय हे उपमान नाही, तर ते दुसरीच वस्तू आहे, असे दाखवून उपमेयाचा निषेध (Denial) केला जातो.
शब्द: 'नव्हे', 'हे', 'असूनही', 'नसून'
उदाहरण:
हा हात नव्हे, फुलाचा देठ आहे. (हात हे उपमान नाही, फुलाचा देठ आहे, असे म्हटले.)
हे अमृत नव्हे, साधे पाणी आहे.
१०. स्वभावोक्ती (Natural Description)
लक्षण: एखाद्या वस्तूचे, व्यक्तीचे किंवा दृश्याचे स्वाभाविक, जसेच्या तसे, हुबेहूब, आकर्षक वर्णन केले जाते.
उदाहरण:
काजळ घालतात, तोंडात तांबूल भरतात, कानात कर्णफुले घालतात. (स्त्रीच्या सामान्य कृतीचे वर्णन.)
दोन वर्षांचे बाळ बागेत लुटूपुटू धावत आहे. (त्याच्या स्वाभाविक कृतीचे वर्णन.)
अलंकार ओळखण्याच्या सोप्या युक्त्या (TET Quick Tips)
निष्कर्ष (Final Note for Aspirants)
अलंकारांचा अभ्यास करताना फक्त उदाहरणे पाठ न करता, त्या-त्या अलंकाराचे मूलभूत 'लक्षण' (Definition) आणि 'साम्यवाचक शब्द' लक्षात ठेवा.
