बालमानसशास्त्र आणि अध्यापनशास्त्र:व्यक्तिमत्त्व विकास ( Personality Development)

 

१. व्यक्तिमत्त्व (Personality) - संकल्पना आणि स्वरूप

व्यक्तिमत्त्व ही एक गुंतागुंतीची आणि बहुआयामी संकल्पना आहे, जी व्यक्तीला इतरांपेक्षा वेगळी बनवते. याचा अभ्यास करणे म्हणजे व्यक्तीच्या विचार, भावना आणि वर्तनाच्या विशिष्ट पद्धती समजून घेणे होय.

• व्युत्पत्ती (Etymology): 'Personality' हा शब्द लॅटिन भाषेतील 'Persona' या शब्दावरून आला आहे, ज्याचा अर्थ 'मुखवटा' (Mask) असा होतो. पूर्वीच्या काळी नाटकातील पात्रे विशिष्ट भूमिका साकारण्यासाठी मुखवटे वापरत असत, ज्यावरून त्यांची ओळख कळे.
• व्याख्या (Definition): व्यक्तिमत्त्व म्हणजे व्यक्तीच्या विचार, भावना, प्रेरणा आणि वर्तनाच्या अशा विशिष्ट आणि संघटित स्वरूपाचा समुच्चय, जो तिला वेगवेगळ्या परिस्थितीत इतरांपेक्षा वेगळे बनवतो. ही एक गतिशील (Dynamic) संकल्पना आहे, जी आयुष्यभर बदलत आणि विकसित होत राहते.
• व्यक्तिमत्त्वाचे घटक:
  • स्वभाव (Temperament): हा व्यक्तिमत्त्वाचा जैविक आणि जन्मजात भाग आहे. उदा. काही मुले जन्मतःच शांत असतात, तर काही अधिक क्रियाशील आणि चंचल असतात.
  • शील (Character): हा व्यक्तिमत्त्वाचा नैतिक आणि सामाजिक भाग आहे, जो मूल्यांवर (Values) आधारित असतो. उदा. प्रामाणिकपणा, जबाबदारीची जाणीव. शील हे शिकवले जाते आणि वातावरणातून विकसित होते.
  • गुणविशेष (Traits): हे वर्तनाचे स्थिर आणि सुसंगत नमुने आहेत. उदा. बहिर्मुखता (Extraversion), कर्तव्यनिष्ठता (Conscientiousness).
  • स्व-संकल्पना (Self-Concept): व्यक्तीची स्वतःबद्दलची समज, विश्वास आणि भावना. 'मी कोण आहे?' या प्रश्नाचे उत्तर म्हणजे स्व-संकल्पना.

 

२. व्यक्तिमत्त्व विकासाचे प्रमुख सिद्धांत (Major Theories of Personality Development)

विविध मानसशास्त्रज्ञांनी व्यक्तिमत्त्व कसे विकसित होते, हे स्पष्ट करण्यासाठी वेगवेगळे सिद्धांत मांडले आहेत. बालकाच्या विकासाच्या संदर्भात खालील सिद्धांत अत्यंत महत्त्वाचे आहेत.

अ) सिग्मंड फ्रॉइड यांचा मनोविश्लेषणात्मक सिद्धांत (Sigmund Freud's Psychoanalytic Theory)

फ्रॉइड यांच्या मते, व्यक्तिमत्त्व हे तीन प्रमुख घटकांमधील संघर्षातून आणि समन्वयातून विकसित होते. हे घटक inconscient (अजागरूक) मनावर आधारित आहेत.

• व्यक्तिमत्त्वाची रचना (Structure of Personality):
  • इड (Id): हा व्यक्तिमत्त्वाचा मूळ आणि जन्मजात घटक आहे. तो 'आनंद तत्त्वावर' (Pleasure Principle) काम करतो. इडला तात्काळ समाधान हवे असते आणि तो सामाजिक नियमांचा किंवा वास्तविकतेचा विचार करत नाही. (उदा. लहान मुलाला भूक लागल्यावर रडणे).
  • अहम (Ego): हा 'वास्तववादी तत्त्वावर' (Reality Principle) काम करतो. इडच्या मागण्या आणि बाह्य जगाची वास्तविकता यांच्यात समन्वय साधण्याचे काम अहम करतो. तो योग्य मार्गाने गरजा पूर्ण करण्याचा प्रयत्न करतो. (उदा. भूक लागल्यावर रडण्याऐवजी खाण्यासाठी मागणे).
  • पर-अहम (Superego): हा 'नैतिक तत्त्वावर' (Moral Principle) काम करतो. यात सामाजिक नियम, आदर्श आणि विवेक यांचा समावेश असतो. 'काय बरोबर' आणि 'काय चूक' हे ठरवण्याचे काम पर-अहम करतो. (उदा. दुसऱ्याच्या डब्यातील खाऊ चोरणे चुकीचे आहे, ही भावना).
• मनोलैंगिक विकासाचे टप्पे (Psychosexual Stages): फ्रॉइडच्या मते, बालपणीच्या अनुभवांचा व्यक्तिमत्त्वावर खोलवर परिणाम होतो. त्यांनी विकासाचे ५ टप्पे सांगितले:
  1. मुख अवस्था (Oral Stage: 0-1.5 वर्षे): या काळात बाळाला तोंडाद्वारे (चोखणे, चावणे) आनंद मिळतो. या काळात गरजा व्यवस्थित पूर्ण न झाल्यास मोठेपणी नखे खाणे, धुम्रपान करणे अशा सवयी लागू शकतात.
  2. गुद अवस्था (Anal Stage: 1.5-3 वर्षे): या काळात बालक शौच नियंत्रणातून आनंद मिळवते. अतिशय कडक किंवा अतिशय सैल प्रशिक्षणाचा परिणाम व्यक्तिमत्त्वावर होतो (उदा. अतिशय स्वच्छतेची आवड किंवा निष्काळजीपणा).
  3. लैंगिक अवस्था (Phallic Stage: 3-6 वर्षे): या काळात मुलांचे लक्ष त्यांच्या लैंगिक अवयवांकडे जाते. 'ओडिपस' (मुलाचे आईबद्दल आकर्षण) आणि 'इलेक्ट्रा' (मुलीचे वडिलांबद्दल आकर्षण) या ग्रंथी विकसित होतात.
  4. सुप्त अवस्था (Latency Stage: 6-12 वर्षे): या काळात लैंगिक भावना सुप्त होतात आणि मुलाचे लक्ष शाळा, मित्र आणि नवीन कौशल्ये शिकण्यावर केंद्रित होते.
  5. जननिक अवस्था (Genital Stage: 12 वर्षांपासून पुढे): किशोरावस्थेत लैंगिक भावना पुन्हा जागृत होतात आणि त्यांचे लक्ष विरुद्धलिंगी व्यक्तींकडे आकर्षित होते. या टप्प्यातील यश पूर्वीच्या सर्व टप्प्यांवर अवलंबून असते.

 

ब) एरिक एरिक्सन यांचा मनोसामाजिक सिद्धांत (Erik Erikson's Psychosocial Theory)

एरिक्सन यांनी फ्रॉइडच्या सिद्धांताचा विस्तार केला, पण त्यांनी लैंगिकतेऐवजी सामाजिक संबंधांवर अधिक भर दिला. त्यांच्या मते, व्यक्ती आयुष्यभर आठ मनोसामाजिक संघर्षांमधून (Psychosocial Crises) जाते. प्रत्येक टप्प्यावर यशस्वी झाल्यावर एक सद्गुण (Virtue) प्राप्त होतो.

• टप्पा १: विश्वास vs. अविश्वास (Trust vs. Mistrust: 0-1.5 वर्षे):
  • संघर्ष: जर बाळाच्या गरजा (अन्न, प्रेम, सुरक्षा) पालकांकडून वेळेवर आणि सातत्याने पूर्ण झाल्या, तर त्याच्यात जगाबद्दल 'विश्वासाची' भावना निर्माण होते. याउलट झाल्यास 'अविश्वासाची' भावना वाढते.
  • यशस्वी परिणाम: आशा (Hope).
• टप्पा २: स्वायत्तता vs. लाज व शंका (Autonomy vs. Shame & Doubt: 1.5-3 वर्षे):
  • संघर्ष: या काळात बालक स्वतःची कामे (चालणे, खाणे, कपडे घालणे) स्वतः करण्याचा प्रयत्न करतो. पालकांनी त्याला प्रोत्साहन दिल्यास 'स्वायत्तता' वाढते. पण जास्त टीका केल्यास किंवा काम करू न दिल्यास स्वतःच्या क्षमतेबद्दल 'शंका' निर्माण होते.
  • यशस्वी परिणाम: इच्छाशक्ती (Will).
• टप्पा ३: पुढाकार vs. अपराध भावना (Initiative vs. Guilt: 3-6 वर्षे):
  • संघर्ष: मुले खेळ आणि कामांमध्ये स्वतःहून 'पुढाकार' घेतात, योजना आखतात. त्यांच्या या प्रयत्नांना दाबून टाकल्यास किंवा शिक्षा केल्यास त्यांच्यात 'अपराध भावना' निर्माण होते.
  • यशस्वी परिणाम: उद्देश (Purpose).
• टप्पा ४: उद्योगीपणा vs. न्यूनगंड (Industry vs. Inferiority: 6-12 वर्षे):
  • संघर्ष: शालेय वयात मुले नवीन ज्ञान आणि कौशल्ये शिकण्याचा प्रयत्न करतात. यात यश मिळाल्यास 'उद्योगीपणा' वाढतो. पण सतत अपयश आल्यास किंवा इतरांशी नकारात्मक तुलना झाल्यास 'न्यूनगंड' (Inferiority Complex) निर्माण होतो.
  • यशस्वी परिणाम: सामर्थ्य (Competence).
• टप्पा ५: ओळख vs. भूमिका संभ्रम (Identity vs. Role Confusion: 12-18 वर्षे):
  • संघर्ष: किशोरावस्थेतील ही सर्वात महत्त्वाची अवस्था आहे. 'मी कोण आहे?' आणि 'माझ्या आयुष्याचा उद्देश काय?' या प्रश्नांची उत्तरे शोधून किशोरवयीन मुले आपली 'ओळख' निर्माण करतात. यात अपयश आल्यास 'भूमिकेचा संभ्रम' निर्माण होतो.
  • यशस्वी परिणाम: प्रामाणिकपणा/निष्ठा (Fidelity).

 

क) कार्ल रॉजर्स यांचा मानवतावादी सिद्धांत (Carl Rogers' Humanistic Theory)

रॉजर्स यांनी व्यक्तिमत्त्वाच्या सकारात्मक पैलूंवर भर दिला. त्यांच्या मते, प्रत्येक व्यक्तीमध्ये स्वतःचा विकास करण्याची आणि स्वतःला ओळखण्याची नैसर्गिक प्रवृत्ती असते.

• स्व-संकल्पना (Self-Concept): हा त्यांच्या सिद्धांताचा केंद्रबिंदू आहे. यात तीन घटक असतात:
  • वास्तविक स्व (Real Self): आपण प्रत्यक्षात कसे आहोत.
  • आदर्श स्व (Ideal Self): आपल्याला कसे व्हायचे आहे.
  • आत्मसन्मान (Self-Esteem): वास्तविक स्व आणि आदर्श स्व यांच्यातील अंतर. हे अंतर जितके कमी, तितका आत्मसन्मान जास्त असतो.
• बिनशर्त सकारात्मक आदर (Unconditional Positive Regard): रॉजर्स यांच्या मते, निरोगी व्यक्तिमत्त्व विकासासाठी हे आवश्यक आहे. जेव्हा पालक किंवा शिक्षक मुलावर कोणत्याही अटींशिवाय प्रेम करतात आणि त्याचा स्वीकार करतात, तेव्हा त्याला 'बिनशर्त सकारात्मक आदर' मिळतो. यामुळे मुलाची स्व-संकल्पना सकारात्मक बनते.

 

ड) अल्बर्ट बांडुरा यांचा सामाजिक अध्ययन सिद्धांत (Albert Bandura's Social Learning Theory)

बांडुरा यांच्या मते, व्यक्तिमत्त्व हे केवळ अंतर्गत घटकांवर अवलंबून नसते, तर ते इतरांच्या वर्तनाचे निरीक्षण (Observation), अनुकरण (Imitation) आणि प्रतिरूपण (Modeling) करून शिकले जाते.

• निरीक्षणात्मक अध्ययन (Observational Learning): मुले त्यांच्या जीवनातील महत्त्वाच्या व्यक्तींचे (पालक, शिक्षक, मित्र, टीव्हीवरील पात्रे) वर्तन पाहून शिकतात. जर आदर्श व्यक्तीचे वर्तन आक्रमक असेल, तर मुलाचे वर्तनही आक्रमक बनण्याची शक्यता असते.
• स्व-प्रभावकारिता (Self-Efficacy): हा बांडुराच्या सिद्धांतातील एक महत्त्वाचा घटक आहे. याचा अर्थ, 'एखादे विशिष्ट कार्य यशस्वीपणे पूर्ण करण्याच्या स्वतःच्या क्षमतेवरील विश्वास'. ज्या मुलांची स्व-प्रभावकारिता जास्त असते, ती आव्हानात्मक कार्ये स्वीकारतात आणि त्यात टिकून राहतात. कमी स्व-प्रभावकारिता असलेली मुले आव्हानांना टाळतात.

 

३. व्यक्तिमत्त्व विकासावर परिणाम करणारे घटक

व्यक्तिमत्त्व विकास ही एक गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे, ज्यावर अनुवांशिकता आणि वातावरण या दोन्ही घटकांचा प्रभाव पडतो.

अ) अनुवांशिक घटक (Hereditary Factors)

• शारीरिक रचना आणि आरोग्य: उंची, रंग, शरीराची ठेवण आणि आरोग्य यांचा व्यक्तिमत्त्वावर अप्रत्यक्षपणे परिणाम होतो. उदा. सतत आजारी असणाऱ्या मुलाचा स्वभाव चिडचिडा होऊ शकतो.
• स्वभाव (Temperament): क्रियाशीलतेची पातळी, भावनांचा प्रतिसाद देण्याची पद्धत यांसारखे स्वभावगुण हे बऱ्याच अंशी जन्मजात असतात आणि व्यक्तिमत्त्वाचा पाया रचतात.

 

ब) वातावरणीय घटक (Environmental Factors)

१. सामाजिक घटक (Social Factors):

• कुटुंब (Family):
  • पालकत्वाच्या शैली (Parenting Styles):
    • अधिकारशाही (Authoritarian): कडक शिस्त आणि कमी संवाद. अशी मुले आज्ञाधारक पण चिंताग्रस्त आणि कमी आत्मविश्वासू बनू शकतात.
    • अधिकृत (Authoritative): नियम स्पष्ट असतात पण संवादाला वाव असतो. ही सर्वात प्रभावी शैली मानली जाते. अशी मुले जबाबदार, आत्मविश्वासू आणि आनंदी होतात.
    • परवानगी देणारी (Permissive): खूप प्रेम पण कमी नियम. अशी मुले हट्टी आणि अव्यवस्थित बनू शकतात.
    • दुर्लक्ष करणारी (Uninvolved): प्रेम आणि नियम दोन्हींचा अभाव. अशा मुलांमध्ये भावनिक आणि वर्तणुकीच्या समस्या निर्माण होऊ शकतात.
  • कौटुंबिक संबंध: पालक आणि भावंडांसोबतचे नाते मुलाच्या सामाजिक आणि भावनिक विकासाला आकार देते.
• शाळा (School):
  • शिक्षकांची भूमिका: शिक्षक केवळ ज्ञानच देत नाहीत, तर ते मुलांसाठी एक आदर्श (Role Model) असतात. त्यांचे प्रोत्साहन किंवा टीका मुलाच्या आत्मसन्मानावर परिणाम करते.
  • मित्र-समूह (Peer Group): विशेषतः किशोरावस्थेत मित्रांचा प्रभाव खूप जास्त असतो. मित्रांकडून स्वीकारले जाण्याची इच्छा वर्तनाला आकार देते.
• समाज आणि संस्कृती (Society and Culture): प्रत्येक समाजाची स्वतःची मूल्ये, परंपरा आणि अपेक्षा असतात. या सांस्कृतिक वातावरणातच मुलाचे व्यक्तिमत्त्व घडते.

२. भावनिक घटक (Emotional Factors):

• भावनिक जवळीक (Attachment): जॉन बॉल्बीच्या सिद्धांतानुसार, जन्मानंतर बाळाचे मुख्य संगोपनकर्त्यासोबत (विशेषतः आई) एक मजबूत भावनिक नाते तयार होते. 'सुरक्षित जवळीक' (Secure Attachment) असलेले बाळ मोठेपणी आत्मविश्वासू आणि निरोगी सामाजिक संबंध ठेवणारे बनते.
• भावनिक बुद्धिमत्ता (Emotional Intelligence): स्वतःच्या आणि इतरांच्या भावना ओळखणे, समजून घेणे आणि त्यांचे योग्य व्यवस्थापन करणे. उच्च भावनिक बुद्धिमत्ता असलेले मूल सामाजिक संबंधात अधिक यशस्वी होते.
• आत्मसन्मान (Self-Esteem): स्वतःबद्दल आदर आणि सकारात्मक भावना असणे. यशस्वी अनुभव आणि इतरांकडून मिळणारे सकारात्मक प्रतिसाद यामुळे आत्मसन्मान वाढतो.

३. बौद्धिक घटक (Intellectual Factors):

• बौद्धिक क्षमता (Cognitive Abilities): मुलाची विचार करण्याची, समस्या सोडवण्याची आणि निर्णय घेण्याची क्षमता त्याच्या आत्मविश्वासावर आणि जगाकडे पाहण्याच्या दृष्टिकोनावर परिणाम करते.
• शैक्षणिक यश/अपयश: शाळेतील कामगिरीचा मुलाच्या स्व-संकल्पनेवर थेट परिणाम होतो. सततचे यश आत्मविश्वास वाढवते, तर सततचे अपयश न्यूनगंड निर्माण करू शकते.

 

४. निष्कर्ष

व्यक्तिमत्त्व विकास ही केवळ एका घटकामुळे होणारी प्रक्रिया नाही. ती अनुवांशिकता (Nature) आणि वातावरण (Nurture) यांच्यातील गुंतागुंतीच्या आंतरक्रियेचा परिणाम आहे. बालकाच्या (० ते १८ वर्षे) व्यक्तिमत्त्वाला योग्य आकार देण्यासाठी कुटुंब, शाळा आणि समाज या सर्वांची भूमिका अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे. एक सकारात्मक, सुरक्षित आणि प्रेरक वातावरण मुलाच्या सर्वांगीण आणि निरोगी व्यक्तिमत्त्व विकासासाठी आवश्यक आहे.

बालमानसशास्त्र: व्यक्तिमत्त्व विकास-सराव चाचणी