विशेष ज्ञान आणि आंतरराष्ट्रीय सहकार्य संस्था
राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर शिक्षण, आरोग्य, विज्ञान, आणि संस्कृती या क्षेत्रात कार्यरत असलेल्या प्रमुख संस्थांची माहिती असणे अत्यंत आवश्यक आहे. या संस्था केवळ धोरणात्मक पातळीवर काम करत नाहीत, तर त्यांचे अनेक उपक्रम, शिष्यवृत्त्या, प्रशिक्षण कार्यक्रम आणि शैक्षणिक साहित्य शाळा व शिक्षकांसाठी थेट उपलब्ध असतात.
UNICEF (युनिसेफ): संयुक्त राष्ट्र बाल निधी
युनायटेड नेशन्स इंटरनॅशनल चिल्ड्रन्स इमर्जन्सी फंड (United Nations International Children's Emergency Fund) या नावाने १९४६ मध्ये स्थापन झालेली ही संस्था, आता संयुक्त राष्ट्र बाल निधी (United Nations Children's Fund) म्हणून ओळखली जाते. दुसऱ्या महायुद्धात उद्ध्वस्त झालेल्या युरोपातील मुलांना अन्न आणि आरोग्य सेवा पुरवण्यासाठी तिची स्थापना झाली होती. आज युनिसेफ १९० पेक्षा जास्त देशांमध्ये मुलांच्या हक्कांसाठी आणि कल्याणासाठी कार्यरत आहे.
कार्याची प्रमुख क्षेत्रे आणि भारतातील उपक्रम:
बालकांचे आरोग्य आणि पोषण:
भारतात, 'पोषण अभियान' सारख्या राष्ट्रीय कार्यक्रमांना युनिसेफ तांत्रिक सहाय्य पुरवते.
कुपोषण कमी करणे, लसीकरण मोहिमा (उदा. पोलिओ निर्मूलन), स्तनपानाला प्रोत्साहन देणे आणि माता व बाल आरोग्यासाठी जनजागृती करणे हे तिचे मुख्य उद्दिष्ट आहे.
शाळांमध्ये आरोग्य तपासणी शिबिरे, जंतनाशक गोळ्यांचे वाटप आणि स्वच्छतेच्या सवयींबद्दल (उदा. हात धुणे) जागरूकता निर्माण करण्यासाठी युनिसेफ स्थानिक प्रशासनासोबत काम करते.
शिक्षण (Education):
गुणवत्तापूर्ण शिक्षण: युनिसेफचा भर केवळ मुलांना शाळेत दाखल करण्यावर नाही, तर त्यांना गुणवत्तापूर्ण शिक्षण मिळण्यावर आहे. 'लर्निंग आउटकम्स' (Learning Outcomes) सुधारण्यासाठी ती प्रयत्नशील आहे.
सर्वांसाठी शिक्षण: शाळाबाह्य मुले, विशेष गरजा असणारी बालके (CWSN), आणि मुलींच्या शिक्षणातील अडथळे दूर करण्यासाठी विशेष उपक्रम राबवते. 'डिजिटल जेंडर ॲटलस' (Digital Gender Atlas) सारख्या साधनांद्वारे मुलींच्या शिक्षणातील लिंग-आधारित तफावत ओळखली जाते.
प्रारंभिक बालशिक्षण (Early Childhood Education - ECE): अंगणवाड्या आणि बालवाड्यांमध्ये मुलांच्या सर्वांगीण विकासासाठी खेळ-आधारित आणि कृती-आधारित शिक्षणाला प्रोत्साहन दिले जाते.
शिक्षक प्रशिक्षण: राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० (NEP 2020) च्या अनुषंगाने, शिक्षकांना नवीन अध्यापन पद्धती आणि तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यासाठी प्रशिक्षित करण्यास मदत करते.
बाल संरक्षण (Child Protection):
बालमजुरी, बालविवाह, आणि मुलांवरील हिंसाचार रोखण्यासाठी कायदेशीर आणि सामाजिक स्तरावर काम करते.
'चाइल्डलाइन १०९८' (Childline 1098) सारख्या सेवांना सहकार्य करते.
शाळांमध्ये 'गुड टच - बॅड टच' (Good Touch - Bad Touch) यासारख्या विषयांवर जागरूकता निर्माण करून मुलांचे लैंगिक शोषणापासून संरक्षण करण्यासाठी कार्यक्रम राबवते.
पाणी, स्वच्छता आणि आरोग्य (Water, Sanitation, and Hygiene - WASH):
शाळांमध्ये पिण्याच्या पाण्याची सोय, मुली आणि मुलांसाठी स्वतंत्र आणि स्वच्छ शौचालये उपलब्ध करून देण्यासाठी 'स्वच्छ विद्यालय अभियान' सारख्या उपक्रमांना पाठिंबा देते.
यामुळे मुलींची शाळेतील गळती थांबण्यास मदत होते.
केंद्रप्रमुखांसाठी महत्त्व:
केंद्रप्रमुख म्हणून, आपल्या कार्यक्षेत्रातील शाळांमध्ये युनिसेफच्या उपक्रमांची अंमलबजावणी करण्यासाठी आपण पुढाकार घेऊ शकता. उदा. आरोग्य शिबिरे आयोजित करणे, 'WASH' सुविधा सुधारण्यासाठी पाठपुरावा करणे, आणि शिक्षकांसाठी युनिसेफच्या शैक्षणिक साहित्याचा वापर करण्यास प्रोत्साहन देणे.
CCRT (सांस्कृतिक स्रोत आणि प्रशिक्षण केंद्र):
सेंटर फॉर कल्चरल रिसोर्सेस अँड ट्रेनिंग (Centre for Cultural Resources and Training - CCRT) ही भारत सरकारच्या संस्कृती मंत्रालयाच्या अंतर्गत कार्यरत असलेली एक स्वायत्त संस्था आहे. शिक्षणाला संस्कृतीशी जोडून शिक्षण प्रक्रिया अधिक रंजक, समग्र आणि भारतीय मूल्यांवर आधारित बनवणे हे या संस्थेचे मुख्य उद्दिष्ट आहे.
प्रमुख उपक्रम आणि कार्य:
शिक्षक प्रशिक्षण:
CCRT देशभरातील शिक्षकांसाठी विविध प्रकारचे प्रशिक्षण कार्यक्रम आयोजित करते.
या प्रशिक्षणांमध्ये भारतीय कला, संगीत, नृत्य, नाट्य, आणि हस्तकला यांचा अभ्यासक्रमात प्रभावीपणे वापर कसा करावा याचे प्रात्यक्षिक दिले जाते.
'एकात्मिक शिक्षण' (Integrated Learning) ही संकल्पना केंद्रस्थानी असते, जिथे कला आणि संस्कृतीच्या माध्यमातून गणित, विज्ञान, भाषा यांसारखे विषय शिकवले जातात.
शैक्षणिक साहित्य निर्मिती:
CCRT विविध कला प्रकार, ऐतिहासिक स्थळे, आणि सांस्कृतिक परंपरा यावर आधारित शैक्षणिक साहित्य तयार करते.
यामध्ये 'कल्चरल किट्स' (Cultural Kits), ऑडिओ-व्हिज्युअल साहित्य, आणि प्रकाशने यांचा समावेश असतो. हे साहित्य शाळांना विनामूल्य किंवा अल्प दरात उपलब्ध करून दिले जाते.
शिष्यवृत्ती योजना (Scholarship Schemes):
कल्चरल टॅलेंट सर्च स्कॉलरशिप स्कीम (CTSSS): ही CCRT ची सर्वात प्रसिद्ध योजना आहे.
वयोगट: १० ते १४ वर्षे वयोगटातील कलागुण असलेल्या मुलांसाठी.
उद्देश: संगीत, नृत्य, नाट्य, चित्रकला अशा विविध कला प्रकारांमध्ये विशेष प्रशिक्षण घेण्यासाठी आर्थिक सहाय्य देणे.
स्वरूप: या योजनेअंतर्गत निवड झालेल्या विद्यार्थ्यांना वयाच्या २० वर्षांपर्यंत किंवा प्रथम पदवी मिळेपर्यंत शिष्यवृत्ती दिली जाते.
यंग आर्टिस्ट्स स्कॉलरशिप: तरुण कलाकारांना त्यांच्या कलेत अधिक प्राविण्य मिळवण्यासाठी ही शिष्यवृत्ती दिली जाते.
समुदाय आणि विस्तार कार्यक्रम:
ग्रामीण आणि आदिवासी भागातील कला आणि हस्तकला यांना प्रोत्साहन देण्यासाठी CCRT विशेष कार्यक्रम राबवते.
'एक भारत श्रेष्ठ भारत' यांसारख्या कार्यक्रमांमध्ये सांस्कृतिक देवाणघेवाणीला प्रोत्साहन दिले जाते.
केंद्रप्रमुखांसाठी महत्त्व:
आपल्या केंद्रातील शाळांमधील शिक्षकांना CCRT च्या प्रशिक्षणासाठी पाठवून, आपण वर्गातील अध्यापन अधिक प्रभावी बनवू शकता. तसेच, कलागुण असलेल्या विद्यार्थ्यांना शिष्यवृत्तीसाठी अर्ज करण्यास प्रोत्साहन देऊन त्यांच्या भविष्याला दिशा देऊ शकता. CCRT चे 'कल्चरल किट' शाळांमध्ये मागवून विद्यार्थ्यांसाठी एक 'कल्चरल कॉर्नर' तयार करता येतो.
Homi Bhabha Centre for Science Education (होमी भाभा विज्ञान शिक्षण केंद्र - HBCSE):
होमी भाभा विज्ञान शिक्षण केंद्र (HBCSE) ही टाटा मूलभूत संशोधन संस्थेची (TIFR) एक राष्ट्रीय पातळीवरील संस्था आहे. देशात विज्ञान आणि गणित शिक्षणाचा दर्जा उंचावणे, त्यात समानता आणणे आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोन रुजवणे हे या संस्थेचे ध्येय आहे.
प्रमुख कार्य आणि उपक्रम:
विज्ञान आणि गणित ऑलिम्पियाड (Olympiads):
HBCSE ही भारतातील आंतरराष्ट्रीय विज्ञान आणि गणित ऑलिम्पियाड कार्यक्रमांसाठी नोडल एजन्सी आहे.
भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र, जीवशास्त्र, खगोलशास्त्र आणि कनिष्ठ विज्ञान या विषयांमध्ये राष्ट्रीय स्तरावर परीक्षा घेऊन भारतीय संघाची निवड केली जाते आणि त्यांना आंतरराष्ट्रीय स्तरावर देशाचे प्रतिनिधित्व करण्यासाठी प्रशिक्षण दिले जाते.
अभ्यासक्रम आणि साहित्य निर्मिती:
HBCSE ने प्राथमिक आणि माध्यमिक स्तरावरील विद्यार्थ्यांसाठी अत्यंत सोप्या आणि आनंददायी भाषेत विज्ञान आणि गणिताची पुस्तके तयार केली आहेत. (उदा. 'हलके फुलके विज्ञान').
या साहित्यात कृती आणि प्रयोगांवर भर दिला जातो, ज्यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये विषयाची आवड निर्माण होते. हे साहित्य अनेक भारतीय भाषांमध्ये उपलब्ध आहे.
शिक्षक व्यावसायिक विकास (Teacher Professional Development):
विज्ञान आणि गणिताच्या शिक्षकांसाठी HBCSE नियमितपणे कार्यशाळा आणि प्रशिक्षण कार्यक्रम आयोजित करते.
यामध्ये विज्ञान आणि गणितातील संकल्पना सोप्या पद्धतीने कशा शिकवाव्यात, कमी खर्चाचे शैक्षणिक साहित्य कसे तयार करावे, आणि विद्यार्थ्यांचे मूल्यमापन कसे करावे यावर भर दिला जातो.
विज्ञान प्रसार (Science Popularization):
विद्यार्थी आणि सामान्य नागरिकांमध्ये विज्ञानाची आवड निर्माण करण्यासाठी HBCSE विविध कार्यक्रम राबवते. उदा. 'विज्ञान प्रदर्शने', 'राष्ट्रीय विज्ञान दिन' साजरा करणे, आणि व्याख्यानमाला आयोजित करणे.
'विज्ञान प्रतिभा' सारख्या प्रकल्पांमधून शालेय विद्यार्थ्यांना संशोधनासाठी संधी दिली जाते.
केंद्रप्रमुखांसाठी महत्त्व:
केंद्रातील विज्ञान आणि गणिताच्या शिक्षकांना HBCSE च्या कार्यशाळेत सहभागी होण्यासाठी प्रोत्साहित करणे. शाळांमध्ये HBCSE ने तयार केलेल्या अभ्यासक्रमावर आधारित 'सायन्स क्लब' किंवा 'मॅथ्स क्लब' सुरू करणे. ऑलिम्पियाड परीक्षांबद्दल विद्यार्थ्यांमध्ये जागरूकता निर्माण करून त्यांना त्यासाठी तयार करणे.
EFLU (इंग्रजी आणि परदेशी भाषा विद्यापीठ):
इंग्लिश अँड फॉरेन लँग्वेजेस युनिव्हर्सिटी (English and Foreign Languages University - EFLU), हैदराबाद येथे स्थित, हे भाषा शिक्षणासाठी समर्पित असलेले एक केंद्रीय विद्यापीठ आहे. इंग्रजी आणि इतर परदेशी भाषांच्या अध्यापन, प्रशिक्षण आणि संशोधनामध्ये या विद्यापीठाचे महत्त्वपूर्ण योगदान आहे.
भूमिका आणि शैक्षणिक योगदान:
भाषा शिक्षक प्रशिक्षण:
EFLU हे देशातील इंग्रजी शिक्षकांसाठी प्रशिक्षणाचे एक प्रमुख केंद्र आहे.
'पोस्ट ग्रॅज्युएट सर्टिफिकेट इन द टीचिंग ऑफ इंग्लिश' (PGCTE) आणि 'डिप्लोमा इन द टीचिंग ऑफ इंग्लिश' (DTE) सारखे अभ्यासक्रम सेवा-अंतर्गत शिक्षकांसाठी (In-service teachers) अत्यंत उपयुक्त आहेत.
हे अभ्यासक्रम दूरस्थ शिक्षण (Distance Mode) पद्धतीनेही उपलब्ध आहेत, ज्यामुळे शिक्षक नोकरी सांभाळून आपले कौशल्य वाढवू शकतात.
अभ्यासक्रम आणि साहित्य विकास:
शालेय आणि महाविद्यालयीन स्तरासाठी इंग्रजी भाषेचे अभ्यासक्रम आणि पाठ्यपुस्तके तयार करण्यात EFLU महत्त्वाची भूमिका बजावते.
NCERT आणि विविध राज्यांच्या SCERT सोबत मिळून भाषा शिक्षणाचे साहित्य विकसित करते.
परदेशी भाषांचे शिक्षण:
इंग्रजी व्यतिरिक्त, हे विद्यापीठ फ्रेंच, जर्मन, रशियन, जपानी, स्पॅनिश, आणि अरबी यांसारख्या अनेक परदेशी भाषांच्या शिक्षणाची सोय उपलब्ध करून देते.
संशोधन:
भाषाशास्त्र (Linguistics), भाषा अध्यापन पद्धती (ELT - English Language Teaching), आणि साहित्य या क्षेत्रात उच्च दर्जाचे संशोधन केले जाते.
केंद्रप्रमुखांसाठी महत्त्व:
आपल्या केंद्रातील इंग्रजी शिक्षकांना EFLU च्या दूरस्थ शिक्षण अभ्यासक्रमांसाठी नोंदणी करण्यास प्रोत्साहित करणे. यामुळे त्यांच्या अध्यापन कौशल्यात नक्कीच सुधारणा होईल. EFLU च्या प्रकाशनांचा आणि ऑनलाइन संसाधनांचा वापर करून शाळांमध्ये इंग्रजी भाषा शिकवण्यासाठी एक समृद्ध वातावरण तयार करता येते.
TISS (टाटा सामाजिक विज्ञान संस्था) आणि TIFR (टाटा मूलभूत संशोधन संस्था):
१. टाटा सामाजिक विज्ञान संस्था (Tata Institute of Social Sciences - TISS):
स्थापना: १९३६ मध्ये 'सर दोराबजी टाटा ग्रॅज्युएट स्कूल ऑफ सोशल वर्क' या नावाने झाली. ही भारतातील समाजकार्याचे शिक्षण देणारी पहिली संस्था आहे.
योगदान:
TISS सामाजिक विज्ञान, सामाजिक कार्य, मानवी विकास, आरोग्य, शिक्षण आणि व्यवस्थापन या क्षेत्रात उच्च दर्जाचे शिक्षण आणि संशोधन करते.
शैक्षणिक धोरण आणि नियोजन: शिक्षण हक्क कायदा (RTE), राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण (NEP) यांसारख्या धोरणांच्या निर्मितीमध्ये आणि त्यांच्या मूल्यमापनामध्ये TISS महत्त्वाची भूमिका बजावते.
कनेक्टेड लर्निंग इनिशिएटिव्ह (CLIx): TISS ने MIT (Massachusetts Institute of Technology) सोबत मिळून माध्यमिक शाळांमधील विद्यार्थी आणि शिक्षकांसाठी तंत्रज्ञान-आधारित (Technology-integrated) शिक्षण साहित्य तयार केले आहे. हे साहित्य गणित, विज्ञान आणि इंग्रजी या विषयांसाठी उपलब्ध आहे.
शिक्षक प्रशिक्षण: वंचित आणि दुर्बळ घटकांतील मुलांच्या शिक्षणातील आव्हाने आणि समावेशक शिक्षण (Inclusive Education) यावर आधारित प्रशिक्षण कार्यक्रम राबवते.
केंद्रप्रमुखांसाठी महत्त्व:
TISS च्या CLIx सारख्या डिजिटल संसाधनांची माहिती शिक्षकांना देऊन त्यांचा वर्गात वापर करण्यास प्रोत्साहन देणे. तसेच, समावेशक शिक्षणासंदर्भात TISS च्या संशोधनाचा आणि प्रकाशनांचा अभ्यास करून आपल्या केंद्रात अधिक प्रभावी धोरणे राबवता येतात.
२. टाटा मूलभूत संशोधन संस्था (Tata Institute of Fundamental Research - TIFR):
स्थापना: डॉ. होमी जहांगीर भाभा यांनी १९४५ मध्ये केली. ही मूलभूत विज्ञानातील (Fundamental Sciences) संशोधनासाठी असलेली भारतातील एक अग्रगण्य संस्था आहे.
योगदान:
TIFR मुख्यत्वे भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र, जीवशास्त्र, गणित आणि संगणक विज्ञान यांसारख्या क्षेत्रांमध्ये उच्चस्तरीय संशोधनावर लक्ष केंद्रित करते.
होमी भाभा विज्ञान शिक्षण केंद्र (HBCSE): TIFR चे सर्वात महत्त्वाचे शैक्षणिक योगदान म्हणजे HBCSE ची स्थापना. या केंद्राद्वारे TIFR शालेय स्तरावरील विज्ञान आणि गणित शिक्षणात थेट योगदान देते (याची सविस्तर माहिती वर दिली आहे).
आउटरीच कार्यक्रम: TIFR चे शास्त्रज्ञ नियमितपणे शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये व्याख्याने देतात आणि विद्यार्थ्यांसाठी कार्यशाळा आयोजित करतात, ज्यामुळे तरुण पिढीला संशोधनाकडे आकर्षित होण्यास मदत होते.
केंद्रप्रमुखांसाठी महत्त्व:
TIFR च्या शास्त्रज्ञांना किंवा त्यांच्या आउटरीच टीमला आपल्या केंद्रातील शाळांमध्ये विद्यार्थ्यांशी संवाद साधण्यासाठी आमंत्रित करणे, हा एक उत्तम उपक्रम ठरू शकतो. यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये विज्ञानाची गोडी निर्माण होण्यास मोठी मदत होईल.
