मूल्यमापन म्हणजे काय?
शिक्षण प्रक्रियेत मूल्यमापन हा एक अविभाज्य भाग आहे. 'मूल्यमापन' म्हणजे केवळ विद्यार्थ्याला गुण किंवा श्रेणी देणे नव्हे, तर ते एक व्यापक आणि सातत्यपूर्ण प्रक्रिया आहे. या प्रक्रियेद्वारे विद्यार्थ्याने ठरवलेली शैक्षणिक उद्दिष्ट्ये कितपत साध्य केली आहेत, त्याच्या वर्तनात अपेक्षित बदल झाला आहे की नाही, आणि अध्यापन पद्धती किती प्रभावी ठरली, हे तपासले जाते.
मापन (Measurement): ही एक संख्यात्मक प्रक्रिया आहे. यात विद्यार्थ्याला परीक्षेत मिळालेले गुण मोजले जातात. उदा. रामला गणितात १०० पैकी ८० गुण मिळाले.
मूल्यमापन (Evaluation): ही एक गुणात्मक आणि संख्यात्मक प्रक्रिया आहे. यात मिळालेल्या गुणांचे (मापन) विश्लेषण करून विद्यार्थ्याच्या प्रगतीबद्दल निष्कर्ष काढला जातो. उदा. रामला ८० गुण मिळाले, याचा अर्थ त्याची गणितातील संकल्पना स्पष्ट आहे, पण भूमितीमध्ये त्याला अधिक सरावाची गरज आहे.
थोडक्यात, मूल्यमापन = मापन + मूल्यनिर्णय.
मूल्यमापन साधनांचे वर्गीकरण (Classification of Evaluation Tools)
मूल्यमापनासाठी वापरल्या जाणाऱ्या साधनांचे विविध प्रकारे वर्गीकरण केले जाते. परीक्षेच्या दृष्टीने महत्त्वाचे वर्गीकरण खालीलप्रमाणे:
अ) संख्यात्मक आणि गुणात्मक साधने (Quantitative and Qualitative Tools)
संख्यात्मक साधने (Quantitative Tools): या साधनांमधून मिळणारी माहिती आकड्यांच्या किंवा गुणांच्या स्वरूपात असते. ही साधने वस्तुनिष्ठ (Objective) असतात.
उदा. लेखी परीक्षा, तोंडी परीक्षा, प्रात्यक्षिक परीक्षा.
गुणात्मक साधने (Qualitative Tools): या साधनांमधून विद्यार्थ्याच्या व्यक्तिमत्त्वाचे विविध पैलू, सवयी, आवड, वर्तन आणि विचार प्रक्रिया यांसारखी वर्णनात्मक माहिती मिळते. ही साधने व्यक्तिनिष्ठ (Subjective) असतात.
उदा. निरीक्षण, मुलाखत, पदनिश्चयन श्रेणी, पडताळा सूची.
ब) मूल्यमापन कर्त्यानुसार वर्गीकरण (Classification by Evaluator)
शिक्षकांकडून मूल्यमापन (Teacher Evaluation): जेव्हा शिक्षक विद्यार्थ्यांचे मूल्यमापन करतात.
स्व-मूल्यमापन (Self-Evaluation): जेव्हा विद्यार्थी स्वतःच्या कामाचे आणि प्रगतीचे मूल्यमापन करतो.
सहकारी/मित्रांकडून मूल्यमापन (Peer Evaluation): जेव्हा विद्यार्थी एकमेकांच्या कामाचे मूल्यमापन करतात.
गट-मूल्यमापन (Group Evaluation): जेव्हा संपूर्ण गट मिळून स्वतःच्या किंवा दुसऱ्या गटाच्या कामाचे मूल्यमापन करतो.
विविध मूल्यमापन साधनांचा सविस्तर अभ्यास
१. लेखी परीक्षा (Written Examination)
संकल्पना: ही सर्वात प्रचलित आणि पारंपरिक पद्धत आहे. यात विद्यार्थ्यांना लेखी स्वरूपात प्रश्न दिले जातात आणि त्यांना ठराविक वेळेत उत्तरे लिहावी लागतात.
प्रमुख प्रकार:
निबंधवजा/वर्णनात्मक प्रश्न (Essay Type Questions): विद्यार्थ्यांच्या विचार प्रक्रियेची खोली, संघटन कौशल्य, भाषा प्रभुत्व आणि स्वतंत्र मत मांडण्याची क्षमता तपासण्यासाठी उपयुक्त.
लघुत्तरी प्रश्न (Short Answer Questions): कमी शब्दात अचूक माहिती देण्याच्या क्षमतेचे मूल्यमापन करण्यासाठी.
वस्तुनिष्ठ प्रश्न (Objective Type Questions): यात एकाच अचूक उत्तराची अपेक्षा असते. हे प्रश्न विश्वसनीय आणि वस्तुनिष्ठ मानले जातात.
बहुपर्यायी प्रश्न (MCQ)
जोड्या लावा (Matching)
चूक की बरोबर (True/False)
रिकाम्या जागा भरा (Fill in the blanks)
फायदे: एकाच वेळी अनेक विद्यार्थ्यांचे मूल्यमापन करता येते. यात वस्तुनिष्ठता राखणे सोपे असते (विशेषतः वस्तुनिष्ठ प्रश्नांमध्ये).
मर्यादा: घोकंपट्टीला प्रोत्साहन मिळण्याची शक्यता. विद्यार्थ्यांच्या सर्व क्षमतांचे (उदा. संवाद कौशल्य) मोजमाप करता येत नाही.
२. तोंडी परीक्षा (Oral Examination / Viva)
संकल्पना: यात विद्यार्थ्यांना तोंडी प्रश्न विचारून त्यांच्या ज्ञानाची, आत्मविश्वासाची, विचार करण्याच्या गतीची आणि संवाद कौशल्याची चाचणी घेतली जाते.
वापर: भाषा विषय, विज्ञान प्रात्यक्षिके, मुलाखती आणि गटचर्चांमध्ये याचा प्रभावी वापर होतो.
फायदे: विद्यार्थ्यांच्या तात्काळ ज्ञानाची आणि समजून घेण्याच्या क्षमतेची तपासणी होते. घोकंपट्टीला वाव नसतो. विद्यार्थ्यांना आपले मत मांडण्याची संधी मिळते.
मर्यादा: यात व्यक्तिनिष्ठता (Subjectivity) येण्याची शक्यता असते. प्रत्येक विद्यार्थ्याला पुरेसा वेळ देणे शक्य होत नाही. लाजाळू किंवा घाबरट विद्यार्थ्यांवर अन्याय होऊ शकतो.
३. प्रात्यक्षिक परीक्षा (Practical Examination)
संकल्पना: यात विद्यार्थ्याला प्रत्यक्ष कृती किंवा प्रयोग करून दाखवण्यास सांगितले जाते. ज्ञानाच्या उपयोजनात्मक (Application-based) कौशल्याचे मूल्यमापन करण्यासाठी ही सर्वोत्तम पद्धत आहे.
वापर: विज्ञान, भूगोल, संगीत, कला, शारीरिक शिक्षण यांसारख्या विषयांसाठी अत्यंत उपयुक्त.
फायदे: कृतीतून शिक्षणाला प्रोत्साहन मिळते. विद्यार्थ्यांची सूक्ष्म निरीक्षण क्षमता, तर्कक्षमता आणि हाताळणी कौशल्ये तपासता येतात.
मर्यादा: ही पद्धत वेळखाऊ आणि खर्चिक असू शकते. यासाठी विशेष साहित्य आणि उपकरणांची आवश्यकता असते.
४. निरीक्षण (Observation)
संकल्पना: हे एक महत्त्वाचे गुणात्मक तंत्र आहे. यात शिक्षक विद्यार्थ्यांच्या नैसर्गिक वर्तनाचे (उदा. वर्गातील सहभाग, मित्रांशी वागणूक, खेळाच्या मैदानावरील वर्तन) हेतुपुरस्सर आणि पद्धतशीरपणे निरीक्षण करून नोंदी ठेवतात.
प्रकार:
सहभागी निरीक्षण: शिक्षक विद्यार्थ्यांच्या गटात सामील होऊन निरीक्षण करतात.
अ-सहभागी निरीक्षण: शिक्षक दुरून निरीक्षण करतात.
फायदे: विद्यार्थ्यांच्या सामाजिक, भावनिक आणि शारीरिक विकासाचे मूल्यमापन करता येते. हे एक नैसर्गिक आणि सहज साधन आहे.
मर्यादा: यात निरीक्षकाच्या व्यक्तिनिष्ठतेचा आणि पूर्वग्रहाचा प्रभाव पडू शकतो. प्रत्येक विद्यार्थ्यावर सतत लक्ष ठेवणे शिक्षकाला शक्य नसते.
५. मुलाखत (Interview)
संकल्पना: शिक्षक आणि विद्यार्थी यांच्यात विशिष्ट हेतूने साधलेला संवाद म्हणजे मुलाखत. यातून विद्यार्थ्याची मते, भावना, अडचणी आणि व्यक्तिमत्त्व समजून घेण्यास मदत होते.
फायदे: सखोल आणि वैयक्तिक माहिती मिळवता येते. विद्यार्थ्यांच्या समस्यांचे निदान करून त्यांना मार्गदर्शन करणे सोपे होते.
मर्यादा: ही एक वेळखाऊ प्रक्रिया आहे. मुलाखत घेण्यासाठी शिक्षकाकडे विशेष संवाद कौशल्य असणे आवश्यक आहे.
६. पदनिश्चयन श्रेणी (Rating Scale)
संकल्पना: हे एक गुणात्मक साधन आहे. यात विद्यार्थ्याच्या विशिष्ट गुणाचे किंवा वर्तनाचे प्रमाण (उदा. खूप चांगले, चांगले, सरासरी, कमी) मोजले जाते. हे प्रमाण सहसा ३, ५ किंवा ७ स्तरांवर विभागलेले असते.
उदाहरण: विद्यार्थ्याचे ‘सहकार्य’ या गुणाचे मूल्यमापन:
नेहमी सहकार्य करतो (५)
बहुतेक वेळा सहकार्य करतो (४)
कधी कधी करतो (३)
क्वचितच करतो (२)
अजिबात करत नाही (१)
फायदे: गुणात्मक माहितीला संख्यात्मक रूप देता येते, ज्यामुळे विश्लेषण करणे सोपे होते. तुलना करणे शक्य होते.
मर्यादा: श्रेणी ठरवताना व्यक्तिनिष्ठता येण्याची शक्यता असते.
७. पडताळा सूची (Checklist)
संकल्पना: यात विद्यार्थ्यामध्ये विशिष्ट गुण, वर्तन किंवा कृती 'आहे' किंवा 'नाही' (होय/नाही) स्वरूपात तपासली जाते.
उदाहरण: प्रयोग करतानाची पडताळा सूची:
साहित्याची मांडणी व्यवस्थित केली. (होय/नाही)
प्रत्यक्ष कृती योग्य क्रमाने केली. (होय/नाही)
निरीक्षणाची नोंद केली. (होय/नाही)
निष्कर्ष काढला. (होय/नाही)
फायदे: वापरण्यास अत्यंत सोपे आणि जलद. वस्तुनिष्ठ माहिती मिळते.
मर्यादा: वर्तनाची तीव्रता किंवा गुणवत्ता कळत नाही, फक्त अस्तित्व कळते.
८. संकलित माहिती धारिका / प्रगती पुस्तक (Portfolio / Cumulative Record)
संकल्पना: पोर्टफोलिओ म्हणजे विद्यार्थ्यांनी विशिष्ट कालावधीत केलेल्या सर्वोत्तम कामांचा आणि उपक्रमांचा संग्रह. यात विद्यार्थ्याने काढलेली चित्रे, लिहिलेले निबंध, प्रकल्पाचे अहवाल, मिळालेली प्रमाणपत्रे इत्यादींचा समावेश असतो.
फायदे: विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण प्रगतीचे चित्र स्पष्ट होते. हे स्व-मूल्यमापनासाठी एक उत्तम साधन आहे.
मर्यादा: तयार करणे आणि सांभाळणे वेळखाऊ असू शकते. मूल्यमापन निकष स्पष्ट नसल्यास व्यक्तिनिष्ठता येऊ शकते.
मूल्यमापन कर्त्यानुसार साधनांची ओळख
१. शिक्षकांकडून मूल्यमापन (Teacher Evaluation Tools)
शिक्षक हे मूल्यमापनाच्या केंद्रस्थानी असतात. ते विद्यार्थ्यांचे मूल्यमापन करण्यासाठी खालील साधनांचा प्रामुख्याने वापर करतात:
सर्व प्रकारच्या लेखी, तोंडी आणि प्रात्यक्षिक परीक्षा घेणे.
निरीक्षण तंत्राचा वापर करून विद्यार्थ्यांच्या वर्तनाची नोंद ठेवणे.
रूब्रिक्स (Rubrics) आणि पदनिश्चयन श्रेणीचा वापर करून प्रकल्पांचे आणि सादरीकरणाचे मूल्यमापन करणे.
प्रश्नावली तयार करून विद्यार्थ्यांची मते जाणून घेणे.
२. स्व-मूल्यमापन (Self-Evaluation Tools)
यात विद्यार्थी स्वतःच्या शिकण्याच्या प्रक्रियेवर आणि प्रगतीवर विचार करतो. यामुळे त्याच्यात जबाबदारीची आणि आत्म-परीक्षणाची भावना वाढते.
स्व-पडताळा सूची (Self-Checklist): 'मी आज काय शिकलो?' किंवा 'मी माझा गृहपाठ वेळेवर पूर्ण केला का?' यासारख्या प्रश्नांवर आधारित सूची.
चिंतनशील डायरी (Reflective Journal): विद्यार्थी आपल्या अध्ययनातील अनुभव, अडचणी आणि यश याबद्दल नियमितपणे नोंदी ठेवतो.
पोर्टफोलिओ (Portfolio): आपल्या सर्वोत्तम कामांचे संकलन करून विद्यार्थी स्वतःच्या प्रगतीचे विश्लेषण करतो.
३. सहकारी/मित्रांकडून मूल्यमापन (Peer Evaluation Tools)
यात विद्यार्थी एकमेकांच्या कामाचे परीक्षण करतात. यामुळे इतरांच्या कामाचे वस्तुनिष्ठपणे विश्लेषण करण्याची आणि रचनात्मक अभिप्राय (Constructive Feedback) देण्याची क्षमता विकसित होते.
पुनरावलोकन (Peer Review): विद्यार्थी एकमेकांचे निबंध किंवा प्रकल्प तपासून त्यावर सुधारणा सुचवतात.
"दोन तारे आणि एक इच्छा" (Two Stars and a Wish): यात विद्यार्थी आपल्या मित्राच्या कामातील दोन चांगल्या गोष्टी (दोन तारे) आणि एक सुधारणेसाठी संधी (एक इच्छा) सांगतात.
सहकारी मानांकन (Peer Rating): गटात काम करताना सदस्य एकमेकांच्या योगदानाला गुण किंवा श्रेणी देतात.
४. गट-मूल्यमापन (Group Evaluation Tools)
गटात काम करताना केवळ अंतिम उत्पादनाचे नव्हे, तर गट प्रक्रियेचे (Group Process) मूल्यमापन करणेही महत्त्वाचे असते.
गट-रूब्रिक (Group Rubric): यात गटाच्या कामगिरीचे मूल्यमापन केले जाते. उदा. गटाने वेळेचे नियोजन कसे केले? सदस्यांमध्ये समन्वय होता का?
योगदान तक्ता (Contribution Chart): गटातील प्रत्येक सदस्याने कोणती जबाबदारी पार पाडली याची नोंद ठेवली जाते.
गट चर्चा (Group Discussion): प्रकल्प पूर्ण झाल्यावर, गटाने एकत्र बसून 'आपण काय चांगले केले?' आणि 'पुढच्या वेळी काय सुधारता येईल?' यावर चर्चा करणे.
