१. शिकणे म्हणजे काय? (What is Learning?)
व्याख्या: "अनुभवातून किंवा सरावातून वर्तनात होणाऱ्या तुलनेने कायमस्वरूपी बदलाला 'शिकणे' किंवा 'अध्ययन' असे म्हणतात."
स्पष्टीकरण:
ही एक मानसिक प्रक्रिया आहे.
शिकण्यामुळे व्यक्तीच्या वर्तनात बदल होतो. हा बदल सकारात्मक किंवा नकारात्मक असू शकतो.
हे बदल अनुभवावर, सरावावर किंवा प्रशिक्षणावर अवलंबून असतात.
थकवा, आजारपण किंवा औषधांमुळे होणारे तात्पुरते बदल 'शिकणे' या प्रक्रियेत मोडत नाहीत.
शिकणे ही एक अखंड आणि आयुष्यभर चालणारी प्रक्रिया आहे.
२. शिकण्याची मूलभूत तत्त्वे (Basic Principles of Learning)
शिकण्याची प्रक्रिया काही मूलभूत तत्त्वांवर आधारित आहे. ही तत्त्वे शिकण्याची प्रक्रिया अधिक प्रभावी बनवतात.
प्रेरणा (Motivation):
शिकण्यासाठी प्रेरणा असणे ही सर्वात पहिली आणि महत्त्वाची अट आहे.
प्रेरणेमुळे व्यक्ती शिकण्यासाठी उद्युक्त होते. उदा. बक्षीस, स्तुती, पारितोषिक किंवा ज्ञान मिळवण्याची आंतरिक इच्छा.
प्रेरणा नसेल, तर शिकण्याची प्रक्रिया सुरूच होत नाही किंवा पूर्णत्वास जात नाही.
ध्येय (Goal):
प्रत्येक शिकण्यामागे एक निश्चित ध्येय किंवा हेतू असतो.
ध्येय स्पष्ट असल्यास शिकण्याला योग्य दिशा मिळते. उदा. "मला परीक्षेत चांगले गुण मिळवायचे आहेत" हे एक ध्येय आहे.
सज्जता/तत्परता (Readiness):
शिकण्यासाठी शारीरिक आणि मानसिक तयारी असणे आवश्यक आहे.
यालाच 'अध्ययन-तत्परता' म्हणतात. जर विद्यार्थी शिकण्यास तयार नसेल, तर त्याला शिकवणे कठीण होते.
सराव (Practice/Exercise):
"सराव माणसाला परिपूर्ण बनवतो" (Practice makes a man perfect).
शिकलेली गोष्ट लक्षात ठेवण्यासाठी आणि त्यात कौशल्य मिळवण्यासाठी सराव किंवा पुनरावृत्ती करणे अत्यंत आवश्यक आहे.
परिणाम (Effect/Result):
शिकण्याचे परिणाम जर आनंददायी किंवा समाधानकारक असतील, तर शिकण्याची प्रक्रिया अधिक प्रभावी होते.
याउलट, जर परिणाम दुःखद किंवा असमाधानकारक असतील, तर व्यक्ती ते शिकणे टाळते.
सक्रिय सहभाग (Active Participation):
विद्यार्थी जेव्हा शिकण्याच्या प्रक्रियेत सक्रियपणे सहभागी होतो, तेव्हा तो अधिक चांगल्या प्रकारे शिकतो.
केवळ ऐकण्यापेक्षा कृतीतून किंवा चर्चेतून शिकणे अधिक प्रभावी ठरते.
प्रबलीकरण (Reinforcement):
शिकण्याच्या प्रक्रियेत योग्य वर्तनाला प्रोत्साहन देणे म्हणजे प्रबलीकरण होय.
शाबासकी, बक्षीस किंवा कौतुक यांसारख्या गोष्टींमुळे विद्यार्थी ते वर्तन पुन्हा पुन्हा करतो आणि त्याचे शिकणे दृढ होते.
३. शिकण्याच्या उपपत्ती (Theories of Learning)
शिकण्याची प्रक्रिया कशी घडते, हे स्पष्ट करण्यासाठी अनेक मानसशास्त्रज्ञांनी विविध सिद्धांत मांडले आहेत. त्यांना 'शिकण्याच्या उपपत्ती' म्हणतात. याचे मुख्यत्वे दोन प्रकार आहेत: वर्तनवादी उपपत्ती (Behaviourist Theories) आणि ज्ञानवादी उपपत्ती (Cognitive Theories).
अ) वर्तनवादी उपपत्ती (Behaviourist Theories)
या उपपत्तीनुसार, 'चेतक (Stimulus)' आणि 'प्रतिसाद (Response)' यांच्यातील संबंधातून शिकण्याची प्रक्रिया घडते.
१. पॉव्हलॉव्हची अभिजात अभिसंधान उपपत्ती (Pavlov's Classical Conditioning Theory)
जनक: इव्हान पॉव्हलॉव्ह (Ivan Pavlov), एक रशियन शरीरशास्त्रज्ञ.
प्रयोगाचे स्वरूप:
पॉव्हलॉव्हने कुत्र्यावर प्रयोग केला.
पहिला टप्पा: भुकेल्या कुत्र्यासमोर अन्न (नैसर्गिक चेतक) ठेवल्यावर त्याच्या तोंडाला लाळ (नैसर्गिक प्रतिसाद) सुटते.
दुसरा टप्पा: त्याने अन्न देण्यापूर्वी काही सेकंद घंटी (कृत्रिम चेतक) वाजवली. हे अनेक वेळा केले.
तिसरा टप्पा: काही काळानंतर, केवळ घंटीचा आवाज ऐकूनच (अन्न न देता) कुत्र्याच्या तोंडाला लाळ (अभिसंधित प्रतिसाद) सुटू लागली.
निष्कर्ष: घंटीच्या आवाजाचा संबंध अन्नाशी जोडला गेला. यालाच 'अभिसंधान' (Conditioning) म्हणतात.
सिद्धांतातील महत्त्वाच्या संकल्पना:
नैसर्गिक चेतक (Unconditioned Stimulus - UCS): ज्या चेतकामुळे नैसर्गिकरित्या प्रतिसाद मिळतो. (उदा. अन्न)
नैसर्गिक प्रतिसाद (Unconditioned Response - UCR): नैसर्गिक चेतकामुळे मिळणारा प्रतिसाद. (उदा. लाळ गळणे)
कृत्रिम चेतक (Conditioned Stimulus - CS): जो चेतक सुरुवातीला कोणताही प्रतिसाद देत नाही, पण नैसर्गिक चेतकाशी जोडल्यावर प्रतिसाद मिळवतो. (उदा. घंटी)
अभिसंधित प्रतिसाद (Conditioned Response - CR): कृत्रिम चेतकाला मिळणारा प्रतिसाद. (उदा. घंटीच्या आवाजाने लाळ गळणे)
प्रबलीकरण (Reinforcement): नैसर्गिक आणि कृत्रिम चेतक एकाच वेळी देणे, ज्यामुळे संबंध दृढ होतो.
विलोपन (Extinction): केवळ कृत्रिम चेतक दिल्यास (अन्न न देता घंटी वाजवल्यास) काही वेळाने अभिसंधित प्रतिसाद (लाळ गळणे) नाहीसा होतो.
शैक्षणिक महत्त्व:
या सिद्धांताचा उपयोग मुलांमध्ये चांगल्या सवयी (उदा. स्वच्छता, शिस्त) लावण्यासाठी होतो.
अक्षर ओळख, अंक ओळख आणि पाढे पाठ करण्यासाठी या तत्त्वाचा वापर करता येतो.
मुलांच्या मनातील भीती किंवा चिंता दूर करण्यासाठी याचा वापर केला जाऊ शकतो.
२. बी.एफ. स्किनरची साधक अभिसंधान उपपत्ती (B.F. Skinner's Operant Conditioning Theory)
जनक: बी. एफ. स्किनर (B.F. Skinner), एक अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ.
प्रयोगाचे स्वरूप:
स्किनरने एका भुकेल्या उंदराला एका विशिष्ट पेटीत (स्किनर बॉक्स) ठेवले.
पेटीमध्ये एक कळ (Lever) होती, जी दाबल्यावर अन्न पेल्यात पडत असे.
उंदराने पेटीत फिरताना अपघाताने कळ दाबली आणि त्याला अन्न मिळाले.
अन्न मिळाल्यामुळे (प्रबलीकरण) उंदराने कळ दाबण्याची क्रिया तो पुन्हा पुन्हा करू लागला.
निष्कर्ष: वर्तनानंतर मिळणाऱ्या प्रबलनामुळे (अन्न) ते वर्तन शिकले जाते. येथे प्रतिसाद (कळ दाबणे) महत्त्वाचा आहे, जो साधक ठरतो.
सिद्धांतातील महत्त्वाच्या संकल्पना:
साधक वर्तन (Operant Behavior): असे वर्तन जे एखाद्या साधकावर (उदा. कळ) परिणाम करते.
प्रबलक (Reinforcer): अशी घटना, जी वर्तनाची वारंवारता वाढवते. (उदा. अन्न)
धन प्रबलीकरण (Positive Reinforcement): वर्तनानंतर आनंददायी चेतक देणे. (उदा. कळ दाबल्यावर अन्न मिळणे, मुलाने गृहपाठ केल्यावर शाबासकी देणे)
ऋण प्रबलीकरण (Negative Reinforcement): वर्तनानंतर दुःखद चेतक काढून घेणे. (उदा. गाडी चालवताना सीट बेल्ट लावल्यास 'beep-beep' आवाज बंद होणे) टीप: ऋण प्रबलीकरण म्हणजे शिक्षा नव्हे.
शिक्षा (Punishment): वर्तनानंतर दुःखद चेतक देणे, ज्यामुळे वर्तनाची वारंवारता कमी होते. (उदा. चूक केल्यावर ओरडा मिळणे)
शैक्षणिक महत्त्व:
शिकवण्याच्या प्रक्रियेत प्रबलनाचा (उदा. शाबासकी, बक्षीस) वापर करून विद्यार्थ्यांचे शिकणे प्रभावी करता येते.
क्रमशः अध्ययन (Programmed Learning) ही पद्धत या सिद्धांतावर आधारित आहे.
विद्यार्थ्यांमधील अयोग्य वर्तन बदलण्यासाठी आणि योग्य वर्तनाला आकार देण्यासाठी हा सिद्धांत उपयुक्त आहे.
३. थॉर्नडाईकची प्रयत्न-प्रमाद उपपत्ती (Thorndike's Trial and Error Theory)
जनक: एडवर्ड थॉर्नडाईक (Edward Thorndike), एक अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ.
प्रयोगाचे स्वरूप:
थॉर्नडाईकने एका भुकेल्या मांजराला एका कोडे-पेटीत (Puzzle Box) ठेवले. पेटीचे दार एका विशिष्ट कडीला ओढल्यावर उघडत असे.
पेटीबाहेर मांजरासाठी मासे ठेवले होते.
बाहेर पडण्यासाठी मांजराने सुरुवातीला अनेक व्यर्थ हालचाली केल्या (ओरखडणे, धडपडणे). याला 'प्रमाद' (Error) म्हणतात.
अचानक, त्याचा पंजा कडीवर पडला आणि दार उघडले. याला 'प्रयत्न' (Trial) म्हणतात.
पुढील प्रयत्नांमध्ये, मांजराच्या व्यर्थ हालचाली कमी झाल्या आणि ते कमी वेळेत दार उघडायला शिकले.
निष्कर्ष: प्राणी किंवा व्यक्ती प्रयत्न आणि चुकांमधून शिकतात. यशस्वी प्रयत्नामुळे (Success) संबंध दृढ होतात.
थॉर्नडाईकचे अध्ययनाचे नियम (Thorndike's Laws of Learning):
१. तत्परतेचा नियम (Law of Readiness): जेव्हा व्यक्ती शिकण्यासाठी शारीरिक आणि मानसिकदृष्ट्या तयार असते, तेव्हा तिला शिकण्यात आनंद मिळतो. तयार नसताना शिकवल्यास तिला त्रास होतो.
२. सरावाचा नियम (Law of Exercise): एखादी गोष्ट पुन्हा पुन्हा केल्याने (सराव) चेतक आणि प्रतिसाद यांच्यातील संबंध दृढ होतो. सराव न केल्यास हा संबंध कमकुवत होतो. (वापराचा नियम आणि न वापराचा नियम).
३. परिणामाचा नियम (Law of Effect): एखाद्या वर्तनाचा परिणाम समाधानकारक असेल, तर ते वर्तन पुन्हा करण्याची प्रवृत्ती वाढते. परिणाम असमाधानकारक असेल, तर ते वर्तन टाळले जाते.
शैक्षणिक महत्त्व:
गणित, विज्ञान यांसारखे विषय शिकवताना आणि समस्या सोडवताना हा सिद्धांत उपयुक्त आहे.
विद्यार्थ्यांना स्वतःच्या चुकांमधून शिकण्याची संधी मिळते.
कौशल्य-आधारित शिक्षण (उदा. टायपिंग, सायकल चालवणे) हे प्रयत्न-प्रमाद पद्धतीनेच शिकले जाते.
ब) ज्ञानवादी उपपत्ती (Cognitive Theories)
या उपपत्तीनुसार, शिकणे म्हणजे केवळ चेतक-प्रतिसाद संबंध नसून ती एक बोधात्मक किंवा मानसिक प्रक्रिया आहे.
४. कोहलरची मर्मदृष्टी अध्ययन उपपत्ती (Köhler's Insightful Learning Theory)
जनक: वोल्फगँग कोहलर (Wolfgang Köhler), एक जर्मन मानसशास्त्रज्ञ. ते समष्टीवादी (Gestalt) विचारसरणीचे होते.
प्रयोगाचे स्वरूप:
कोहलरने 'सुलतान' नावाच्या चिंपांझीवर प्रयोग केला.
प्रयोग १: सुलतानला एका पिंजऱ्यात ठेवले. पिंजऱ्याबाहेर त्याच्या हाताला येणार नाही इतक्या अंतरावर केळी ठेवली. पिंजऱ्यात एक काठी ठेवली होती. सुलतानने काठी उचलून केळी ओढून घेतली.
प्रयोग २: केळी आणखी दूर ठेवली आणि पिंजऱ्यात दोन लहान काठ्या ठेवल्या ज्या एकमेकांना जोडून लांब होऊ शकत होत्या. सुरुवातीला प्रयत्न करून थकल्यावर सुलतान शांत बसला आणि अचानक त्याने दोन्ही काठ्या एकमेकांत जोडून केळी मिळवली.
निष्कर्ष: येथे शिकणे हे प्रयत्न-प्रमाद पद्धतीने झाले नाही, तर परिस्थितीचा संपूर्ण आढावा घेऊन आणि समस्येवर विचार करून अचानक झालेल्या ज्ञानामुळे (जाणीव) झाले. यालाच 'मर्मदृष्टी' (Insight) किंवा 'आंतर्दृष्टी' म्हणतात.
सिद्धांतातील महत्त्वाच्या संकल्पना:
समष्टी (Gestalt): परिस्थितीकडे एकसंध किंवा संपूर्ण रूपात पाहणे.
मर्मदृष्टी (Insight): समस्येवर विचार करताना अचानक उत्तर सुचणे किंवा समस्येचे आकलन होणे. यालाच 'आहा!' अनुभव (Aha! Experience) म्हणतात.
समस्या निराकरण (Problem Solving): यात केवळ शारीरिक हालचाली नसून मानसिक प्रक्रियांचा समावेश असतो.
शैक्षणिक महत्त्व:
विद्यार्थ्यांना समस्या सोडवण्यासाठी स्वतः विचार करण्यास प्रोत्साहन मिळते.
विज्ञान आणि गणितातील सिद्धांत, प्रमेय किंवा अवघड संकल्पना समजून घेण्यासाठी ही पद्धत उपयुक्त आहे.
हा सिद्धांत विचार प्रक्रिया, तर्क आणि सर्जनशीलतेला महत्त्व देतो.
