शब्दांच्या जातींचे दोन मुख्य प्रकार पडतात: विकारी (सव्यय) आणि अविकारी (अव्यय). या लेखात आपण अविकारी शब्दांच्या जातींचा सविस्तर आणि परीक्षाभिमुख अभ्यास करणार आहोत.
अविकारी शब्द (अव्यय) म्हणजे काय?
ज्या शब्दांच्या मूळ रूपात लिंग, वचन, विभक्ती यानुसार कोणताही बदल होत नाही, त्यांना 'अविकारी शब्द' किंवा 'अव्यय' असे म्हणतात. हे शब्द वाक्यात जसेच्या तसे वापरले जातात.
अविकारी शब्दांचे मुख्य चार प्रकार आहेत:
क्रियाविशेषण अव्यय (Adverb)
शब्दयोगी अव्यय (Postposition)
उभयान्वयी अव्यय (Conjunction)
केवलप्रयोगी अव्यय (Interjection)
१. क्रियाविशेषण अव्यय (Adverb)
व्याख्या: वाक्यातील क्रियापदाबद्दल (Verb) अधिक माहिती सांगून क्रिया केव्हा घडली, कोठे घडली, कशी घडली, किंवा किती वेळा घडली हे दर्शवणाऱ्या अविकारी शब्दाला 'क्रियाविशेषण अव्यय' म्हणतात.
उदाहरणार्थ:
तो जलद पळतो. (कसा पळतो? - जलद)
ती आज शाळेत आली. (केव्हा आली? - आज)
पुस्तक वर ठेव. (कोठे ठेव? - वर)
क्रियाविशेषण अव्ययांचे प्रकार:
अ) कालवाचक क्रियाविशेषण अव्यय (Adverb of Time): वाक्यातील क्रिया घडण्याची वेळ किंवा काळ दर्शवते.
उदाहरणे: आज, काल, आता, तेव्हा, पूर्वी, नंतर, सध्या, लगेच, वारंवार, दररोज, क्षणोक्षणी इत्यादी.
उपप्रकार:
गतिदर्शक: क्रिया पुन्हा पुन्हा घडते. (उदा. वारंवार, पुन्हापुन्हा, सालोसाल)
सातत्यदर्शक: क्रियेचे सातत्य दर्शवते. (उदा. नित्य, सदा, नेहमी, अद्याप)
स्थितीदर्शक: क्रियेची स्थिती दर्शवते. (उदा. आज, उद्या, पूर्वी, हल्ली, सध्या)
ब) स्थलवाचक क्रियाविशेषण अव्यय (Adverb of Place): वाक्यातील क्रिया घडण्याचे ठिकाण किंवा स्थळ दर्शवते.
उदाहरणे: येथे, तेथे, जेथे, वर, खाली, मागे, पुढे, जवळ, दूर, इकडे, तिकडे, सर्वत्र इत्यादी.
उपप्रकार:
स्थितीदर्शक: स्थळ निश्चित असते. (उदा. येथे, तेथे, खाली, वर, जवळ, समोर)
गतिदर्शक: क्रियेची दिशा किंवा गती दर्शवते. (उदा. इकडून, तिकडून, पुढून, लांबून, दूरून)
क) रीतिवाचक क्रियाविशेषण अव्यय (Adverb of Manner): वाक्यातील क्रिया कशी घडली किंवा तिची रीत (पद्धत) दर्शवते.
उदाहरणे: असे, तसे, जसे, कसे, पटकन, हळू, सावकाश, आपोआप, मुद्दाम, खरोखर, व्यर्थ, उगीच इत्यादी.
उपप्रकार:
प्रकारदर्शक: क्रियेचा प्रकार दर्शवते. (उदा. असे, तसे, जसे, हळू, जलद)
अनुकरणदर्शक: ध्वनी किंवा आवाजाचे अनुकरण. (उदा. पटपट, चमचम, धाडधाड, कडकड)
निश्चयदर्शक: क्रियेचा निश्चय दर्शवते. (उदा. खचित, नक्की, खरोखर)
ड) परिमाणवाचक / संख्यावाचक क्रियाविशेषण अव्यय (Adverb of Quantity/Number): क्रिया किती वेळा घडली किंवा क्रियेचे प्रमाण (magnitude) दर्शवते.
उदाहरणे: थोडे, कमी, जास्त, मोजके, भरपूर, अत्यंत, किंचित, काहीसा, मोजके, दोनदा, अनेकदा इत्यादी.
इ) प्रश्नार्थक क्रियाविशेषण अव्यय: वाक्यात प्रश्न विचारण्यासाठी वापरले जाते.
उदाहरणे: का, केव्हा, कोठे, कसे, कोठून, केवढा.
उदा. तुम्ही कोठे गेला होतात?
फ) निषेधार्थक क्रियाविशेषण अव्यय: क्रियेचा नकार किंवा निषेध दर्शवते.
उदाहरणे: न, ना, नाही, मुळीच नाही.
उदा. असे वागू नका.
२. शब्दयोगी अव्यय (Postposition)
व्याख्या: जी अव्यये नाम (Noun) किंवा सर्वनाम (Pronoun) यांना जोडून येतात आणि वाक्यातील इतर शब्दांशी त्यांचा संबंध दर्शवतात, त्यांना 'शब्दयोगी अव्यय' म्हणतात.
महत्त्वाची नोंद: शब्दयोगी अव्यय शब्दाला जोडून येण्यापूर्वी त्या शब्दाचे सामान्यरूप होते.
उदाहरणार्थ:
टेबलवर पुस्तक आहे. ('टेबल' या शब्दास 'वर' हे अव्यय जोडले आहे.)
शाळेजवळ बाग आहे. ('शाळा' चे सामान्यरूप 'शाळे' होऊन त्याला 'जवळ' जोडले आहे.)
अर्थावरून पडणारे प्रकार:
कालवाचक: नंतर, आधी, पुढे, पूर्वी, पर्यंत. (उदा. जेवणानंतर औषध घे.)
स्थलवाचक: आत, बाहेर, जवळ, पुढे, समोर, पाशी. (उदा. घराबाहेर जाऊ नकोस.)
करणवाचक: मुळे, कडून, करवी, योगे, द्वारा. (उदा. तुझ्यामुळे काम झाले.)
हेतुवाचक: साठी, करिता, कारणे, स्तव, प्रीत्यर्थ. (उदा. देशासाठी प्राण दिले.)
व्यतिरेकवाचक: शिवाय, विना, खेरीज, वाचून, परता. (उदा. तुझ्याशिवाय करमत नाही.)
तुलनावाचक: पेक्षा, तर, तम, मध्ये, परीस. (उदा. रामापेक्षा शाम उंच आहे.)
योग्यतावाचक: सारखा, सम, समान, योग्य, प्रमाणे. (उदा. साखरेसारखा गोड.)
संबंधवाचक: विषयी, संबंधी. (उदा. गांधीजींविषयी आदर आहे.)
सहचार्यवाचक: सह, संगे, बरोबर, सकट, सहित. (उदा. मित्रांबरोबर फिरायला गेलो.)
भागवाचक: पैकी, पोटी, आतून. (उदा. मुलांपैकी एक हुशार आहे.)
विनिमयवाचक: बद्दल, ऐवजी, जागी, बदली. (उदा. पैशांऐवजी वस्तू घेतल्या.)
दिकवाचक: प्रत, प्रति, कडे, लागी. (उदा. देवाकडे प्रार्थना केली.)
विरोधवाचक: विरुद्ध, वीण, उलटे, उलट. (उदा. कायद्याविरुद्ध वागू नये.)
३. उभयान्वयी अव्यय (Conjunction)
व्याख्या: दोन किंवा अधिक शब्द किंवा दोन किंवा अधिक वाक्ये यांना जोडणाऱ्या अविकारी शब्दाला 'उभयान्वयी अव्यय' म्हणतात. (उभय = दोन, अन्वय = संबंध)
उदाहरणार्थ:
आई आणि बाबा बाजारात गेले. (दोन शब्द जोडले)
पाऊस आला, म्हणून शाळा सुटली. (दोन वाक्ये जोडली)
उभयान्वयी अव्ययांचे मुख्य प्रकार:
अ) प्रधानत्वसूचक उभयान्वयी अव्यय (Coordinating Conjunctions): या अव्ययांनी जोडलेली वाक्ये अर्थाच्या दृष्टीने स्वतंत्र व समान दर्जाची असतात. त्यांना 'संयुक्त वाक्य' म्हणतात.
१. समुच्चयबोधक (Cumulative): पहिल्या विधानात भर टाकण्याचे काम करते.
उदाहरणे: आणि, व, अन, शिवाय, नी.
उदा. वारा सुटला आणि पावसाला सुरुवात झाली.
२. विकल्पबोधक (Alternative): दोनपैकी एकाची निवड किंवा पर्याय दर्शवते.
उदाहरणे: किंवा, वा, अथवा, की, अगर.
उदा. चहा घेणार की कॉफी?
३. न्यूनत्वबोधक (Adversative): पहिल्या वाक्यात काहीतरी उणीव, कमीपणा किंवा विरोध दर्शवते.
उदाहरणे: पण, परंतु, परी, बाकी, किंतु.
उदा. त्याने खूप अभ्यास केला पण तो नापास झाला.
४. परिणामबोधक (Illative): दुसऱ्या वाक्यात पहिल्या वाक्याचा परिणाम किंवा निष्कर्ष दर्शवते.
उदाहरणे: म्हणून, सबब, यास्तव, तस्मात, तेव्हा.
उदा. गाडी चुकली, म्हणून मला उशीर झाला.
ब) गौणत्वसूचक उभयान्वयी अव्यय (Subordinating Conjunctions): या अव्ययांनी एक प्रधान (मुख्य) वाक्य आणि एक किंवा अधिक गौण (अवलंबून) वाक्ये जोडली जातात. त्यांना 'मिश्र वाक्य' म्हणतात.
१. स्वरूपबोधक (Appositive): गौण वाक्य हे प्रधान वाक्याचे स्वरूप किंवा खुलासा करते.
उदाहरणे: की, म्हणजे, जे, म्हणून.
उदा. तो म्हणाला, की मी आजारी आहे.
२. कारणबोधक (Causal): गौण वाक्यात प्रधान वाक्यातील क्रियेचे कारण दिलेले असते.
उदाहरणे: कारण, का, की, कारण की.
उदा. त्याला बढती मिळाली, कारण त्याने चांगले काम केले.
३. उद्देशबोधक (Purposive): गौण वाक्य हे प्रधान वाक्यातील क्रियेचा उद्देश दर्शवते.
उदाहरणे: म्हणून, सबब, यास्तव, यासाठी, की.
उदा. चांगला गुण मिळावेत म्हणून तो खूप अभ्यास करतो.
४. संकेतबोधक (Conditional): गौण वाक्यात अट (संकेत) दर्शवलेली असते.
उदाहरणे: जर-तर, म्हणजे, की, जरी-तरी.
उदा. जर अभ्यास केला असता, तर पास झाला असता.
४. केवलप्रयोगी अव्यय (Interjection)
व्याख्या: आपल्या मनातील आनंद, दुःख, आश्चर्य, प्रशंसा, तिरस्कार अशा तीव्र भावना उत्स्फूर्तपणे व्यक्त करणाऱ्या अविकारी शब्दांना 'केवलप्रयोगी अव्यय' किंवा 'उद्गारवाची शब्द' म्हणतात.
महत्त्वाची नोंद: हे शब्द केवळ भावनेचा उद्गार असतात, ते वाक्याचा भाग नसतात. त्यांच्यापुढे उद्गारवाचक चिन्ह (!) वापरतात.
भावनांवरून पडणारे प्रकार:
हर्षदर्शक (आनंद): वा!, व्वा!, अहाहा!, ओहो!, वा-वा!
उदा. व्वा! किती सुंदर चित्र आहे!
शोकदर्शक (दुःख): अरेरे!, हाय!, देवा रे!, अगं आई!
उदा. अरेरे! तो नापास झाला.
आश्चर्यदर्शक: बापरे!, अबब!, अरेच्या!, ओहो!, अहा!
उदा. अबब! केवढा मोठा साप!
प्रशंसादर्शक: छान!, शाब्बास!, भले!, वाहवा!, फक्कड!
उदा. शाब्बास! तू जिंकलास.
संमतिदर्शक (होकार): ठीक, अच्छा, हो, जी, बराय.
उदा. ठीक आहे, मी येतो.
विरोधदर्शक: छे!, च்ச!, अहं!, हट!, छे-छे!
उदा. छे! हे शक्य नाही.
तिरस्कारदर्शक: शी!, थू!, इश्श!, हुडत!, छी!
उदा. शी! किती घाण आहे.
संबोधनदर्शक (हाक मारणे): अहो, अरे, ए, अगं, अगा.
उदा. अरे, इकडे ये.
मौनदर्शक: गप, चूप, गुपचूप.
उदा. गप! एक शब्द बोलू नकोस.
