१. लिंग विचार (Gender)
लिंग म्हणजे नामाच्या रूपावरून ते पुरुष जातीचे आहे, स्त्री जातीचे आहे की दोन्हीपैकी कोणत्याच जातीचे नाही, हे कळते. मराठीत तीन लिंगे आहेत.
पुल्लिंग (Masculine): पुरुष जातीचा बोध करून देणारे शब्द.
उदा. मुलगा, राजा, घोडा, सूर्य, दगड.
स्त्रीलिंग (Feminine): स्त्री जातीचा बोध करून देणारे शब्द.
उदा. मुलगी, राणी, घोडी, नदी, शाळा.
नपुंसकलिंग (Neuter): पुरुष किंवा स्त्री जातीचा बोध होत नाही असे शब्द.
उदा. पुस्तक, घर, झाड, पाणी, सोने.
लिंग ओळखण्याचे नियम:
अ) प्राणीवाचक नामांचे लिंग: हे वास्तविकतेवर अवलंबून असते.
नर असल्यास पुल्लिंग: उदा. बैल, मोर, घोडा, वाघ.
मादी असल्यास स्त्रीलिंग: उदा. गाय, लांडोर, घोडी, वाघीण.
ब) वस्तुवाचक/पदार्थवाचक नामांचे लिंग: हे रूढी व परंपरेनुसार ठरते, त्यासाठी काही नियम आहेत.
पुल्लिंग शब्द ओळखण्याच्या खुणा:
ज्या नामांच्या शेवटी 'आ' येतो, ती नामे बहुधा पुल्लिंगी असतात. उदा. रस्ता, मुलगा, पंखा, डबा.
ज्या नामांच्या शेवटी 'पणा', 'वा', 'आवा' असे प्रत्यय येतात. उदा. मोठेपणा, कडूपणा, गारवा, ओलावा, शांतपणा.
लहान आकार दर्शवणारे शब्द स्त्रीलिंगी, तर मोठे आकार दर्शवणारे शब्द पुल्लिंगी असतात. उदा. डबी (स्त्री.) - डबा (पु.), पेटी (स्त्री.) - पेटारा (पु.).
मराठी महिन्यांची व वारांची नावे पुल्लिंगी असतात. उदा. श्रावण, सोमवार.
स्त्रीलिंग शब्द ओळखण्याच्या खुणा:
ज्या नामांच्या शेवटी 'ई' किंवा 'आ' येतो, ती बहुधा स्त्रीलिंगी असतात. उदा. नदी, वही, काठी (ई-कारान्त); शाळा, भाषा, पूजा (आ-कारान्त).
लहान वस्तू, लहान अवयव यांची नावे स्त्रीलिंगी असतात. उदा. डबी, पेटी, चमची, जीभ.
नद्यांची नावे स्त्रीलिंगी असतात. उदा. गंगा, यमुना, गोदावरी.
भाषांची नावे स्त्रीलिंगी असतात. उदा. मराठी, हिंदी, इंग्रजी.
'ई', 'की', 'गिरी', 'ता', 'वा' प्रत्यय लागणारे भाववाचक शब्द. उदा. गरिबी, पाटीलकी, मानवता, गोडी.
नपुंसकलिंग शब्द ओळखण्याच्या खुणा:
ज्या नामांच्या शेवटी 'अ' किंवा 'ए' येतो, ती बहुधा नपुंसकलिंगी असतात. उदा. घर, पुस्तक (अ-कारान्त); सोने, रूपे, केळे (ए-कारान्त).
'पण', 'त्व', 'य' प्रत्यय लागणारे भाववाचक शब्द. उदा. बालपण, मनुष्यत्व, सौंदर्य.
धातू व द्रवपदार्थांची नावे नपुंसकलिंगी असतात. उदा. सोने, चांदी, पाणी, दूध, तेल.
लिंग बदल (Changing the Gender):
पुल्लिंगी 'आ'-कारान्त शब्दाचे स्त्रीलिंगी रूप 'ई'-कारान्त होते.
मुलगा - मुलगी
घोडा - घोडी
कुत्रा - कुत्री
काही पुल्लिंगी शब्दांना 'ईण' प्रत्यय लागतो.
वाघ - वाघीण
माळी - माळीण
सुतार - सुतारीण
काही प्राण्यांची पुल्लिंगी व स्त्रीलिंगी नावे वेगळी असतात.
राजा - राणी
मोर - लांडोर
बोका - भाटी
वर - वधू
२. वचन विचार (Number)
वचन म्हणजे नामाच्या रूपावरून वस्तू एक आहे की अनेक आहेत याचा होणारा बोध. मराठीत दोन वचने आहेत.
एकवचन (Singular): जेव्हा नामावरून एका वस्तूचा बोध होतो.
उदा. मुलगा, घर, नदी, पुस्तक.
अनेकवचन (Plural): जेव्हा नामावरून एकापेक्षा जास्त वस्तूंचा बोध होतो.
उदा. मुलगे, घरे, नद्या, पुस्तके.
वचन बदलण्याचे नियम (लिंगानुसार):
अ) पुल्लिंगी नामांचे अनेकवचन:
'आ'-कारान्त पुल्लिंगी नामाचे अनेकवचन 'ए'-कारान्त होते.
मुलगा - मुलगे
रस्ता - रस्ते
घोडा - घोडे
अपवाद: दादा, मामा, काका, नाना (नातेसंबंधातील शब्द बदलत नाहीत).
'आ' व्यतिरिक्त इतर सर्व पुल्लिंगी नामांची रूपे दोन्ही वचनांत सारखीच राहतात.
देव - देव
शत्रू - शत्रू
कवी - कवी
लाडू - लाडू
ब) स्त्रीलिंगी नामांचे अनेकवचन:
'अ'-कारान्त स्त्रीलिंगी नामाचे अनेकवचन काहीवेळा 'आ'-कारान्त तर काहीवेळा 'ई'-कारान्त होते.
वाट - वाटा
भिंत - भिंती
वेळ - वेळा
तार - तारा
मान - माना
विहीर - विहिरी
'आ'-कारान्त स्त्रीलिंगी नामाचे अनेकवचन 'आ'-कारान्तच राहते, बदलत नाही.
शाळा - शाळा
भाषा - भाषा
पूजा - पूजा
'ई'-कारान्त स्त्रीलिंगी नामाचे अनेकवचन 'या'-कारान्त होते.
नदी - नद्या
काठी - काठ्या
भाकरी - भाकऱ्या
'ऊ'-कारान्त स्त्रीलिंगी नामाचे अनेकवचन 'वा'-कारान्त होते.
सासू - सासवा
ऊ - उवा
जाऊ - जावा
अपवाद: वस्तू - वस्तू.
क) नपुंसकलिंगी नामांचे अनेकवचन:
'अ'-कारान्त नपुंसकलिंगी नामाचे अनेकवचन 'ए'-कारान्त होते.
घर - घरे
पुस्तक - पुस्तके
फूल - फुले
'ई'-कारान्त नपुंसकलिंगी नामाचे अनेकवचन 'ए'-कारान्त होते.
मोती - मोत्ये
पाणी - (अनेकवचन होत नाही)
लोणी - (अनेकवचन होत नाही)
'ऊ'-कारान्त नपुंसकलिंगी नामाचे अनेकवचन 'ए'-कारान्त होते.
लिंबू - लिंबे
वासरू - वासरे
पिलू - पिले
'ए'-कारान्त नपुंसकलिंगी नामाचे अनेकवचन 'ई'-कारान्त होते.
केळे - केळी
गाणे - गाणी
खेडे - खेडी
३. विभक्ती विचार (Case System)
वाक्यातील नामाचा किंवा सर्वनामाचा क्रियापदाशी व इतर शब्दांशी जो संबंध असतो, त्याला 'कारक' म्हणतात. हा संबंध दाखवण्यासाठी नामाला जे प्रत्यय लागतात, त्यांना 'विभक्ती प्रत्यय' म्हणतात.
मराठीत एकूण आठ विभक्ती मानल्या जातात.
ज्या विभक्तीला प्रत्यय नसतो, ती 'प्रथमा' विभक्ती होय.
संबोधन ही आठवी विभक्ती केवळ हाक मारण्यासाठी वापरतात.
विभक्ती प्रत्यय आणि त्यांचे कारक:
प्रत्येक विभक्तीचे कार्य आणि उदाहरणे:
प्रथमा (कर्ता): राम आंबा खातो. (कर्ता: राम)
द्वितीया (कर्म): पोलीस चोराला पकडतो. (कर्म: चोराला)
तृतीया (करण): तो सुरीने फळ कापतो. (साधन: सुरीने)
चतुर्थी (संप्रदान): गुरुजी मुलांना खाऊ देतात. (ज्याला दिले: मुलांना)
पंचमी (अपादान): साप बिळातून बाहेर आला. (पासून दूर: बिळातून)
षष्ठी (संबंध): हे राजाचे घर आहे. (मालकी: राजाचे)
सप्तमी (अधिकरण): मासा पाण्यात राहतो. (स्थान: पाण्यात)
संबोधन (हाक): मुलांनो, शांत बसा. (हाक: मुलांनो)
टीप: द्वितीया आणि चतुर्थी विभक्तीचे प्रत्यय सारखेच (स, ला, ना, ते) आहेत.
फरक कसा ओळखावा?
प्रत्यय लागलेला शब्द वाक्यातील कर्म असेल, तर द्वितीया.
प्रत्यय लागलेला शब्द 'कोणाला तरी काहीतरी दिले' या अर्थाने (दान/भेट) आला असेल, तर चतुर्थी.
४. सामान्यरूप (Oblique Form)
विभक्तीचा प्रत्यय लागण्यापूर्वी नामाच्या किंवा सर्वनामाच्या मूळ रूपात जो बदल होतो, त्याला 'सामान्यरूप' म्हणतात.
उदा. 'घोडा' या शब्दाला 'वर' हा शब्दयोगी अव्यय लावताना 'घोड्यावर' असे रूप होते. येथे 'घोड्या' हे 'घोडा' या शब्दाचे सामान्यरूप आहे.
मूळ शब्द: शाळा
प्रत्यय: त
सामान्यरूप: शाळे
विभक्तीतील रूप: शाळेत
सामान्यरूपाचे काही महत्त्वाचे नियम:
'आ'-कारान्त पुल्लिंगी नामाचे सामान्यरूप 'या'-कारान्त होते.
घोडा -> घोड्याला, रस्ता -> रस्त्याने
'अ'-कारान्त नामाचे सामान्यरूप 'आ'-कारान्त होते (जर त्यात उपान्त्य अक्षर 'इ' किंवा 'उ' असेल).
विहीर -> विहिरीला, पाऊस -> पावसाचा
'ई'-कारान्त स्त्रीलिंगी नामाचे सामान्यरूप 'ई'-कारान्त किंवा 'य'-कारान्त होते.
नदी -> नदीत (ई-कारान्त)
नदी -> नद्यांना (य-कारान्त - अनेकवचनी)
'ए'-कारान्त नपुंसकलिंगी नामाचे सामान्यरूप 'या'-कारान्त होते.
केळे -> केळ्याचे, गाणे -> गाण्याचा
काही शब्दांचे सामान्यरूप होत नाही.
उदा. भाऊ, कवी, गुरु, शत्रू, नदी, शाळा (काही प्रत्यय लागताना).
