१. प्लेटो (Plato) (इ.स.पू. ४२८/४२७ – ३४८/३४७)
ओळख: प्लेटो हे एक प्राचीन ग्रीक तत्त्वज्ञ होते. त्यांना पाश्चात्य तत्त्वज्ञानाचे जनक मानले जाते. त्यांचे विचार केवळ तत्त्वज्ञानापुरते मर्यादित नसून, त्यांनी शिक्षण, मानसशास्त्र, नीतीशास्त्र आणि राज्यशास्त्र यांसारख्या अनेक क्षेत्रांसाठी पाया घातला. त्यांचे गुरू सॉक्रेटिस होते आणि त्यांचे शिष्य ॲरिस्टॉटल होते.
A) प्लेटो यांचे मानसशास्त्रातील योगदान:
आत्म्याचे त्रिविध स्वरूप (Tripartite Theory of the Soul): प्लेटो यांनी मानवी आत्म्याचे (किंवा मनाचे) तीन भागांमध्ये विभाजन केले. त्यांच्या मते, हे तीनही भाग प्रत्येक व्यक्तीमध्ये वेगवेगळ्या प्रमाणात अस्तित्त्वात असतात आणि त्यांच्यातील संतुलनावर व्यक्तीचे वर्तन अवलंबून असते.
१. बुद्धि किंवा तर्क (Reason/Logos): हा आत्म्याचा सर्वोच्च आणि सर्वात महत्त्वाचा भाग आहे. तो विचार, तर्क आणि सत्य शोधण्याचे कार्य करतो. याचा संबंध डोक्याशी (Head) आहे.
२. भावना किंवा उत्साह (Spirit/Thymos): हा भाग धैर्य, स्वाभिमान, राग आणि महत्त्वाकांक्षा यांसारख्या भावनांशी संबंधित आहे. हा भाग तर्क आणि वासना यांच्यात मध्यस्थाची भूमिका बजावतो. याचा संबंध छातीशी (Chest) आहे.
३. वासना किंवा इच्छा (Appetite/Eros): हा आत्म्याचा सर्वात खालचा भाग आहे. तो शारीरिक गरजा, भूक, लैंगिक इच्छा आणि भौतिक सुखांशी संबंधित आहे. याचा संबंध पोटाशी (Stomach) आहे.
जन्मजात ज्ञान (Innate Knowledge): प्लेटोंच्या मते, ज्ञान हे बाहेरून मिळत नाही, तर ते आत्म्यामध्ये आधीपासूनच अस्तित्त्वात असते. शिक्षण म्हणजे केवळ या आत दडलेल्या ज्ञानाला जागृत करण्याची किंवा आठवण्याची प्रक्रिया आहे. यालाच 'Theory of Reminiscence' असेही म्हणतात.
ज्ञानाचे स्वरूप (Theory of Forms/Ideas): प्लेटोंच्या मते, आपण जे भौतिक जग पाहतो, ते खरे नाही, तर ते खऱ्या 'आदर्श जगाची' (World of Forms) एक सावली किंवा प्रत आहे. खरे ज्ञान हे इंद्रियानुभवातून मिळत नाही, तर ते बुद्धी आणि तर्काच्या माध्यमातून 'आदर्श जगाला' समजून घेतल्याने मिळते. उदा. आपण जगात अनेक सुंदर वस्तू पाहतो, पण 'सौंदर्य' ही एक आदर्श संकल्पना (Form) आहे, जी केवळ बुद्धीनेच समजू शकते.
B) प्लेटो यांचे शैक्षणिक विचार व उपयोजन:
शिक्षणाचे ध्येय: प्लेटोंच्या मते, शिक्षणाचे अंतिम ध्येय हे व्यक्तीच्या आत्म्याच्या तीनही भागांमध्ये संतुलन साधून एक सद्गुणी, न्यायी आणि आदर्श नागरिक तयार करणे आहे. शिक्षण हे केवळ माहिती देणे नसून, चारित्र्य घडवणे आहे.
शिक्षकाची भूमिका: शिक्षक हा केवळ माहिती देणारा नसून, तो विद्यार्थ्याच्या आत्म्यात दडलेल्या ज्ञानाला बाहेर काढणारा एक 'मार्गदर्शक' (Facilitator) आहे. तो विद्यार्थ्याला तर्काच्या मार्गाने सत्याकडे घेऊन जातो.
अभ्यासक्रम: प्लेटोंनी वयोगटानुसार वेगवेगळ्या अभ्यासक्रमाची शिफारस केली. सुरुवातीच्या टप्प्यात संगीत आणि व्यायामावर भर दिला, जेणेकरून भावना आणि शरीर संतुलित राहील. त्यानंतरच्या टप्प्यात गणित, भूमिती आणि खगोलशास्त्रासारखे विषय ठेवले, जे तार्किक विचारांना चालना देतात आणि शेवटी तत्त्वज्ञानाचा अभ्यास, जो व्यक्तीला अंतिम सत्याकडे नेतो.
समान शिक्षण: प्लेटो यांनी स्त्री आणि पुरुष दोघांनाही समान शिक्षणाचा हक्क असावा, असे मत मांडले होते, जे त्यांच्या काळाच्या मानाने अत्यंत पुरोगामी होते.
परीक्षाभिमुख मुद्दे:
आत्म्याचे तीन भाग: बुद्धि, भावना, वासना.
ज्ञान जन्मजात असते, ते आठवावे लागते.
खरे जग 'आदर्श जग' (World of Forms) आहे.
शिक्षणाचे ध्येय: सद्गुणी नागरिक घडवणे.
शिक्षकाची भूमिका: मार्गदर्शक.
२. जॉन बी. वॉटसन (John B. Watson) (१८७८ – १९५८)
ओळख: जॉन ब्रॉडस वॉटसन हे एक अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ होते, ज्यांना 'वर्तनवादाचे जनक' (Father of Behaviorism) म्हणून ओळखले जाते. त्यांनी मानसशास्त्राला 'आत्म्याचा अभ्यास' किंवा 'मनाचा अभ्यास' या पारंपरिक संकल्पनांमधून बाहेर काढून, त्याला 'वर्तनाचा वस्तुनिष्ठ अभ्यास' करणारे शास्त्र म्हणून प्रस्थापित केले.
A) वर्तनवादाची मुख्य तत्त्वे:
वस्तुनिष्ठता (Objectivity): वॉटसन यांच्या मते, मानसशास्त्र हे एक नैसर्गिक विज्ञान (Natural Science) आहे. त्यामुळे त्याचा अभ्यास वस्तुनिष्ठ आणि निरीक्षणक्षम (Observable) गोष्टींवर आधारित असावा. मन, चेतना, भावना यांसारख्या गोष्टी थेट पाहता येत नाहीत, म्हणून त्यांचा अभ्यास मानसशास्त्रात करू नये.
वर्तन (Behavior): वर्तन म्हणजे कोणताही असा प्रतिसाद, जो पाहता येतो आणि मोजता येतो. उदा. धावणे, बोलणे, हसणे, रडणे इत्यादी. वॉटसन यांनी विचारांना 'अत्यंत सूक्ष्म स्तरावरील बोलणे' (Subvocal Speech) मानले.
चेतक-प्रतिक्रिया संबंध (Stimulus-Response Psychology - S-R Model): वर्तनवादाचा केंद्रबिंदू 'चेतक (Stimulus)' आणि 'प्रतिक्रिया (Response)' यांच्यातील संबंध आहे. त्यांच्या मते, प्रत्येक वर्तनामागे एक विशिष्ट चेतक असतो. जर आपल्याला योग्य चेतक माहित असेल, तर आपण प्राण्याची किंवा व्यक्तीची प्रतिक्रिया काय असेल, याचा अंदाज लावू शकतो. मानसशास्त्राचे ध्येय हेच S-R संबंध शोधणे आहे.
परिसरवाद (Environmentalism): वॉटसन यांचा असा ठाम विश्वास होता की, व्यक्तीच्या विकासात अनुवांशिकतेपेक्षा परिसराची (Environment) भूमिका सर्वात जास्त महत्त्वाची असते. त्यांचे एक प्रसिद्ध वाक्य आहे: "मला एक डझन निरोगी बालके द्या आणि त्यांना वाढवण्यासाठी माझे स्वतःचे जग द्या. मी त्यांपैकी कोणतेही एक बाळ निवडून त्याला डॉक्टर, वकील, कलाकार किंवा अगदी चोर बनवू शकेन, त्याच्या क्षमता किंवा त्याच्या पूर्वजांचा वंश विचारात न घेता."
B) लहान अल्बर्टचा प्रयोग (Little Albert Experiment - 1920):
हा प्रयोग वॉटसन आणि त्यांची सहकारी रोझॅली रेनर यांनी केला. या प्रयोगातून त्यांनी दाखवून दिले की, भावना (विशेषतः भीती) सुद्धा अभिसंधान (Conditioning) प्रक्रियेद्वारे शिकता येतात.
प्रयोगाचे स्वरूप: अल्बर्ट नावाच्या ११ महिन्यांच्या बाळाला पांढरा उंदीर दाखवला, तेव्हा ते घाबरले नाही. त्यानंतर, जेव्हा जेव्हा त्याला उंदीर दाखवला, तेव्हा त्याच वेळी त्याच्या पाठीमागे लोखंडी रॉडवर हातोडा मारून मोठा आवाज केला गेला. आवाजामुळे बाळ घाबरून रडू लागले.
निष्कर्ष: काही वेळाने, केवळ पांढरा उंदीर पाहिल्यावरही (आवाज न करता) अल्बर्ट घाबरू लागला. इतकेच नाही, तर तो पांढऱ्या सशासारख्या किंवा पांढऱ्या केसांच्या कोटासारख्या इतर पांढऱ्या आणि मऊ वस्तूंनाही घाबरू लागला. याला 'सामान्यीकरण' (Generalization) म्हणतात. या प्रयोगातून सिद्ध झाले की, भीती ही शिकलेली प्रतिक्रिया असू शकते.
C) शैक्षणिक उपयोजन:
वर्तन परिवर्तन (Behavior Modification): वर्तनवादी सिद्धांतांचा उपयोग विद्यार्थ्यांमधील अयोग्य वर्तन बदलण्यासाठी आणि योग्य वर्तन घडवण्यासाठी केला जातो. उदा. बक्षीस (Reinforcement) देऊन चांगले वर्तन वाढवणे.
सवयींची निर्मिती (Habit Formation): शिक्षण म्हणजे चांगल्या सवयी लावणे. पुनरावृत्ती आणि सरावाद्वारे विद्यार्थ्यांमध्ये अभ्यासाच्या, शिस्तीच्या चांगल्या सवयी लावता येतात.
वस्तुनिष्ठ मूल्यमापन: वर्तनवादाने शिक्षण प्रक्रियेत वस्तुनिष्ठ मूल्यमापन पद्धतींवर भर दिला.
भयगंड आणि चिंता: वर्तनवादी तंत्रांचा उपयोग विद्यार्थ्यांमधील परीक्षेची भीती किंवा इतर प्रकारचे भयगंड दूर करण्यासाठी केला जातो. (उदा. Systematic Desensitization).
परीक्षाभिमुख मुद्दे:
वर्तनवादाचे जनक.
अभ्यास विषय: फक्त निरीक्षणक्षम वर्तन.
S-R Model (चेतक-प्रतिक्रिया प्रतिमा).
परिसरवादावर भर, अनुवांशिकतेला कमी महत्त्व.
लहान अल्बर्टचा प्रयोग: भीतीचे अभिसंधान.
३. एडवर्ड थॉर्नडाइक (Edward Thorndike) (१८७४ – १९४९)
ओळख: एडवर्ड ली थॉर्नडाइक हे एक अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ होते, ज्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य शिक्षण आणि अध्ययन प्रक्रियेच्या अभ्यासासाठी समर्पित केले. त्यांना 'आधुनिक शैक्षणिक मानसशास्त्राचे जनक' मानले जाते. त्यांनी मांडलेली 'प्रयत्न-प्रमाद पद्धती' (Trial and Error Learning) आणि 'अध्ययनाचे नियम' (Laws of Learning) आजही तितकेच महत्त्वाचे आहेत.
A) प्रयत्न-प्रमाद अध्ययन उपपत्ती (Trial and Error Learning Theory):
या उपपत्तीला 'संबंधवाद' (Connectionism) किंवा 'S-R Bond Theory' असेही म्हणतात. थॉर्नडाइक यांच्या मते, अध्ययन म्हणजे चेतक (Stimulus) आणि प्रतिक्रिया (Response) यांच्यात योग्य संबंध (Connection/Bond) प्रस्थापित करणे होय.
मांजरावरील प्रयोग (Puzzle Box Experiment):
प्रयोगाचे स्वरूप: थॉर्नडाइक यांनी एका भुकेल्या मांजराला एका पेटीत (Puzzle Box) बंद केले. पेटीच्या बाहेर माशाचा तुकडा ठेवला होता. पेटीचे दार एका विशिष्ट कळ (Lever) दाबल्यावर उघडत होते.
निरीक्षण: बाहेर पडण्यासाठी मांजराने सुरुवातीला अनेक निरर्थक हालचाली केल्या - जसे की ओरबडणे, चावणे, धडका मारणे. या सर्व हालचाली करत असताना अचानक त्याचा पाय कळवर पडला आणि दार उघडले. मांजराने बाहेर येऊन मासा खाल्ला.
निष्कर्ष: हा प्रयोग अनेक वेळा केल्यानंतर, मांजराच्या निरर्थक हालचाली कमी होत गेल्या आणि ते कमीत कमी वेळेत अचूक कळ दाबून बाहेर पडायला शिकले. म्हणजेच, यशस्वी प्रतिक्रियेमुळे (दार उघडणे) चेतक (पेटीतील परिस्थिती) आणि प्रतिक्रिया (कळ दाबणे) यांच्यातील संबंध अधिक दृढ झाला.
B) अध्ययनाचे नियम (Laws of Learning):
थॉर्नडाइक यांनी अध्ययनाचे तीन मुख्य आणि पाच गौण नियम सांगितले, जे शैक्षणिक प्रक्रियेसाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहेत.
मुख्य नियम (Primary Laws):
१. सज्जतेचा नियम (Law of Readiness):
अर्थ: जेव्हा एखादी व्यक्ती काहीतरी शिकण्यासाठी शारीरिक आणि मानसिकदृष्ट्या तयार असते, तेव्हा तिला शिकण्यात आनंद मिळतो आणि अध्ययन प्रभावी होते. जर ती तयार नसेल, तर तिला शिकवणे त्रासदायक ठरते.
शैक्षणिक महत्त्व: विद्यार्थ्याची आवड, वय आणि परिपक्वता लक्षात घेऊनच त्याला शिकवावे. शिकवण्यापूर्वी प्रस्तावना करून किंवा चर्चा करून विद्यार्थ्याला मानसिकदृष्ट्या तयार करणे आवश्यक आहे.
२. सरावाचा नियम (Law of Exercise):
अर्थ: या नियमाचे दोन उप-नियम आहेत:
अ) उपयोगाचा नियम (Law of Use): जेव्हा चेतक आणि प्रतिक्रिया यांच्यातील संबंधाचा वारंवार उपयोग केला जातो, तेव्हा तो संबंध अधिक दृढ होतो. (Practice makes perfect).
ब) अनुपयोगाचा नियम (Law of Disuse): जेव्हा चेतक आणि प्रतिक्रिया यांच्यातील संबंधाचा दीर्घकाळ उपयोग केला जात नाही, तेव्हा तो संबंध कमकुवत होतो. (जे शिकलो ते विसरतो).
शैक्षणिक महत्त्व: पाढे पाठ करणे, सूत्रे लक्षात ठेवणे, टायपिंग शिकणे यांसारख्या कौशल्यांसाठी सराव आणि पुनरावृत्ती अत्यंत आवश्यक आहे. गृहपाठ आणि स्वाध्याय हे याच नियमावर आधारित आहेत.
३. परिणामाचा नियम (Law of Effect):
अर्थ: हा थॉर्नडाइक यांच्या सिद्धांतातील सर्वात महत्त्वाचा नियम आहे. जेव्हा एखाद्या प्रतिक्रियेनंतर समाधानकारक किंवा आनंददायी परिणाम मिळतो, तेव्हा चेतक आणि प्रतिक्रिया यांच्यातील संबंध दृढ होतो. याउलट, जर प्रतिक्रियेनंतर असमाधानकारक किंवा दुःखद परिणाम मिळाला, तर तो संबंध कमकुवत होतो.
शैक्षणिक महत्त्व: विद्यार्थ्यांना त्यांच्या चांगल्या कामासाठी बक्षीस, प्रशंसा किंवा शाबासकी दिल्यास ते अधिक चांगले शिकतात. शिक्षा किंवा नकारात्मक शेरे दिल्यास त्यांची शिकण्याची इच्छा कमी होते. प्रबलन (Reinforcement) ही संकल्पना याच नियमावर आधारित आहे.
परीक्षाभिमुख मुद्दे:
आधुनिक शैक्षणिक मानसशास्त्राचे जनक.
उपपत्ती: प्रयत्न-प्रमाद (Trial and Error) किंवा संबंधवाद (Connectionism).
मांजरावरील 'पझल बॉक्स' प्रयोग.
अध्ययनाचे ३ मुख्य नियम: सज्जता, सराव, परिणाम.
परिणामाचा नियम सर्वात महत्त्वाचा मानला जातो.
४. रॉबर्ट एस. वुडवर्थ (Robert S. Woodworth) (१८९६ – १९६२)
ओळख: रॉबर्ट एस. वुडवर्थ हे एक प्रभावशाली अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ होते. त्यांनी वर्तनवादाच्या पारंपरिक चेतक-प्रतिक्रिया (S-R) मॉडेलमध्ये एक महत्त्वाची सुधारणा केली. त्यांनी वर्तनाच्या अभ्यासात 'प्रेरणा' (Motivation) आणि 'जीवाच्या आंतरिक स्थिती'ला (Organism's internal state) महत्त्व दिले.
A) वुडवर्थ यांचे प्रमुख योगदान:
S-O-R प्रतिमा (Stimulus-Organism-Response Model):
वॉटसन आणि इतर कट्टर वर्तनवाद्यांनी S-R मॉडेल मांडले होते, ज्यात 'जीव' (Organism) हा केवळ एक निष्क्रिय घटक मानला होता, जो चेतकाला केवळ प्रतिक्रिया देतो.
वुडवर्थ यांनी याला आव्हान दिले. त्यांच्या मते, समान चेतक (Stimulus) वेगवेगळ्या वेळी किंवा वेगवेगळ्या जीवांवर वेगवेगळी प्रतिक्रिया (Response) निर्माण करू शकतो. याचे कारण म्हणजे 'जीव' (Organism) स्वतः.
त्यांनी S-O-R हे मॉडेल मांडले. येथे 'O' म्हणजे Organism (जीव). यात जीवाच्या आंतरिक गोष्टी - जसे की त्याची प्रेरणा, थकवा, भावना, पूर्वीचे अनुभव, गरजा आणि अभिवृत्ती यांचा समावेश होतो.
उदाहरण: वर्गात शिक्षक शिकवत आहेत (Stimulus), पण एका विद्यार्थ्याचे लक्ष आहे (Response 1), कारण त्याला शिकण्याची प्रेरणा (Organism's state) आहे. दुसऱ्या विद्यार्थ्याचे लक्ष नाही (Response 2), कारण त्याला भूक लागली आहे (Organism's state). येथे चेतक (शिक्षक) एकच आहे, पण जीवाच्या आंतरिक स्थितीमुळे प्रतिक्रिया वेगवेगळ्या आहेत.
गतिशील मानसशास्त्र (Dynamic Psychology):
वुडवर्थ यांनी वर्तनाच्या 'कसे' (How) पेक्षा 'का' (Why) यावर अधिक भर दिला. वर्तन केवळ चेतकामुळे घडत नाही, तर ते जीवाच्या आतून येणाऱ्या 'प्रेरणा' किंवा 'प्रवर्तना' (Drives) मुळे घडते.
त्यांच्या मते, मानसशास्त्राने केवळ वर्तनाचे वर्णन न करता, त्यामागील कार्यकारणभाव (Cause and Effect) शोधला पाहिजे.
प्रवर्तना आणि यंत्रणा (Drive and Mechanism):
प्रवर्तना (Drive): ही एक आंतरिक ऊर्जा आहे, जी जीवाला कार्य करण्यास प्रवृत्त करते. उदा. भूक, तहान. ही वर्तनाच्या 'का' चे उत्तर देते.
यंत्रणा (Mechanism): हे ते मार्ग किंवा कौशल्ये आहेत, ज्याद्वारे प्रवर्तना पूर्ण केली जाते. उदा. भूक लागल्यावर (प्रवर्तना) अन्न शोधणे आणि खाणे (यंत्रणा). ही वर्तनाच्या 'कसे' चे उत्तर देते.
वुडवर्थ यांच्या मते, सुरुवातीला यंत्रणा ही प्रवर्तना पूर्ण करण्यासाठी असते, पण काही वेळाने यंत्रणा स्वतःच एक प्रवर्तना बनू शकते. उदा. पैसे मिळवण्यासाठी (यंत्रणा) एखादी व्यक्ती काम सुरू करते, पण नंतर तिला केवळ पैसे साठवण्याचीच (नवीन प्रवर्तना) सवय लागते.
B) शैक्षणिक उपयोजन:
विद्यार्थी-केंद्रित शिक्षण: S-O-R मॉडेलमुळे शिक्षणाचे लक्ष केवळ 'काय शिकवायचे' यावरून 'विद्यार्थी कसा शिकतो' यावर केंद्रित झाले. शिक्षकाने प्रत्येक विद्यार्थ्याची मानसिक स्थिती, गरजा आणि आवड विचारात घेणे महत्त्वाचे आहे.
प्रेरणेचे महत्त्व: वुडवर्थ यांनी शिक्षण प्रक्रियेत प्रेरणेची भूमिका अधोरेखित केली. विद्यार्थ्यांमध्ये शिकण्याची आंतरिक इच्छा (Intrinsic Motivation) निर्माण करणे, हे शिक्षकाचे महत्त्वाचे कार्य आहे.
वैयक्तिक भिन्नता (Individual Differences): एकाच वर्गातील विद्यार्थी वेगवेगळ्या प्रकारे का शिकतात, याचे स्पष्टीकरण S-O-R मॉडेल देते. त्यामुळे शिक्षकाने वैयक्तिक भिन्नतेचा आदर करून अध्यापन पद्धतींमध्ये विविधता आणली पाहिजे.
सक्रिय अध्ययनावर भर: 'O' (जीव) हा सक्रिय असतो, या संकल्पनेमुळे विद्यार्थ्याला शिक्षण प्रक्रियेत सक्रिय सहभागी करून घेण्यावर भर दिला जातो.
परीक्षाभिमुख मुद्दे:
S-R मॉडेलमध्ये सुधारणा करून S-O-R मॉडेल मांडले.
'O' म्हणजे Organism (जीव) - यात प्रेरणा, गरजा, अभिवृत्ती यांचा समावेश होतो.
वर्तनाच्या 'का' (Why) यावर भर दिला.
प्रवर्तना (Drive) ही संकल्पना मांडली.
शिक्षणामध्ये विद्यार्थ्याची आंतरिक स्थिती आणि प्रेरणा महत्त्वाची आहे.
