१. राज्य शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद (SCERT), महाराष्ट्र
राज्य शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद (State Council of Educational Research and Training - SCERT), पुणे ही राज्यातील शालेय शिक्षणाची गुणवत्ता वाढवण्यासाठी कार्यरत असणारी शिखर संस्था आहे. ही संस्था राष्ट्रीय स्तरावरील NCERT च्या धर्तीवर काम करते.
प्रमुख कार्ये आणि जबाबदाऱ्या:
अभ्यासक्रम निर्मिती व विकसन:
राज्यातील इयत्ता १ ली ते १२ वी पर्यंतच्या अभ्यासक्रमाची निर्मिती करणे.
वेळोवेळी अभ्यासक्रमात आवश्यक बदल सुचवणे आणि ते लागू करणे.
पाठ्यपुस्तके, शिक्षक हस्तपुस्तिका, आणि इतर शैक्षणिक साहित्याच्या निर्मितीत 'बालभारती'ला सहकार्य करणे.
शिक्षक प्रशिक्षण:
सेवा-पूर्व (Pre-service) आणि सेवा-अंतर्गत (In-service) शिक्षकांसाठी प्रशिक्षणाचे नियोजन व आयोजन करणे.
नवीन शैक्षणिक धोरणे, अभ्यासक्रम आणि मूल्यमापन पद्धतींनुसार शिक्षकांना प्रशिक्षित करणे.
जिल्हा शिक्षण व प्रशिक्षण संस्था (DIET) आणि इतर प्रशिक्षण संस्थांसाठी मार्गदर्शकाची भूमिका बजावणे.
संशोधन आणि मूल्यमापन:
शालेय शिक्षणातील समस्यांवर संशोधन करणे आणि उपाययोजना सुचवणे.
राज्यस्तरीय संपादनूक सर्वेक्षण (State Level Achievement Survey - SLAS) यांसारख्या सर्वेक्षणांचे आयोजन करणे.
नवीन शिक्षण पद्धती आणि उपक्रमांचे मूल्यमापन करून त्यांच्या प्रभावीतेचा अहवाल शासनाला सादर करणे.
शैक्षणिक धोरण अंमलबजावणी:
केंद्र व राज्य शासनाच्या शैक्षणिक धोरणांची आणि योजनांची राज्यात प्रभावी अंमलबजावणी करणे.
राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण (NEP) २०२० च्या अंमलबजावणीत महत्त्वाची भूमिका बजावणे.
शिक्षणाचा हक्क कायदा (RTE Act) २००९ च्या तरतुदींची अंमलबजावणीवर देखरेख करणे.
विद्यार्थी विकास:
राष्ट्रीय प्रज्ञा शोध परीक्षा (NTSE), शिष्यवृत्ती परीक्षा (Scholarship Exam) यांसारख्या स्पर्धा परीक्षांचे आयोजन व नियोजन करणे.
विद्यार्थ्यांमध्ये वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि सर्जनशीलता वाढीस लावण्यासाठी विविध उपक्रम राबवणे.
२. महाराष्ट्र प्राथमिक शिक्षण परिषद (MPSP), मुंबई
महाराष्ट्र प्राथमिक शिक्षण परिषद (Maharashtra Prathamik Shikshan Parishad - MPSP) ही संस्था प्रामुख्याने प्राथमिक शिक्षणाच्या सार्वत्रिकीकरणासाठी (Universalization of Elementary Education) स्थापन करण्यात आली. या संस्थेमार्फत 'सर्व शिक्षा अभियान' आणि आता 'समग्र शिक्षा' यांसारख्या केंद्र पुरस्कृत योजनांची राज्यात अंमलबजावणी केली जाते.
प्रमुख कार्ये आणि उद्दिष्टे:
'समग्र शिक्षा' योजनेची अंमलबजावणी:
पूर्व-प्राथमिक ते उच्च माध्यमिक स्तरापर्यंतच्या शिक्षणासाठी 'समग्र शिक्षा' योजनेचे नियोजन, अंमलबजावणी आणि आर्थिक व्यवस्थापन करणे.
या योजनेअंतर्गत शाळांना भौतिक सुविधा (उदा. वर्गखोल्या, स्वच्छतागृहे), शैक्षणिक साहित्य आणि अनुदान उपलब्ध करून देणे.
शिक्षणाचे सार्वत्रिकीकरण:
६ ते १४ वयोगटातील सर्व बालकांना शाळेत दाखल करणे आणि त्यांचे शिक्षण पूर्ण होईपर्यंत त्यांना शाळेत टिकवून ठेवण्यासाठी प्रयत्न करणे.
शाळाबाह्य मुलांना शिक्षणाच्या प्रवाहात आणण्यासाठी विशेष कार्यक्रम राबवणे.
विशेष गरजा असणाऱ्या बालकांचे शिक्षण (CWSN):
दिव्यांग विद्यार्थ्यांना शिक्षणाच्या मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी विशेष योजना राबवणे.
त्यांच्यासाठी आवश्यक साधने, विशेष शिक्षक आणि अडथळाविरहित वातावरणाची निर्मिती करणे.
गुणवत्ता विकास:
'पढे भारत, बढे भारत' यांसारख्या उपक्रमांद्वारे विद्यार्थ्यांमध्ये वाचन, लेखन आणि गणितीय क्षमता विकसित करणे.
शिक्षकांना सेवा-अंतर्गत प्रशिक्षण देण्यासाठी निधी उपलब्ध करून देणे आणि प्रशिक्षणाचे आयोजन करणे.
शाळा व्यवस्थापन समितीला (SMC) सक्षम करण्यासाठी प्रशिक्षण देणे.
देखरेख आणि मूल्यमापन:
जिल्हा आणि तालुका स्तरावर योजनांच्या अंमलबजावणीवर देखरेख ठेवणे.
शाळांची नियमित तपासणी आणि मूल्यमापन करून शैक्षणिक प्रगतीचा आढावा घेणे.
३. महाराष्ट्र शैक्षणिक नियोजन व प्रशासन संस्था (MIEPA), छत्रपती संभाजीनगर
MIEPA (Maharashtra Institute of Educational Planning and Administration) ही संस्था राष्ट्रीय स्तरावरील NIEPA (National Institute...) च्या धर्तीवर स्थापन झाली आहे. ही संस्था विशेषतः शैक्षणिक क्षेत्रातील अधिकारी आणि मुख्याध्यापक यांच्यासाठी नियोजन आणि प्रशासनाचे प्रशिक्षण आयोजित करते.
प्रमुख कार्ये आणि जबाबदाऱ्या:
प्रशासकीय प्रशिक्षण:
शिक्षण अधिकारी, गट शिक्षण अधिकारी, विस्तार अधिकारी, आणि केंद्रप्रमुख यांसारख्या प्रशासकीय अधिकाऱ्यांसाठी क्षमता बांधणी (Capacity Building) प्रशिक्षण आयोजित करणे.
मुख्याध्यापकांना शाळा व्यवस्थापन, नेतृत्व विकास, आणि आर्थिक नियोजनाचे प्रशिक्षण देणे.
शैक्षणिक नियोजन:
जिल्हा आणि तालुका स्तरावर शैक्षणिक योजना कशा तयार कराव्यात, याचे मार्गदर्शन करणे.
शाळा विकास आराखडा (School Development Plan) तयार करण्यासाठी शाळांना मदत करणे.
शैक्षणिक माहिती प्रणाली (Educational Data Management) प्रभावीपणे कशी वापरावी, याचे प्रशिक्षण देणे.
संशोधन आणि सल्ला:
शैक्षणिक नियोजन आणि प्रशासन या क्षेत्रातील समस्यांवर संशोधन करणे.
राज्य शासनाला आणि शिक्षण विभागाला धोरणात्मक बाबींवर सल्ला देणे.
शैक्षणिक प्रशासनात नवनवीन संकल्पना आणि प्रणालींचा अवलंब करण्यासाठी प्रोत्साहन देणे.
४. जिल्हा शिक्षण व प्रशिक्षण संस्था (DIET)
राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण (१९८६) नुसार प्रत्येक जिल्ह्यात जिल्हा शिक्षण व प्रशिक्षण संस्था (District Institute of Education and Training - DIET) स्थापन करण्यात आली. DIET ही जिल्हा स्तरावरील शिक्षकांसाठी काम करणारी एक अग्रणी संस्था आहे. केंद्रप्रमुखाच्या दैनंदिन कामकाजात DIET ची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची असते.
प्रमुख कार्ये आणि विभाग:
DIET चे कामकाज साधारणपणे ७ प्रमुख विभागांमध्ये चालते:
सेवा-पूर्व शिक्षक शिक्षण (PSTE): D.El.Ed. (पदविका) अभ्यासक्रमाचे आयोजन व अंमलबजावणी.
कार्यानुभव (WE): कार्यानुभव विषयासाठी शिक्षकांना मार्गदर्शन व प्रशिक्षण.
जिल्हा संसाधन एकक (DRU): अनौपचारिक आणि प्रौढ शिक्षणासाठी नियोजन व साहित्य निर्मिती.
सेवा-अंतर्गत प्रशिक्षण (IFC): प्राथमिक शिक्षकांसाठी विषयनिहाय आणि गरजेवर आधारित प्रशिक्षणाचे आयोजन.
अभ्यासक्रम आणि मूल्यमापन (CMDE): अभ्यासक्रम, पाठ्यपुस्तके आणि मूल्यमापन पद्धतींची प्रभावी अंमलबजावणी करणे.
शैक्षणिक तंत्रज्ञान (ET): शिक्षणात तंत्रज्ञानाचा (उदा. संगणक, ICT) वापर वाढवण्यासाठी शिक्षकांना प्रशिक्षित करणे.
नियोजन आणि व्यवस्थापन (P&M): जिल्हा स्तरावर शैक्षणिक माहिती संकलित करणे, तिचे विश्लेषण करणे आणि शाळांना नियोजन व व्यवस्थापनात मदत करणे.
५. राज्य आंग्लभाषा शिक्षण संस्था (SISI), छत्रपती संभाजीनगर
राज्य आंग्लभाषा शिक्षण संस्था (State Institute for English, Maharashtra - SISI), जी आता प्रादेशिक विद्या प्राधिकरण (आंग्लभाषा तज्ञत्व) म्हणून ओळखली जाते, ही राज्यातील इंग्रजी भाषेच्या अध्यापनाचा दर्जा सुधारण्यासाठी कार्यरत असणारी एक विशेष संस्था आहे.
प्रमुख कार्ये आणि उद्दिष्टे:
इंग्रजी भाषा प्रशिक्षण:
प्राथमिक ते माध्यमिक स्तरावरील इंग्रजी शिकवणाऱ्या शिक्षकांसाठी विशेष सेवा-अंतर्गत प्रशिक्षण कार्यक्रम तयार करणे.
इंग्रजी भाषेच्या अध्यापनातील नवीन पद्धती (New Methods and Approaches) आणि तंत्रांविषयी शिक्षकांना माहिती देणे.
साहित्य निर्मिती:
इंग्रजी भाषेचे अध्ययन-अध्यापन सोपे आणि मनोरंजक करण्यासाठी पूरक शैक्षणिक साहित्याची (उदा. हस्तपुस्तिका, ऑडिओ-व्हिडिओ साहित्य) निर्मिती करणे.
शिक्षकांसाठी संदर्भ ग्रंथ आणि मार्गदर्शिका विकसित करणे.
अभ्यासक्रम सहकार्य:
SCERT आणि बालभारतीला इंग्रजी विषयाचा अभ्यासक्रम आणि पाठ्यपुस्तके तयार करताना तज्ञ मार्गदर्शक म्हणून सहकार्य करणे.
संशोधन आणि विकास:
इंग्रजी भाषा शिकताना आणि शिकवताना येणाऱ्या अडचणींवर संशोधन करणे.
राज्यातील विद्यार्थ्यांची इंग्रजी भाषेतील संपादणूक पातळी वाढवण्यासाठी उपाययोजना सुचवणे.
विस्तारित कार्य (प्रादेशिक विद्या प्राधिकरण म्हणून):
पुनर्रचनेनंतर या संस्थेवर मराठवाडा विभागातील आठ जिल्ह्यांसाठी इंग्रजीसोबतच मराठी, गणित, विज्ञान आणि सामाजिक शास्त्रे या विषयांच्या सक्षमीकरणाची जबाबदारी सुद्धा देण्यात आली आहे.
