मध्ययुगीन भारतातील नवीन राजे आणि राज्ये (संदर्भ)
सातव्या शतकात हर्षवर्धनच्या मृत्यूनंतर भारतात अनेक छोटी-मोठी राज्ये उदयास आली.
उत्तर भारतात गुर्जर-प्रतिहार, राष्ट्रकूट (दक्षिण) आणि पाल (पूर्व) यांच्यात कनौजवर वर्चस्व मिळवण्यासाठी 'त्रिपक्षीय संघर्ष' झाला.
राजपूत: याच काळात चौहान, परमार, सोलंकी, चंदेल यांसारखी राजपूत घराणी उत्तर आणि मध्य भारतात प्रबळ होती.
दक्षिणेत चोळ, चेर आणि पांड्य यांचे वर्चस्व होते.
याच राजकीय विखुरलेपणाच्या पार्श्वभूमीवर, वायव्येकडून मुस्लीम आक्रमणे सुरू झाली.
दिल्ली सुलतानशाही (इ.स. १२०६ ते इ.स. १५२६)
दिल्लीवर राज्य करणाऱ्या पाच मुख्य वंशावळ्या: १. गुलाम वंश (१२०६ - १२९०) २. खिल्जी वंश (१२९० - १३२०) ३. तुघलक वंश (१३२० - १४१४) ४. सैय्यद वंश (१४१४ - १४५१) ५. लोदी वंश (१४५१ - १५२६)
१. गुलाम वंश (इ.स. १२०६ - १२९०)
या वंशातील अनेक सुलतान हे आधी कुणाचेतरी गुलाम होते किंवा गुलामांचे वंशज होते, म्हणून याला 'गुलाम वंश' किंवा 'मामलुक वंश' म्हणतात.
कुतुबुद्दीन ऐबक (इ.स. १२०६ - १२१०)
हा मूळचा मुहम्मद घोरीचा तुर्की गुलाम होता.
घोरीच्या मृत्यूनंतर (१२०६) त्याने स्वतःला सुलतान घोषित केले आणि दिल्ली सुलतानशाहीची स्थापना केली.
त्याची राजधानी 'लाहोर' होती.
तो अत्यंत दानशूर होता, म्हणून त्याला 'लाख बक्ष' (लाखो देणारा) असे म्हटले जात असे.
स्थापत्य:
दिल्ली येथे 'कुव्वत-उल-इस्लाम' या मशिदीचे बांधकाम सुरू केले (ही भारतातील पहिली इंडो-इस्लामिक वास्तू मानली जाते).
दिल्लीत सुफी संत ख्वाजा कुतुबुद्दीन बख्तियार काकी यांच्या स्मरणार्थ 'कुतुबमिनार'चे बांधकाम सुरू केले. (फक्त पहिला मजला बांधला)
अजमेर येथे 'अढाई दिन का झोपडा' ही मशीद बांधली (पूर्वी हे संस्कृत विद्यालय होते).
मृत्यू: १२०६ मध्ये लाहोर येथे पोलो (चौगान) खेळताना घोड्यावरून पडून त्याचा मृत्यू झाला.
इल्तुतमिश (शम्सुद्दीन) (इ.स. १२११ - १२३६)
हा कुतुबुद्दीन ऐबकचा गुलाम आणि जावई होता.
त्याने ऐबकचा मुलगा आरामशाह याला हटवून सत्ता मिळवली.
याला 'दिल्ली सुलतानशाहीचा खरा संस्थापक' मानले जाते.
राजधानी: त्याने राजधानी लाहोरहून 'दिल्ली' येथे आणली.
प्रशासन:
त्याने खलिफाकडून (बगदाद) सुलतान पदाला कायदेशीर मान्यता (मन्सूर) मिळवली.
'चाळीसगाणी' किंवा 'तुर्कान-ए-चिहालगानी'ची स्थापना केली (४० विश्वासू तुर्की सरदारांचे मंडळ).
'इक्ता पद्धत' सुरू केली: अधिकाऱ्यांना रोख पगाराऐवजी जमीन (इक्ता) देण्याची पद्धत. जमीनदाराला 'इक्तादार' म्हणत.
नाणी:
त्याने शुद्ध अरबी नाणी सुरू केली.
'चांदीचा टंका' (Tanka) आणि 'तांब्याचा जीतल' (Jital) ही नाणी सुरू केली.
स्थापत्य:
'कुतुबमिनार'चे बांधकाम पूर्ण केले (पुढील ३ मजले बांधले).
स्वतःचा मकबरा (दिल्ली) आणि 'सुलतान गढी' (भारतातील पहिला मकबरा, मुलाचा) बांधला.
युद्ध:
मंगोल आक्रमण: चंगेज खानचा धोका त्याने हुशारीने टाळला (त्याने चंगेज खानचा शत्रू जलालुद्दीन मांगबर्नी याला आश्रय नाकारला).
तराईनची तिसरी लढाई (१२१५): ताजुद्दीन यल्दोझचा पराभव केला.
बंगाल आणि बिहारवर पुन्हा नियंत्रण मिळवले.
वारसदार: त्याने आपली मुलगी 'रझिया' हिला आपला उत्तराधिकारी नेमले.
रझिया सुलतान (इ.स. १२३६ - १२४०)
ही दिल्लीच्या सिंहासनावर बसणारी 'पहिली आणि एकमेव मुस्लीम स्त्री' होती.
इल्तुतमिशचा मुलगा रुक्नुद्दीन फिरोज याला हटवून ती सरदारांच्या मदतीने सत्तेवर आली.
तिने पुरुषांप्रमाणे पोशाख (कुबा - कोट, कुलाह - टोपी) वापरण्यास सुरुवात केली व पडदा पद्धत नाकारली.
'चाळीसगाणी' (तुर्की सरदार) तिच्या विरोधात गेले, कारण त्यांना एका स्त्रीने राज्य करणे पसंत नव्हते.
तिने 'जलालुद्दीन याकूत' (एक हबशी गुलाम) याला 'अमीर-ए-अखूर' (घोडदळाचा प्रमुख) बनवले, ज्यामुळे तुर्की सरदार नाराज झाले.
भतिंडाचा इक्तादार 'मलिक अल्तुनिया' याने बंड केले. रझियाने अल्तुनियाशी लग्न केले, पण दिल्ली परत घेण्याच्या प्रयत्नात दोघेही (१२४०) मारले गेले.
घियासुद्दीन बलबन (इ.स. १२६६ - १२८६)
रझियानंतर काही कमकुवत सुलतान सत्तेवर आले.
बलबन हा मूळचा इल्तुतमिशच्या 'चाळीसगाणी'चा सदस्य होता.
त्याने आधी नासिरुद्दीन महमूद (इल्तुतमिशचा नातू) याचा वजीर म्हणून काम केले आणि नंतर स्वतः सुलतान बनला.
प्रशासन (रक्त आणि लोह धोरण):
त्याने 'दैवी राजत्वाचा सिद्धांत' (King's divine right) मांडला. सुलतान हा 'जिल्ल-ए-इलाही' (पृथ्वीवरील देवाची सावली) असतो असे मानले.
राजदरबारात अत्यंत कडक शिस्त लागू केली.
'सिजदा' (सुलतानापुढे नतमस्तक होणे) आणि 'पायबोस' (सुलतानाच्या पायांचे चुंबन घेणे) या इराणी प्रथा सुरू केल्या.
इराणी सण 'नवरोझ' साजरा करण्यास सुरुवात केली.
'चाळीसगाणी'चा (तुर्कान-ए-चिहालगानी) बिमोड केला, कारण ते सत्तेत अडथळा आणत होते.
लष्कर:
'दिवान-ए-अर्ज' (Diwan-i-Arz) नावाचे स्वतंत्र लष्करी खाते सुरू केले.
मंगोल आक्रमणांपासून वाचण्यासाठी वायव्य सरहद्दीवर किल्ले बांधले.
धोरण: मेवात (हरियाणा) येथील बंडखोरांविरुद्ध त्याने 'रक्त आणि लोह' (Blood and Iron) धोरण वापरून अत्यंत क्रूरपणे बंड मोडून काढले.
२. खिल्जी वंश (इ.स. १२९० - १३२०)
जलालुद्दीन खिल्जी (इ.स. १२९० - १२९६)
हा खिल्जी वंशाचा संस्थापक होता.
गुलाम वंशाचा शेवटचा सुलतान कैकुबाद याला मारून तो सत्तेवर आला.
त्याचे धोरण बऱ्यापैकी 'सहिष्णू' आणि 'शांतताप्रिय' होते.
त्याने बंडखोरांना कठोर शिक्षा देण्याचे टाळले.
अलाउद्दीन खिल्जी (इ.स. १२९६ - १३१६)
हा जलालुद्दीनचा पुतण्या आणि जावई होता.
त्याने देवगिरी (महाराष्ट्र) वर यशस्वी स्वारी करून प्रचंड संपत्ती लुटली.
त्याने आपला काका जलालुद्दीनचा खून करून सत्ता मिळवली.
त्याला 'सिकंदर-ए-सानी' (दुसरा अलेक्झांडर) ही पदवी घ्यायची होती.
बाजार नियंत्रण धोरण (Market Reforms):
हे त्याचे सर्वात मोठे आर्थिक यश मानले जाते.
मोठे सैन्य ठेवण्यासाठी त्याने वस्तूंच्या किंमती नियंत्रित ठेवल्या.
'दिवान-ए-रियासत' (वाणिज्य मंत्रालय) आणि 'शहाना-ए-मंडी' (बाजार नियंत्रक अधिकारी) ही पदे निर्माण केली.
'सराई-अदल' (कपड्यांचा बाजार), धान्य बाजार, घोडे व गुलामांचा बाजार असे वेगवेगळे बाजार निश्चित केले.
वजनात माप कमी देणाऱ्या व्यापाऱ्याच्या शरीरातून तेवढेच मांस कापून घेण्याची कठोर शिक्षा होती.
लष्करी सुधारणा (Military Reforms):
'स्थायी सैन्य' (Standing Army) ठेवणारा पहिला सुलतान.
सैनिकांना रोख पगार देण्याची पद्धत सुरू केली (इक्ता ऐवजी).
'दाग' (घोड्यांना शिक्का मारणे - घोडा बदलू नये म्हणून) आणि 'चेहरा' (सैनिकांची ओळख नोंदवणे) पद्धत सुरू केली.
महसूल सुधारणा (Revenue Reforms):
जमीन मोजणी (बिस्वा) करून कर निश्चित केला.
'घरी' (घरावर कर) आणि 'चराई' (चराईवर कर) हे नवीन कर लावले.
'दिवान-ए-मुस्तखराज' (Diwan-i-Mustakhraj) हे थकीत महसूल गोळा करण्यासाठी नवीन खाते उघडले.
जमिनीचा कर (खराज) ५०% पर्यंत वाढवला.
लष्करी मोहिमा:
उत्तर भारत: गुजरात, रणथंभोर, चित्तोड (राणी पद्मिनीचा संदर्भ), माळवा जिंकले.
दक्षिण भारत: त्याचा सेनापती 'मलिक काफूर' (हजार दिनारी) याने दक्षिणेत देवगिरी (रामचंद्रदेव), वारंगळ (प्रताप रुद्रदेव), होयसळ (वीर बल्लाळ) आणि पांड्य (मदुराई) पर्यंत यशस्वी मोहिमा केल्या. दक्षिणेतील राजांकडून फक्त संपत्ती आणि खंडणी घेतली, त्यांचे राज्य थेट जोडले नाही.
स्थापत्य:
दिल्लीत 'अलाई दरवाजा' (कुतुबमिनारचा प्रवेशद्वार) बांधला.
'सिरी' किल्ला आणि 'हजार सुतून' (हजार खांबांचा राजवाडा) बांधला.
३. तुघलक वंश (इ.स. १३२० - १४१४)
हा वंश दिल्ली सुलतानशाहीत सर्वाधिक काळ (९४ वर्षे) सत्तेवर होता.
घियासुद्दीन तुघलक (इ.स. १३२० - १३२५)
तुघलक वंशाचा संस्थापक. (मूळ नाव: गाझी मलिक).
तो पहिला सुलतान होता ज्याने नावापुढे 'गाझी' (काफिरांचा वध करणारा) ही पदवी लावली.
त्याने सिंचनासाठी 'कालवे' (Canals) बांधण्यास सुरुवात केली (कालवे बांधणारा पहिला सुलतान).
स्थापत्य: दिल्लीजवळ 'तुघलकाबाद' हे नवीन शहर व किल्ला बांधला.
मृत्यू: बंगाल मोहिमेवरून परतत असताना, त्याच्या स्वागतासाठी (मुलगा मुहम्मद बिन तुघलकने) बांधलेला लाकडी मंडप कोसळून त्याचा मृत्यू झाला.
मुहम्मद बिन तुघलक (इ.स. १३२५ - १३५१)
सुलतानशाहीतील 'सर्वात विद्वान' पण 'सर्वात वादग्रस्त' सुलतान. (मूळ नाव: जौना खान).
तो तत्वज्ञान, गणित, खगोलशास्त्र यात पारंगत होता.
त्याच्या अनेक योजना चांगल्या हेतूने प्रेरित होत्या, पण अंमलबजावणीतील चुकांमुळे त्या फसल्या.
प्रमुख अयशस्वी योजना:
१. राजधानीचे स्थलांतर (१३२७):
दिल्लीहून 'देवगिरी' (नवीन नाव: दौलताबाद, महाराष्ट्र) येथे राजधानी हलवली.
कारणे: मंगोल आक्रमणांपासून सुरक्षितता आणि दक्षिण भारतावर नियंत्रण.
सर्व दिल्लीवासियांना स्थलांतराचा आदेश दिला, जो अत्यंत कठोर होता.
पाणीटंचाई आणि उत्तर भारतावरील नियंत्रण सुटल्यामुळे काही वर्षांनी राजधानी परत दिल्लीला आणली.
२. सांकेतिक चलन (Token Currency) (१३२९):
जगात चांदीचा तुटवडा होता, म्हणून त्याने चांदीच्या 'टंका'च्या मूल्याइतकेच 'तांब्याचे' नाणे (सांकेतिक चलन) सुरू केले.
ही कल्पना चांगली होती (आजही आपण वापरतो), पण सरकारचा नाणी बनवण्यावर (टांकसाळ) नियंत्रण राहिले नाही.
घरोघरी बनावट तांब्याची नाणी बनू लागली.
परकीय व्यापारात ती नाणी नाकारली गेली. अर्थव्यवस्था कोसळली.
अखेरीस, सुलतानाला तांब्याची नाणी परत घेऊन त्याबदल्यात चांदीची नाणी द्यावी लागली, ज्यामुळे खजिना रिकामा झाला.
३. खुरासान मोहीम (इराण): खुरासान जिंकण्यासाठी ३ लाखांहून अधिक सैन्य जमवले व त्यांना एक वर्षाचा पगार आगाऊ दिला. पण राजकीय परिस्थिती बदलल्याने मोहीम रद्द करावी लागली, सैन्य बरखास्त केले.
४. कराचिल मोहीम (हिमाचल): चीनच्या सीमेवरील बंड मोडण्यासाठी सैन्य पाठवले, पण ते डोंगराळ भागात भरकटले आणि बहुतांश सैन्य नष्ट झाले.
५. दोआबमधील करवृद्धी: गंगा-यमुनामधील सुपीक प्रदेशात (दोआब) कर ५०% वाढवला, पण नेमक्या त्याच वर्षी दुष्काळ पडला. प्रजेने बंड केले.
इतर:
'दिवान-ए-अमीर-कोही' (Diwan-i-Amir-Kohi) नावाचे स्वतंत्र 'कृषी खाते' सुरू केले.
शेतकऱ्यांना कर्ज (सोनधर) दिले.
त्याच्याच काळात (१३३६) दक्षिणेत 'विजयनगर' आणि (१३४७) 'बहामनी' या दोन स्वतंत्र राज्यांची स्थापना झाली.
मृत्यू: थट्टा (सिंध) येथे बंड मोडताना त्याचा मृत्यू झाला.
फिरोज शाह तुघलक (इ.स. १३५१ - १३८८)
हा मुहम्मद बिन तुघलकचा चुलत भाऊ होता.
त्याला 'सुलतानशाहीचा अकबर' (त्याच्या लोककल्याणकारी कामांमुळे) म्हटले जाते.
लोककल्याणकारी कामे:
'दिवान-ए-खैरात' (गरिबांना दान देण्यासाठी) खाते सुरू केले.
'दिवान-ए-बंदगान' (गुलामांसाठी) खाते सुरू केले. (त्याच्याकडे सर्वाधिक १,८०,००० गुलाम होते).
'दार-उल-शफा' (मोफत रुग्णालय) सुरू केले.
बेरोजगारांसाठी 'रोजगार कार्यालय' सुरू केले.
सिंचन:
त्याने सिंचनासाठी अनेक 'कालवे' (Canals) बांधले (उदा. यमुना ते हिसार).
'हक्क-ए-शर्ब' (Haqq-i-Sharb) नावाचा सिंचन कर (Irrigation Tax) लावणारा पहिला सुलतान.
नवीन शहरे:
त्याने 'फिरोजाबाद' (दिल्ली), 'फतेहाबाद', 'हिसार', 'जौनपूर' (मोठा भाऊ जौना खान/मुहम्मद बिन तुघलकच्या स्मरणार्थ) ही शहरे वसवली.
धार्मिक धोरण:
तो कट्टर सुन्नी मुस्लीम होता.
त्याने 'जिझिया' कर (Jizya) ब्राह्मणांवरही लावला (यापूर्वी ब्राह्मणांना सूट होती).
शिया आणि इतर पंथांवर अत्याचार केले.
स्थापत्य:
कुतुबमिनारचा जीर्णोद्धार केला (वीज पडून खराब झालेला चौथा मजला काढून दोन नवीन मजले बांधले - त्यामुळे आता ५ मजले).
अशोक स्तंभांना (टोप्रा आणि मेरठ येथून) दिल्लीला आणले.
दिल्लीत 'फिरोज शाह कोटला' किल्ला बांधला.
त्याच्या मृत्यूनंतर तुघलक वंश कमकुवत झाला.
तैमूरचे आक्रमण (१३९८):
शेवटचा तुघलक सुलतान नासिरुद्दीन महमूद शाहच्या काळात, मंगोल शासक 'तैमूर लंग' (Taimur) याने दिल्लीवर आक्रमण केले.
दिल्लीत प्रचंड कत्तल आणि लुटमार केली.
या आक्रमणमुळे तुघलक वंश आणि दिल्ली सुलतानशाही पूर्णपणे खिळखिळी झाली.
४. सैय्यद वंश (इ.स. १४१४ - १४५१)
तैमूरने दिल्ली सोडताना 'खिझ्र खान' याला आपला प्रतिनिधी (गव्हर्नर) नेमले.
खिझ्र खानने सैय्यद वंशाची स्थापना केली.
या वंशाने कधीही 'सुलतान' पदवी घेतली नाही, ते स्वतःला तैमूरचे प्रतिनिधी (रैयत-ए-आला) मानत.
हा वंश तुलनेने अत्यंत कमकुवत होता.
आलम शाह हा या वंशाचा शेवटचा शासक होता, त्याने स्वेच्छेने बहलूल लोदीसाठी सत्ता सोडली.
५. लोदी वंश (इ.स. १४५१ - १५२६)
हा दिल्ली सुलतानशाहीतील 'पहिला अफगाण वंश' होता (इतर सर्व तुर्की होते).
बहलूल लोदी (इ.स. १४५१ - १४८९)
लोदी वंशाचा संस्थापक.
त्याने जौनपूरचे शर्की साम्राज्य जिंकून घेतले, हे त्याचे मोठे यश होते.
तो अफगाण सरदारांना मान देत असे, त्यांच्यासोबत सतरंजीवर बसत असे.
सिकंदर लोदी (इ.स. १४८९ - १५१७)
लोदी वंशातील 'सर्वात कर्तबगार' सुलतान.
आग्रा शहराची स्थापना (१५०४):
राजपूत राजांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी त्याने यमुना नदीच्या काठी 'आग्रा' शहराची स्थापना केली आणि तेथे आपली 'राजधानी' बनवली (दिल्लीवरून).
जमीन मोजणी: 'गझ-ए-सिकंदरी' (Gaz-i-Sikandari) नावाचे जमीन मोजण्याचे नवीन ३२ इंची माप सुरू केले.
तो 'गुलरुखी' (Gulrukhi) या टोपणनावाने फारसी कविता लिहीत असे.
धार्मिकदृष्ट्या तो असहिष्णू होता (नगरकोट येथील ज्वालामुखी मंदिर तोडले).
इब्राहिम लोदी (इ.S. १५१७ - १५२६)
हा लोदी वंशाचा आणि 'दिल्ली सुलतानशाहीचा शेवटचा सुलatan' होता.
तो अत्यंत हट्टी आणि अभिमानी होता.
त्याने अफगाण सरदारांचा अपमान केला, ज्यामुळे ते नाराज झाले.
पंजाबचा गव्हर्नर 'दौलत खान लोदी' (त्याचा काका) आणि राणा संगा (मेवाड) यांनी इब्राहिम लोदीचा पराभव करण्यासाठी काबुलचा शासक 'बाबर' याला आमंत्रित केले.
पानिपतची पहिली लढाई (२१ एप्रिल १५२६):
ही लढाई 'बाबर' (मुघल) आणि 'इब्राहिम लोदी' यांच्यात झाली.
बाबरकडे 'तोफखाना' (Artillery) होता, जो भारतीयांसाठी नवीन होता.
बाबरने 'तुळगुमा' (Tulguma) युद्धनीतीचा वापर केला (सैन्याची विशेष रचना).
या युद्धात इब्राहिम लोदी मारला गेला (युद्धभूमीवर मरण पावलेला एकमेव सुलतान).
या लढाईने दिल्ली सुलतानशाहीचा अंत झाला आणि भारतात 'मुघल सत्ते'ची स्थापना झाली.
सुलतानशाहीतील स्थापत्यशास्त्र (इंडो-इस्लामिक शैली)
ही शैली भारतीय (हिंदू-जैन) आणि इस्लामिक (पर्शियन-तुर्की) शैलींचे मिश्रण होती. वैशिष्ट्ये:
कमान (Arch) आणि घुमट (Dome) यांचा वापर.
मिनार (Minarets)
मानवी आकृत्यांऐवजी भौमितिक रचना आणि फुलांचे नक्षीकाम (अरबेस्क - Arabesque)
कुराणातील आयते (वचने) कोरलेली असत.
प्रमुख वास्तू:
कुव्वत-उल-इस्लाम मशीद (दिल्ली):
ऐबकने बांधली.
अनेक हिंदू आणि जैन मंदिरांचे खांब (तसेच वापरून) बांधलेली आहे.
याच आवारात प्रसिद्ध 'गुप्तकालीन लोहस्तंभ' आहे (जो गंजलेला नाही).
कुतुबमिनार (दिल्ली):
उंची: ७२.५ मीटर, ५ मजली.
सुरुवात: कुतुबुद्दीन ऐबक (फक्त पहिला मजला).
पूर्ण केले: इल्तुतमिश (पुढील ३ मजले).
जीर्णोद्धार: फिरोज शाह तुघलक (शेवटचे २ मजले, वीज पडल्यामुळे).
हा मिनार सुफी संत कुतुबुद्दीन बख्तियार काकी यांच्या स्मरणार्थ बांधला गेला.
अढाई दिन का झोपडा (अजमेर):
ऐबकने बांधली.
हे पूर्वी एक संस्कृत विद्यालय (विग्रहराज चौहानने बांधलेले) होते.
सुलतान गढी (दिल्ली):
इल्तुतमिशने आपला मुलगा नासिरुद्दीन याच्यासाठी बांधलेला मकबरा.
हा भारतातील पहिला मकबरा (Islamic Tomb) मानला जातो.
अलाई दरवाजा (दिल्ली):
अलाउद्दीन खिल्जीने बांधला.
कुतुबमिनार संकुलाचा भव्य दक्षिण प्रवेशद्वार.
हा 'खऱ्या कमानी'चा (True Arch) भारतातील पहिला उत्तम नमुना मानला जातो.
लाल वाळूचा दगड आणि संगमरवराचा सुंदर वापर केला आहे.
तुघलकाबाद किल्ला (दिल्ली):
घियासुद्दीन तुघलकने बांधला.
या किल्ल्याच्या भिंती आतल्या बाजूला झुकलेल्या (Sloping Walls) आहेत - हे तुघलक शैलीचे वैशिष्ट्य आहे.
लोदी गार्डन (दिल्ली):
येथे लोदी काळातील अनेक मकबरे आहेत.
या काळात 'दुहेरी घुमट' (Double Dome) बांधण्याची कला विकसित झाली.
विजयनगर साम्राज्य (प्राथमिक ओळख) (इ.स. १३३६ - १६४६)
स्थापना: इ.स. १३३६.
स्थापक: 'हरिहर' आणि 'बुक्का' (संगम वंशाचे).
प्रेरणा: सुफी संत 'विद्यारण्य' यांच्या प्रेरणेने स्थापना केली.
संदर्भ: जेव्हा मुहम्मद बिन तुघलक उत्तरेत व्यस्त होता, तेव्हा दक्षिण भारतात या हिंदू साम्राज्याची स्थापना झाली.
स्थान: तुंगभद्रा नदीच्या काठी.
राजधानी: 'विजयनगर' (आजचे हंपी, कर्नाटक - युनेस्को जागतिक वारसा स्थळ).
प्रमुख वंश: संगम, साळुव, तुळुव, अरविदु.
मुख्य संघर्ष: त्यांचा मुख्य संघर्ष उत्तरेकडील 'बहामनी सल्तनत' (मुस्लीम राज्य) शी होता. संघर्षाचे मुख्य कारण 'रायचूर दोआब' (कृष्णा आणि तुंगभद्रा नदीमधील सुपीक प्रदेश) हे होते.
सर्वात प्रसिद्ध राजा: कृष्णदेवराय (तुळुव वंश) - बाबरचा समकालीन. (याची सविस्तर माहिती पुढील भागात).
