विविध परिस्थितीत शिकणारे विद्यार्थी: गरजा आणि ओळख
एका सर्वसमावेशक वर्गात विविध पार्श्वभूमीतून आलेले विद्यार्थी असतात. त्यांचे अनुभव, भाषा, संस्कृती आणि शिकण्याच्या गरजा भिन्न असतात. एक शिक्षक म्हणून या गरजा ओळखणे हे यशस्वी अध्यापनाचे पहिले पाऊल आहे.
१. वंचित आणि दुर्बळ घटकांतील विद्यार्थी:
ओळख: हे विद्यार्थी अशा सामाजिक आणि आर्थिक परिस्थितीतून येतात, जिथे शिक्षणासाठी पोषक वातावरणाची आणि संसाधनांची कमतरता असते. यामध्ये प्रामुख्याने आर्थिकदृष्ट्या गरीब, स्थलांतरित मजूर, ऊसतोड कामगार, विटभट्टी कामगार, एकल पालक आणि दुर्गम आदिवासी पाड्यांवरील मुलामुलींचा समावेश होतो.
शैक्षणिक गरजा आणि आव्हाने:
अपूरे पोषण आणि आरोग्य समस्या: ज्यामुळे त्यांचे वर्गातील लक्ष कमी होऊ शकते व अनुपस्थितीचे प्रमाण वाढते.
शैक्षणिक साहित्याची कमतरता: उदा. पुस्तके, गणवेश, दप्तर, वही-पेन इत्यादी.
कौटुंबिक पाठिंब्याचा अभाव: घरात निरक्षरतेमुळे किंवा कामाच्या व्यापामुळे अभ्यासासाठी जागा किंवा मदत करणारे कोणी नसते.
स्थलांतरामुळे शिक्षणात खंड: वारंवार शाळा बदलावी लागल्याने मागील अभ्यास बुडतो आणि नवीन अभ्यासक्रमाशी जुळवून घेणे कठीण होते.
न्यूनगंड आणि भावनिक असुरक्षितता: इतर मुलांच्या तुलनेत स्वतःला कमी लेखण्याची भावना आणि कौटुंबिक समस्यांमुळे आलेली भावनिक अस्थिरता.
शिक्षकाची भूमिका:
अशा विद्यार्थ्यांशी सहानुभूतीने वागून त्यांचा आत्मविश्वास वाढवणे.
शासकीय योजनांची (उदा. शिष्यवृत्ती, मोफत गणवेश, मध्यान्ह भोजन, उपस्थिती भत्ता) माहिती देऊन त्यांना लाभ मिळवून देण्यास मदत करणे.
पालकांशी नियमित संवाद साधून शिक्षणाचे महत्त्व पटवून देणे आणि त्यांच्या अडचणी समजून घेणे.
लवचिक वेळापत्रक आणि उपचारात्मक वर्गांचे आयोजन करणे.
२. भिन्न सांस्कृतिक आणि भाषिक पार्श्वभूमीतील विद्यार्थी:
ओळख: भारत हा विविधतेने नटलेला देश आहे. त्यामुळे वर्गात वेगवेगळ्या राज्यांतून, प्रदेशांतून आलेले, विविध भाषा बोलणारे आणि वेगवेगळ्या चालीरीती मानणारे विद्यार्थी असू शकतात.
शैक्षणिक गरजा आणि आव्हाने:
भाषेचा अडसर: शाळेतील प्रमाण भाषा आणि घरातील बोलीभाषा वेगळी असल्याने संवाद साधण्यात आणि विषय समजून घेण्यात अडचण येते.
सांस्कृतिक फरक: सण, उत्सव, राहणीमान, खाण्याच्या सवयी यातील फरकांमुळे वर्गात एकटेपणा जाणवू शकतो.
समायोजनाची समस्या: नवीन वातावरणाशी आणि इतर विद्यार्थ्यांशी जुळवून घेण्यास वेळ लागतो.
शिक्षकाची भूमिका:
बहुभाषिकतेला एक संसाधन मानणे: वर्गात एकापेक्षा जास्त भाषांचा सन्मान करणे. आवश्यकतेनुसार विद्यार्थ्यांना त्यांच्या भाषेत समजावून सांगणे आणि त्यांच्या भाषेतील शब्दांचा वापर करून प्रमाण भाषेशी जोडणे.
सांस्कृतिक देवाणघेवाण: वर्गात विविध संस्कृतींची ओळख करून देणारे उपक्रम राबवणे, जसे की विविध सणांची माहिती देणे, पारंपरिक वेशभूषा दिवस साजरा करणे, विविध प्रांतातील लोककथा सांगणे.
समानतेची वागणूक: कोणत्याही विद्यार्थ्याला त्याच्या भाषेवरून किंवा संस्कृतीवरून हिणवले जाणार नाही, याची खात्री करणे.
३. विशेष गरजा असणारी बालके (Children with Special Needs - CWSN):
ओळख: यामध्ये दिव्यांग विद्यार्थ्यांचा समावेश होतो, ज्यांना शारीरिक, बौद्धिक किंवा अध्ययन अक्षमतेमुळे शिकताना विशेष मदतीची गरज असते.
अध्ययन अक्षमतेचे काही प्रकार आणि त्यांची वर्गातील लक्षणे:
वाचन अक्षमता (Dyslexia): अक्षरे उलटी दिसणे (b ला d वाचणे), वाचताना शब्द गाळणे किंवा नवीन शब्द घालणे, वाचण्याचा वेग खूप कमी असणे.
लेखन अक्षमता (Dysgraphia): अक्षर खूप खराब किंवा वाचता न येण्यासारखे असणे, अक्षरांचा आकार असमान असणे, लिहिताना खूप वेळ लागणे, व्याकरण आणि विरामचिन्हांच्या खूप चुका करणे.
गणिती अक्षमता (Dyscalculia): अंक ओळखण्यात अडचण, साधी बेरीज-वजाबाकी करताना गोंधळणे, चिन्हे (उदा. +, -, ×) न समजणे, गणिती संकल्पना समजायला खूप वेळ लागणे.
शिक्षकाची भूमिका:
वैयक्तिक लक्ष: प्रत्येक विशेष मुलाच्या गरजेनुसार अध्यापन पद्धतीत बदल करणे.
वैयक्तिक शैक्षणिक योजना (Individualized Education Plan - IEP): विशेष शिक्षक (Special Educator) आणि पालकांच्या मदतीने प्रत्येक CWSN विद्यार्थ्यासाठी एक वैयक्तिक शैक्षणिक योजना तयार करणे. यात विद्यार्थ्याची सध्याची पातळी, वार्षिक उद्दिष्ट्ये, आवश्यक साधने आणि मूल्यमापन पद्धती यांचा स्पष्ट उल्लेख असतो.
इतर विद्यार्थ्यांना संवेदनशील बनवणे: वर्गातील इतर मुलांना CWSN विद्यार्थ्यांशी कसे वागावे, याबाबत मार्गदर्शन करणे आणि त्यांच्यात मैत्रीचे नाते निर्माण करणे.
४. प्रतिभावान/प्रज्ञावान विद्यार्थी (Gifted/Talented Children):
ओळख: हे विद्यार्थी वर्गातील इतर मुलांपेक्षा लवकर शिकतात, त्यांची आकलनशक्ती तीव्र असते आणि त्यांना आव्हानात्मक कामांची गरज असते.
शैक्षणिक गरजा आणि आव्हाने:
सर्वसामान्य अभ्यासक्रम त्यांना लवकर पूर्ण केल्यामुळे कंटाळवाणा वाटू शकतो.
वर्गात लक्ष विचलित होऊ शकते किंवा ते इतरांना त्रास देऊ शकतात.
त्यांच्या बौद्धिक क्षमतेला योग्य दिशा न मिळाल्यास ती वाया जाऊ शकते.
शिक्षकाची भूमिका:
अभ्यासक्रम समृद्धीकरण (Curriculum Enrichment): त्यांना अतिरिक्त, आव्हानात्मक प्रकल्प किंवा स्वाध्याय देणे.
स्वयं-अध्ययनास प्रोत्साहन: त्यांना संदर्भ ग्रंथ, इंटरनेट वापरून अधिक माहिती मिळवण्यासाठी प्रोत्साहित करणे.
त्यांच्या ज्ञानाचा उपयोग वर्गातील इतर मुलांना मदत करण्यासाठी (Peer Tutoring) करून घेणे.
सर्वसमावेशक वर्गाची निर्मिती: सुरक्षित आणि समान संधीचे वातावरण
सर्वसमावेशक वर्ग केवळ विविध प्रकारच्या विद्यार्थ्यांना एकत्र बसवणे नाही, तर असे वातावरण निर्माण करणे आहे जिथे प्रत्येकजण स्वतःला सुरक्षित, स्वीकारार्ह आणि महत्त्वाचा भाग मानेल.
भेदभावमुक्त वातावरण: वर्गात जात, धर्म, लिंग, आर्थिक परिस्थिती किंवा शारीरिक क्षमतेवरून कोणताही प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष भेदभाव होता कामा नये. शिक्षकाचे वर्तन सर्वांप्रति निःपक्षपाती असावे. प्रश्न विचारताना, गट तयार करताना किंवा जबाबदारी देताना सर्वांना समान संधी द्यावी.
सकारात्मक आणि स्वीकारार्ह भाषा: शिक्षकाने कधीही कोणत्याही विद्यार्थ्यासाठी नकारात्मक किंवा अपमानास्पद भाषा वापरू नये. "तुला काहीच जमत नाही" ऐवजी "प्रयत्न केल्यास नक्की जमेल" असे प्रोत्साहनपर बोलणे महत्त्वाचे आहे. विद्यार्थ्यांच्या चुकांवर बोट न ठेवता त्या सुधारण्यासाठी मदत करावी.
सहकार्य आणि सांघिक भावना: वर्गात स्पर्धा करण्याऐवजी एकमेकांना मदत करून शिकण्यावर भर द्यावा. यासाठी गटकार्य (Group Work), जोडीने अभ्यास (Peer Learning) यांसारख्या पद्धतींचा वापर करावा. यामुळे हुशार विद्यार्थी आणि मदतीची गरज असलेले विद्यार्थी यांच्यात एक सकारात्मक नाते निर्माण होते.
लवचिक बैठक व्यवस्था: वर्गातील बैठक व्यवस्था कायमस्वरूपी न ठेवता ती गोलाकार, अर्धगोलाकार किंवा गटानुसार गरजेप्रमाणे बदलावी. CWSN विद्यार्थ्यांना सोयीस्कर ठिकाणी (उदा. कमी ऐकू येणाऱ्याला पुढे बसवणे, व्हीलचेअरसाठी पुरेशी जागा ठेवणे) बसवावे.
अध्ययनासाठी सार्वत्रिक रचना (Universal Design for Learning - UDL): ही एक अत्यंत महत्त्वाची संकल्पना आहे. UDL म्हणजे अभ्यासक्रम, अध्यापन पद्धती आणि शैक्षणिक साहित्य अशा प्रकारे तयार करणे की ते सुरुवातीपासूनच सर्व प्रकारच्या विद्यार्थ्यांसाठी उपयुक्त ठरेल. याचे तीन मुख्य सिद्धांत आहेत:
माहिती सादरीकरणाचे विविध मार्ग (Multiple Means of Representation): ज्ञान देण्यासाठी केवळ एकाच मार्गाचा (उदा. व्याख्यान) वापर न करणे. त्याऐवजी तक्ते, चित्रे, व्हिडिओ, ऑडिओ क्लिप, प्रतिकृती अशा विविध साधनांचा वापर करणे, जेणेकरून विविध प्रकारे शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांना ते सोपे जाईल.
कृती आणि अभिव्यक्तीचे विविध मार्ग (Multiple Means of Action and Expression): विद्यार्थ्यांना त्यांनी काय शिकले हे दाखवण्यासाठी विविध पर्याय देणे. उदा. केवळ लेखी उत्तर लिहिण्याऐवजी चित्र काढून, नाट्यीकरण करून, मॉडेल बनवून किंवा तोंडी सादरीकरण करून उत्तर देण्याची संधी देणे.
सहभागासाठी आणि प्रेरणेसाठी विविध मार्ग (Multiple Means of Engagement): विद्यार्थ्यांची आवड आणि प्रेरणा टिकवून ठेवण्यासाठी विविध मार्ग वापरणे. त्यांच्या आवडीच्या विषयांना पाठ्याशी जोडणे, त्यांना निवडीचे स्वातंत्र्य देणे (उदा. प्रकल्प विषय निवडणे) आणि शिकण्याची प्रक्रिया खेळकर आणि आव्हानात्मक बनवणे.
वेगवेगळ्या विद्यार्थ्यांसाठी अध्यापन तंत्र: अध्यापनातील लवचिकता
सर्वसमावेशक वर्गात "एकच पद्धत सर्वांसाठी" (One Size Fits All) हे तंत्र अयशस्वी ठरते. त्यामुळे शिक्षकाला आपल्या अध्यापन पद्धतीत लवचिकता आणून ती विविध विद्यार्थ्यांच्या गरजेनुसार बदलावी लागते. यालाच 'विभेदित अध्यापन' (Differentiated Instruction) म्हणतात.
१. कृतिशील अध्ययन (Activity-Based Learning):
हे तंत्र विद्यार्थ्यांना केवळ ऐकण्याऐवजी प्रत्यक्ष कृतीतून शिकण्याची संधी देते.
उदाहरणे: विज्ञान प्रयोगात सर्व मुलांना सहभागी करणे, गणितातील संकल्पना वस्तू मोजून शिकवणे, भाषेच्या तासाला नाट्यीकरण किंवा संवाद आयोजित करणे.
फायदे: यामुळे सर्व विद्यार्थी, विशेषतः जे एका जागी बसून शिकू शकत नाहीत, ते उत्साहाने सहभागी होतात आणि शिकणे आनंददायी होते.
२. बहु-संवेदी अध्यापन (Multi-Sensory Teaching):
यामध्ये एकाच वेळी एकापेक्षा जास्त ज्ञानेंद्रियांचा (डोळे, कान, त्वचा) वापर करून शिकवले जाते.
उदाहरणे: एखादा नवीन अक्षर शिकवताना तो फळ्यावर लिहून दाखवणे (दृष्टी), त्याचा उच्चार करणे (श्रवण), वाळूवर किंवा पाठीवर गिरवायला लावणे (स्पर्श) आणि त्या अक्षरापासून सुरू होणाऱ्या वस्तू दाखवणे.
फायदे: हे तंत्र विशेषतः अध्ययन अक्षम (Learning Disability) असलेल्या मुलांसाठी अत्यंत प्रभावी आहे, कारण एका ज्ञानेंद्रियाने माहिती ग्रहण करता न आल्यास दुसऱ्या ज्ञानेंद्रियाचा उपयोग होतो.
३. सहकारी अध्ययन (Cooperative Learning):
यात विद्यार्थ्यांचे लहान-लहान विषम गट (वेगवेगळ्या क्षमतांचे विद्यार्थी एकत्र) पाडून त्यांना एकत्रितपणे एखादे काम किंवा प्रकल्प दिला जातो.
प्रभावी तंत्रे:
थिंक-पेअर-शेअर (Think-Pair-Share): शिक्षक प्रश्न विचारतात, प्रत्येक विद्यार्थी स्वतः विचार करतो (Think), नंतर जोडीदाराशी चर्चा करतो (Pair) आणि शेवटी वर्गात आपले मत मांडतो (Share).
जिग-सॉ (Jigsaw): एका मोठ्या घटकाचे लहान तुकडे करून प्रत्येक गटातील एका सदस्याला एक तुकडा दिला जातो. तो सदस्य दुसऱ्या गटातील त्याच तुकड्यावर काम करणाऱ्या सदस्यांसोबत 'तज्ज्ञ गट' बनवून अभ्यास करतो आणि नंतर आपल्या मूळ गटात परत येऊन इतरांना शिकवतो.
फायदे: यामुळे विद्यार्थी एकमेकांकडून शिकतात, त्यांच्यात संवाद कौशल्य, नेतृत्वगुण आणि इतरांबद्दल आदराची भावना वाढते.
४. तंत्रज्ञानाचा वापर (Use of Technology):
आधुनिक तंत्रज्ञान सर्वसमावेशक शिक्षणासाठी एक मोठे वरदान आहे.
उदाहरणे:
अंध विद्यार्थ्यांसाठी: स्क्रीन रीडर सॉफ्टवेअर (जे संगणकाच्या स्क्रीनवरील मजकूर वाचून दाखवते).
कर्णबधिर विद्यार्थ्यांसाठी: व्हिडिओला सबटायटल्स किंवा सांकेतिक भाषेतील (Sign Language) अनुवादक वापरणे.
अध्ययन अक्षम विद्यार्थ्यांसाठी: टेक्स्ट-टू-स्पीच (मजकूर आवाजात रूपांतरित करणारे) आणि स्पीच-टू-टेक्स्ट (आवाज मजकुरात रूपांतरित करणारे) सॉफ्टवेअर.
सर्वांसाठी: दृक्-श्राव्य साधनांचा (Audio-Visual Aids) वापर करणे, अध्ययन ॲप्स आणि गेम्सच्या मदतीने शिकवणे.
फायदे: तंत्रज्ञानामुळे कठीण विषय सोपे आणि मनोरंजक बनतात आणि विविध गरजा असलेल्या विद्यार्थ्यांना त्यांच्या गतीने शिकण्यास मदत होते.
५. मूल्यमापनात विविधता:
सर्व विद्यार्थ्यांचे मूल्यमापन एकाच पद्धतीने (उदा. केवळ लेखी परीक्षा) करणे योग्य नाही.
उदाहरणे: तोंडी परीक्षा, प्रात्यक्षिक, प्रकल्प, गटकार्य, निरीक्षण, भूमिका पालन (Role Play), पोर्टफोलिओ (Portfolio - विद्यार्थ्यांच्या कामाचा संग्रह) अशा विविध साधनांचा वापर करावा.
विशेष सवलती: अध्ययन अक्षम मुलांना परीक्षेसाठी वेळ वाढवून देणे, प्रश्नांचे स्वरूप सोपे करणे, किंवा लेखनिक (Scribe) पुरवणे.
फायदे: यामुळे प्रत्येक विद्यार्थ्याला त्याच्यातील कौशल्याचे आणि ज्ञानाचे प्रदर्शन करण्याची योग्य संधी मिळते आणि परीक्षेची भीती कमी होते.
