मूल्यमापन आणि चाचण्या (Evaluation and Tests)

 मूल्यमापन, सातत्यपूर्ण सर्वंकष मूल्यमापन (CCE) आणि चाचणी निर्मिती

भाग १: मूल्यमापनाची संकल्पना आणि महत्त्व (Concept and Importance of Evaluation)

१. मूल्यमापन म्हणजे काय? (What is Evaluation?)

मूल्यमापन ही केवळ विद्यार्थ्याला गुण किंवा श्रेणी देण्याची प्रक्रिया नाही. ही एक व्यापक, सातत्यपूर्ण आणि पद्धतशीर प्रक्रिया आहे, ज्याद्वारे पूर्वनिर्धारित शैक्षणिक उद्दिष्ट्ये किती प्रमाणात साध्य झाली आहेत, हे तपासले जाते. यात विद्यार्थ्यांच्या वर्तनात झालेल्या बदलांचे संख्यात्मक आणि गुणात्मक वर्णन करून त्याचे मूल्यमापन केले जाते.

थोडक्यात सांगायचे तर, मूल्यमापन = मापन (संख्यात्मक) + निर्धारण (गुणात्मक) + मूल्य निश्चिती.

२. मूल्यमापनाशी संबंधित महत्त्वाच्या संकल्पना (Key Concepts related to Evaluation)

परीक्षेच्या दृष्टीने या तिन्ही संकल्पनांमधील फरक समजून घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

• मापन (Measurement):
  • ही एक अशी प्रक्रिया आहे ज्यात वस्तू, घटना किंवा व्यक्तीच्या वैशिष्ट्यांना संख्यात्मक रूप दिले जाते.
  • हे केवळ 'किती' (How much?) याचे उत्तर देते.
  • उदाहरण: रमेशला गणितात १०० पैकी ८५ गुण मिळाले. हे फक्त एक संख्यात्मक विधान आहे.


• निर्धारण/आकलन (Assessment):
  • ही विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक प्रगतीबद्दल विविध स्त्रोतांकडून माहिती गोळा करण्याची प्रक्रिया आहे.
  • यात चाचण्या, निरीक्षणे, मुलाखती, प्रकल्प यांचा समावेश असतो.
  • ही 'अध्ययनासाठी मूल्यमापन' (Assessment for Learning) या संकल्पनेशी अधिक जवळची आहे.


• मूल्यमापन (Evaluation):
  • ही सर्वात व्यापक संकल्पना आहे.
  • यात मापन आणि निर्धारणातून मिळालेल्या माहितीच्या आधारे विद्यार्थ्याच्या प्रगतीबद्दल किंवा शैक्षणिक कार्यक्रमाच्या परिणामकारकतेबद्दल 'निष्कर्ष' काढला जातो किंवा 'मूल्य' (Value) ठरवले जाते.
  • हे 'किती चांगले' (How good?) याचे उत्तर देते.
  • उदाहरण: रमेशला मिळालेले ८५ गुण हे त्याच्या वर्गातील कामगिरीनुसार 'उत्कृष्ट' आहेत. हा एक मूल्यमापनात्मक निष्कर्ष आहे.

वैशिष्ट्य	मापन (Measurement)	निर्धारण (Assessment)	मूल्यमापन (Evaluation)
स्वरूप	संख्यात्मक	गुणात्मक आणि संख्यात्मक	गुणात्मक आणि संख्यात्मक (व्यापक)
उद्देश	फक्त गुण देणे	माहिती गोळा करणे, प्रगती तपासणे	अंतिम निष्कर्ष काढणे, मूल्य ठरवणे
वेळ	विशिष्ट वेळी	प्रक्रियेदरम्यान सातत्याने	प्रक्रियेच्या शेवटी
उदाहरण	परीक्षेत मिळालेले गुण	गृहपाठ तपासणे, निरीक्षण	अंतिम निकालपत्रक, 'उत्तम' शेरा

३. मूल्यमापनाचे महत्त्व आणि उद्दिष्ट्ये (Importance and Objectives of Evaluation)

• विद्यार्थ्यांसाठी:
  • आपल्या क्षमता, आवड आणि कमतरता ओळखण्यास मदत करते.
  • अध्ययनासाठी प्रेरणा आणि मार्गदर्शन मिळते.
  • भविष्यातील शैक्षणिक आणि व्यावसायिक मार्गाची निवड करणे सोपे होते.
  • त्यांना त्यांच्या प्रगतीचा अभिप्राय (Feedback) मिळतो.


• शिक्षकांसाठी:
  • आपली अध्यापन पद्धती किती प्रभावी आहे, हे समजते.
  • विद्यार्थ्यांच्या अडचणी ओळखून निदानात्मक व उपचारात्मक अध्यापनाचे नियोजन करता येते.
  • विद्यार्थ्यांचे गट करून त्यांच्या गरजेनुसार मार्गदर्शन करणे शक्य होते.
  • शैक्षणिक उद्दिष्ट्ये कितपत साध्य झाली हे तपासता येते.


• पालकांसाठी:
  • त्यांना आपल्या पाल्याच्या प्रगती आणि क्षमतांबद्दल अचूक माहिती मिळते.
  • पालकांना पाल्याच्या अभ्यासात मदत करण्यासाठी दिशा मिळते.


• शिक्षण प्रणाली आणि समाजासाठी:
  • अभ्यासक्रमाची परिणामकारकता तपासून त्यात आवश्यक सुधारणा करता येतात.
  • शैक्षणिक धोरणे ठरवण्यासाठी आणि शाळांचा दर्जा सुधारण्यासाठी माहिती उपलब्ध होते.
  • शिक्षणाचा एकूण दर्जा उंचावण्यास मदत होते.

भाग २: सातत्यपूर्ण सर्वंकष मूल्यमापन (CCE - Continuous and Comprehensive Evaluation)

शिक्षण हक्क कायदा, २००९ (RTE Act, 2009) नुसार, परीक्षेमुळे मुलांवर येणारा ताण कमी करण्यासाठी आणि त्यांच्या सर्वांगीण विकासाला चालना देण्यासाठी 'सातत्यपूर्ण सर्वंकष मूल्यमापन' (CCE) प्रणाली लागू करण्यात आली. ही एक शाळा-आधारित मूल्यमापन प्रणाली आहे.

१. CCE मधील दोन मुख्य संकल्पना:

• सातत्यपूर्ण (Continuous): याचा अर्थ मूल्यमापन केवळ सत्र किंवा वर्षाच्या शेवटी न करता, संपूर्ण शिक्षण प्रक्रियेदरम्यान अखंडपणे चालले पाहिजे. यात दोन प्रकारच्या मूल्यमापनाचा समावेश आहे:
• सर्वंकष (Comprehensive): याचा अर्थ मूल्यमापन केवळ बौद्धिक किंवा अभ्यासापुरते मर्यादित न ठेवता, विद्यार्थ्याच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या सर्व पैलूंचा (शारीरिक, भावनिक, सामाजिक, कलात्मक) विकास तपासणे.

२. 'सातत्यपूर्ण' मूल्यमापनाचे प्रकार:

• अ) आकारिक मूल्यमापन (Formative Assessment):
  • हे 'अध्ययनासाठी मूल्यमापन' (Assessment for Learning) आहे.
  • उद्देश: अध्यापन-अध्ययन प्रक्रिया चालू असताना विद्यार्थ्यांची प्रगती तपासणे, त्यांच्या चुका आणि अडचणी शोधणे आणि त्यावर त्वरित उपाययोजना करणे. हे एक प्रकारचे निदान (Diagnosis) आहे.
  • केव्हा होते?: हे वर्षभर सातत्याने चालते (उदा. दररोज, आठवड्यातून, किंवा प्रत्येक घटकानंतर).
  • साधने व तंत्रे: दैनंदिन निरीक्षण, तोंडी काम (प्रश्न-उत्तरे, चर्चा), स्वाध्याय, गृहपाठ, गटकार्य, प्रकल्प, प्रयोग, प्रश्नमंजुषा, प्रात्यक्षिके, वर्गातील सहभाग इत्यादी.
  • भार (Weightage): साधारणपणे एकूण गुणांच्या ४०% भार याला दिला जातो.


• ब) संकलित मूल्यमापन (Summative Assessment):
  • हे 'अध्ययनाचे मूल्यमापन' (Assessment of Learning) आहे.
  • उद्देश: एका विशिष्ट कालावधीच्या (उदा. सत्र किंवा वर्ष) शेवटी विद्यार्थ्याने किती ज्ञान आत्मसात केले किंवा उद्दिष्ट्ये किती प्रमाणात साध्य केली, हे ठरवून त्याला श्रेणी किंवा गुण देणे.
  • केव्हा होते?: हे प्रथम सत्र आणि द्वितीय सत्राच्या शेवटी होते.
  • साधने: लेखी व तोंडी परीक्षा.
  • भार (Weightage): साधारणपणे एकूण गुणांच्या ६०% भार याला दिला जातो (प्रत्येक सत्रासाठी ३०%).


• निदानात्मक मूल्यमापन (Diagnostic Evaluation):
  • हे आकारिक मूल्यमापनाचाच एक भाग आहे.
  • जेव्हा एखादा विद्यार्थी सातत्याने मागे पडत असेल, तेव्हा त्याच्या 'अध्ययन-उणिवांची नेमकी कारणे' शोधण्यासाठी निदानात्मक चाचणी घेतली जाते. यानंतर 'उपचारात्मक अध्यापन' (Remedial Teaching) केले जाते.

३. 'सर्वंकष' मूल्यमापनाचे क्षेत्र:

• अ) शैक्षणिक क्षेत्र (Scholastic Areas):
  • यात अभ्यासक्रमाशी संबंधित बौद्धिक विषयांचा समावेश होतो.
  • उदाहरणे: प्रथम भाषा (मराठी), द्वितीय भाषा (हिंदी), तृतीय भाषा (इंग्रजी), गणित, विज्ञान, सामाजिक शास्त्रे (इतिहास, भूगोल, नागरिकशास्त्र).
  • याचे मूल्यमापन आकारिक आणि संकलित साधनांनी केले जाते.


• ब) सह-शैक्षणिक क्षेत्र (Co-Scholastic Areas):
  • यात विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासाशी संबंधित बाबींचा समावेश होतो.
  • याचे मूल्यमापन केवळ निरीक्षणाद्वारे आणि गुणात्मक नोंदी ठेवून केले जाते, यासाठी लेखी परीक्षा नसते.
  • या क्षेत्रांचे वर्गीकरण:
    • कार्यशिक्षण (Work Education): अनुभवातून व कृतीतून शिकणे.
    • कला शिक्षण (Art Education): संगीत, नृत्य, नाट्य, चित्रकला यातील आवड व सहभाग.
    • शारीरिक आणि आरोग्य शिक्षण (Health & Physical Education): खेळ, कवायती, योगासने, आरोग्य व स्वच्छता.
    • व्यक्तिमत्त्व विकास / मूल्य शिक्षण (Value Education): यात विद्यार्थ्यांच्या सवयी आणि वृत्ती तपासल्या जातात. जसे की:
      • वैज्ञानिक दृष्टिकोन
      • नियमितता आणि वक्तशीरपणा
      • सहानुभूती आणि सहकार्य
      • नेतृत्वगुण
      • राष्ट्रीय एकात्मतेची भावना
      • पर्यावरण संवेदनशीलता

भाग ३: चाचण्यांचे प्रकार आणि उत्तम चाचणीची रचना (Types and Construction of a Good Test)

चाचणी हे मूल्यमापनाचे एक महत्त्वाचे साधन आहे. उत्तम चाचणी तयार करणे हे एक कौशल्य आहे.

१. चाचण्यांचे वर्गीकरण (Classification of Tests):

• अ) स्वरूपानुसार:
  • निबंधवजा/व्यक्तिनिष्ठ चाचणी (Subjective Test):
    • यात लघुत्तरी किंवा दीर्घोत्तरी प्रश्नांचा समावेश असतो.
    • फायदे: विद्यार्थ्यांच्या विचारशक्तीला, संघटन कौशल्याला आणि लेखनशैलीला वाव मिळतो.
    • तोटे: तपासण्यात वस्तुनिष्ठता नसते, जास्त वेळ लागतो आणि संपूर्ण अभ्यासक्रम तपासता येत नाही.
  • वस्तुनिष्ठ चाचणी (Objective Test):
    • यात एकाच अचूक उत्तराची अपेक्षा असते.
    • प्रकार: बहुपर्यायी प्रश्न (MCQ), सत्य-असत्य, जोड्या लावा, रिकाम्या जागा भरा.
    • फायदे: तपासण्यास सोपे व वस्तुनिष्ठ, संपूर्ण अभ्यासक्रमावर प्रश्न विचारता येतात, वेळ कमी लागतो.
    • तोटे: केवळ ज्ञान पातळी तपासता येते, उच्च बोधात्मक कौशल्ये तपासता येत नाहीत, अंदाजाने उत्तरे देण्याची शक्यता असते.


• ब) उद्देशानुसार:
  • संपादणूक चाचणी (Achievement Test): विशिष्ट अभ्यासक्रम शिकवल्यानंतर विद्यार्थ्याने किती ज्ञान मिळवले हे तपासण्यासाठी. उदा. घटक चाचणी, सत्र परीक्षा.
  • बुद्धिमत्ता चाचणी (Intelligence Test): व्यक्तीची सामान्य बौद्धिक क्षमता तपासण्यासाठी.
  • अभियोग्यता चाचणी (Aptitude Test): व्यक्तीची विशिष्ट क्षेत्रातील भविष्यातील क्षमता किंवा कौशल्ये तपासण्यासाठी.


• क) रचनेनुसार:
  • प्रमाणित चाचणी (Standardized Test): तज्ज्ञांनी तयार केलेली, विश्वसनीयता (Reliability) आणि सप्रमाणता (Validity) निश्चित केलेली आणि मोठ्या जनसमूहासाठी समान निकष असलेली चाचणी.
  • शिक्षक-निर्मित चाचणी (Teacher-made Test): शिक्षकांनी आपल्या वर्गातील विद्यार्थ्यांसाठी तयार केलेली अनौपचारिक चाचणी.

२. उत्तम चाचणीची वैशिष्ट्ये (Characteristics of a Good Test)

एखादी चाचणी चांगली मानण्यासाठी ती खालील निकषांवर खरी उतरली पाहिजे:

• १. सप्रमाणता/यथार्थता (Validity):
  • अर्थ: चाचणी ज्या उद्देशाने तयार केली आहे, तो उद्देश ती पूर्ण करते का? म्हणजे, जे मोजायचे आहे, तेच चाचणी मोजते का?
  • उदाहरण: गणिताचे ज्ञान तपासण्यासाठी तयार केलेल्या चाचणीत जर क्लिष्ट भाषेमुळे विद्यार्थी प्रश्न समजू शकला नाही, तर ती चाचणी सप्रमाण नाही.


• २. विश्वसनीयता (Reliability):
  • अर्थ: चाचणीच्या निकालातील सुसंगतता. म्हणजेच, समान परिस्थितीत तीच चाचणी पुन्हा घेतल्यास विद्यार्थ्यांच्या गुणांमध्ये जास्त फरक पडू नये.
  • उदाहरण: एका विद्यार्थ्याला आज घेतलेल्या चाचणीत ९० गुण मिळाले आणि दोन दिवसांनी पुन्हा तीच चाचणी घेतल्यावर ४० गुण मिळाले, तर ती चाचणी विश्वसनीय नाही.


• ३. वस्तुनिष्ठता (Objectivity):
  • अर्थ: चाचणीच्या गुणदानावर परीक्षकाच्या वैयक्तिक मतांचा, भावनांचा किंवा पूर्वग्रहांचा कोणताही परिणाम न होणे.
  • उदाहरण: बहुपर्यायी प्रश्नांची उत्तरसूची निश्चित असल्याने, कोणीही तपासले तरी गुण सारखेच येतात, म्हणून ते सर्वाधिक वस्तुनिष्ठ असतात. याउलट निबंधाचे गुण तपासणाऱ्या व्यक्तीनुसार बदलू शकतात.


• ४. व्यावहारिकता/उपयुक्तता (Usability/Practicability):
  • अर्थ: चाचणी वापरण्यास, प्रशासित करण्यास आणि तपासण्यास सोपी असावी.
  • यात वेळेची मर्यादा, खर्चाची मर्यादा, गुणदानाची सोय आणि निकालाचा अर्थ लावण्याची सुलभता यांचा समावेश होतो.

३. चाचणी रचनेचे टप्पे आणि आराखडा (Steps in Test Construction and Blueprint)

उत्तम चाचणी तयार करण्यासाठी खालील पायऱ्या महत्त्वाच्या आहेत:

• पायरी १: चाचणीचे नियोजन (Planning the Test):
  • चाचणीचा उद्देश निश्चित करणे (उदा. घटक चाचणी, सत्र परीक्षा).
  • कोणत्या अभ्यासक्रमावर/घटकांवर आधारित असेल हे ठरवणे.
  • एकूण गुण आणि वेळ निश्चित करणे.


• पायरी २: प्रश्नपत्रिकेचा आराखडा तयार करणे (Preparing the Blueprint):
  • ब्लूप्रिंट म्हणजे प्रश्नपत्रिकेची त्रिमितीय (3D) संरचना किंवा नकाशा. हा चाचणीचा कणा आहे.
  • यामुळे संपूर्ण प्रश्नपत्रिका संतुलित आणि उद्दिष्टांनुसार बनते.
  • ब्लूप्रिंटमध्ये ३ गोष्टींना भार (Weightage) दिला जातो:
    • अ) उद्दिष्टांनुसार भार (Weightage to Objectives): ज्ञान, आकलन, उपयोजन, कौशल्य यांसारख्या उद्दिष्टांसाठी किती गुण द्यायचे हे ठरवणे.
    • ब) आशयानुसार/घटकांनुसार भार (Weightage to Content): प्रत्येक धड्याला किंवा घटकाला किती गुणांचे महत्त्व द्यायचे हे ठरवणे.
    • क) प्रश्न प्रकारानुसार भार (Weightage to Form of Questions): वस्तुनिष्ठ, लघुत्तरी, दीर्घोत्तरी प्रश्नांना किती गुण द्यायचे हे ठरवणे.


• पायरी ३: प्रश्न तयार करणे (Writing the Items):
  • तयार केलेल्या आराखड्यानुसार (Blueprint) विविध प्रकारचे प्रश्न तयार करणे.
  • प्रश्नांची भाषा सोपी, स्पष्ट आणि निःसंदिग्ध असावी.


• पायरी ४: प्रश्नपत्रिकेचे संकलन आणि संपादन (Assembling and Editing the Test):
  • प्रश्न सोप्याकडून कठीणाकडे या क्रमाने लावणे.
  • प्रत्येक प्रश्नासाठी गुण आणि सूचना स्पष्टपणे देणे.
  • प्रश्नपत्रिकेची अंतिम तपासणी करणे.


• पायरी ५: उत्तरसूची आणि गुणदान योजना तयार करणे (Preparing the Scoring Key and Marking Scheme):
  • वस्तुनिष्ठ प्रश्नांसाठी उत्तरसूची (Answer Key) आणि निबंधवजा प्रश्नांसाठी महत्त्वाचे मुद्दे व गुण विभागणी (Marking Scheme) तयार करणे, जेणेकरून तपासणीत वस्तुनिष्ठता येईल.

मूल्यमापन आणि चाचण्या - सराव चाचणी