भूगोल: एक ओळख (सामाजिक शास्त्र आणि विज्ञान)
भूगोल (Geography): हा शब्द मूळ ग्रीक शब्दांवरून आला आहे. 'Geo' (जिओ) म्हणजे 'पृथ्वी' आणि 'Graphy' (ग्राफी) म्हणजे 'वर्णन'.
व्याख्या: भूगोल म्हणजे पृथ्वी आणि तिच्यावरील मानवी व नैसर्गिक घटकांच्या वितरणाचा आणि परस्परसंबंधाचा अभ्यास.
भूगोलाला 'जगाचा नकाशा' किंवा 'पृथ्वीचे वर्णन करणारे शास्त्र' असेही म्हणतात.
भूगोल एक नैसर्गिक विज्ञान (Natural Science)
भूगोलाची ही शाखा पृथ्वीच्या भौतिक किंवा नैसर्गिक घटकांचा अभ्यास करते.
यात पृथ्वीची रचना, वातावरण, जलावरण आणि जीवावरण यांचा समावेश होतो.
प्रमुख शाखा (नैसर्गिक):
भूरूपशास्त्र (Geomorphology): जमीन, पर्वत, पठारे, मैदाने कशी तयार होतात याचा अभ्यास.
हवामानशास्त्र (Climatology): हवामान, तापमान, पाऊस, वारे यांचा अभ्यास.
जलशास्त्र (Hydrology): महासागर, नद्या, तलाव आणि पाण्याचे वितरण यांचा अभ्यास.
मृदा भूगोल (Soil Geography): मातीचे प्रकार, निर्मिती आणि वितरण.
जीव भूगोल (Biogeography): वनस्पती आणि प्राणी यांचे पृथ्वीवरील वितरण.
हे एक विज्ञान आहे कारण ते वैज्ञानिक पद्धती, निरीक्षण, मोजमाप आणि विश्लेषण वापरते.
भूगोल एक सामाजिक शास्त्र (Social Science)
भूगोलाची ही शाखा मानवी क्रियाकलाप आणि त्यांचा पर्यावरणाशी असलेला संबंध तपासते.
यात मानवी वस्ती, संस्कृती, अर्थव्यवस्था आणि राजकारण यांचे पृथ्वीवरील वितरण पाहिले जाते.
प्रमुख शाखा (मानवी/सामाजिक):
लोकसंख्या भूगोल (Population Geography): लोकसंख्येचे वितरण, घनता, वाढ आणि स्थलांतर.
वसाहत भूगोल (Settlement Geography): मानवी वस्त्या (ग्रामीण आणि शहरी).
आर्थिक भूगोल (Economic Geography): शेती, उद्योग, व्यापार आणि वाहतूक.
राजकीय भूगोल (Political Geography): देश, त्यांच्या सीमा आणि आंतरराष्ट्रीय संबंध.
सांस्कृतिक भूगोल (Cultural Geography): धर्म, भाषा, चालीरीती आणि त्यांचे भौगोलिक वितरण.
TET परीक्षेसाठी, भूगोल हा विषय 'सामाजिक शास्त्र' (Social Studies) चा एक अविभाज्य भाग म्हणून शिकवला जातो, ज्यामध्ये इतिहास आणि नागरिकशास्त्र यांचाही समावेश असतो.
सूर्यमाला (Solar System)
व्याख्या: सूर्य आणि त्याच्या गुरुत्वाकर्षणाने बांधलेले ग्रह, त्यांचे उपग्रह, लघुग्रह, धूमकेतू आणि उल्का या सर्वांच्या समुच्चयाला 'सूर्यमाला' म्हणतात.
सूर्यमालेतील सर्व घटक सूर्याभोवती प्रदक्षिणा घालतात.
सूर्य (The Sun)
सूर्य हा आपल्या सूर्यमालेच्या केंद्रस्थानी असलेला एक 'तारा' आहे.
तो स्वतःच्याच गुरुत्वाकर्षणाने एकत्र राहिलेला, उष्ण वायूचा (प्रामुख्याने हायड्रोजन आणि हेलिअम) एक प्रचंड गोल आहे.
सूर्याच्या केंद्रामध्ये होणाऱ्या 'अणुऊर्जा एकीकरण' (Nuclear Fusion) प्रक्रियेमुळे प्रचंड उष्णता आणि प्रकाश निर्माण होतो.
सूर्य हा सूर्यमालेतील सर्व ऊर्जेचा (प्रकाश आणि उष्णता) मुख्य स्रोत आहे.
सूर्याचा प्रकाश पृथ्वीवर पोहोचण्यासाठी सुमारे ८ मिनिटे २० सेकंद लागतात.
सूर्यमालेतील एकूण वस्तुमानापैकी सुमारे ९९.८% वस्तुमान एकट्या सूर्याचे आहे.
ग्रह (Planets)
सूर्यमालेत एकूण आठ ग्रह आहेत.
त्यांचा सूर्यापासूनच्या अंतराप्रमाणे क्रम: बुध, शुक्र, पृथ्वी, मंगळ, गुरू, शनि, युरेनस, नेपच्यून.
लक्षात ठेवण्याची युक्ती (मराठी): "बुशु पृथ्वी मंगळात, गुरू-शनी युरेनस नेपच्यून पाहात."
ग्रहांना स्वतःचा प्रकाश नसतो; त्यांना सूर्यापासून प्रकाश मिळतो.
१. आंतरिक ग्रह (Inner Planets / Terrestrial Planets)
हे ग्रह सूर्याच्या जवळ आहेत आणि प्रामुख्याने खडक व धातूंनी बनलेले आहेत.
ते आकाराने लहान आणि घनता जास्त असलेले ग्रह आहेत.
यात बुध, शुक्र, पृथ्वी आणि मंगळ यांचा समावेश होतो.
बुध (Mercury)
सूर्याचा सर्वात जवळचा आणि सूर्यमालेतील सर्वात लहान ग्रह.
त्याचा 'परिभ्रमण' कालावधी सर्वात कमी आहे (फक्त ८८ दिवस), त्यामुळे तो सर्वात 'वेगवान' ग्रह आहे.
त्याला स्वतःचे वातावरण जवळजवळ नाही, त्यामुळे दिवसा तापमान खूप जास्त (४३०°C) आणि रात्री खूप कमी (-१८०°C) असते.
बुधाला एकही नैसर्गिक उपग्रह (चंद्र) नाही.
शुक्र (Venus)
सूर्यापासून दुसरा ग्रह.
हा सर्वात उष्ण ग्रह आहे. (बुध जवळ असूनही शुक्र जास्त उष्ण आहे, कारण त्याच्या दाट वातावरणात कार्बन डायऑक्साइडचे प्रमाण ९६% पेक्षा जास्त आहे, ज्यामुळे 'हरितगृह परिणाम' होतो).
हा आकाशात सर्वात तेजस्वी दिसणारा ग्रह आहे. त्याला 'पहाटतारा' (Morning Star) किंवा 'सायंतारा' (Evening Star) म्हणतात.
शुक्र 'पूर्वेकडून पश्चिमेकडे' फिरतो (Retrograde Rotation), जे इतर बहुतेक ग्रहांच्या उलट आहे.
शुक्राला 'पृथ्वीची जुळी बहीण' (Earth's Twin) म्हणतात, कारण त्यांचा आकार आणि वस्तुमान जवळजवळ सारखे आहे.
शुक्राला एकही उपग्रह नाही.
पृथ्वी (Earth)
सूर्यापासून तिसरा ग्रह.
हा एकमेव ज्ञात ग्रह आहे जिथे जीवन अस्तित्वात आहे.
पृथ्वीला 'जलग्रह' (Blue Planet) म्हणतात, कारण तिचा सुमारे ७१% भाग पाण्याने (महासागर) व्यापलेला आहे.
जीवसृष्टीसाठी आवश्यक असलेले वातावरण (नायट्रोजन, ऑक्सिजन), पाणी आणि योग्य तापमान येथे आहे.
पृथ्वीला एक नैसर्गिक उपग्रह आहे: चंद्र (Moon).
मंगळ (Mars)
सूर्यापासून चौथा ग्रह.
त्याच्या पृष्ठभागावर असलेल्या 'आयर्न ऑक्साईड' (गंज) मुळे तो लाल दिसतो, म्हणून त्याला 'लाल ग्रह' (Red Planet) म्हणतात.
सूर्यमालेतील सर्वात उंच पर्वत 'ऑलिंपस मॉन्स' (Olympus Mons) आणि सर्वात मोठी दरी 'व्हॅलेस मरिनेरिस' (Valles Marineris) मंगळावर आहे.
मंगळाला दोन लहान नैसर्गिक उपग्रह आहेत: फोबोस (Phobos) आणि डिमोस (Deimos).
लघुग्रहांचा पट्टा (Asteroid Belt)
मंगळ आणि गुरू या ग्रहांच्या कक्षांच्या दरम्यान, लाखो लहान खडक सूर्याभोवती फिरत आहेत, या पट्ट्याला 'लघुग्रहांचा पट्टा' म्हणतात.
हा पट्टा आंतरिक ग्रह आणि बाह्य ग्रह यांच्यातील सीमा मानला जातो.
२. बाह्य ग्रह (Outer Planets / Jovian Planets)
हे ग्रह सूर्यापासून दूर आहेत आणि आकाराने खूप मोठे आहेत.
ते प्रामुख्याने वायू आणि बर्फाने बनलेले आहेत (हायड्रोजन, हेलिअम, मिथेन).
त्यांची घनता कमी असते.
यांना 'वायू राक्षस' (Gas Giants) किंवा 'बर्फाळ राक्षस' (Ice Giants) म्हणतात.
या सर्वांना कडी (Rings) आहेत (शनीची कडी सर्वात स्पष्ट दिसतात).
गुरू (Jupiter)
सूर्यापासून पाचवा आणि सूर्यमालेतील सर्वात मोठा ग्रह.
हा एक 'वायू राक्षस' आहे.
त्याचा 'परिवलन' (स्वतःभोवती फिरणे) कालावधी सर्वात कमी आहे (सुमारे १० तास).
त्याच्यावर 'ग्रेट रेड स्पॉट' (Great Red Spot) नावाचे एक विशाल वादळ आहे.
गुरूला ज्ञात उपग्रहांची संख्या सर्वाधिक आहे.
त्याचे चार मोठे उपग्रह (गॅलिलियन चंद्र) प्रसिद्ध आहेत: आयो, युरोपा, गॅनिमिड आणि कॅलिस्टो. (गॅनिमिड हा सूर्यमालेतील सर्वात मोठा उपग्रह आहे).
शनि (Saturn)
सूर्यापासून सहावा आणि आकाराने दुसरा सर्वात मोठा ग्रह.
हा त्याच्या भव्य कड्यांसाठी (Rings) प्रसिद्ध आहे, जी बर्फ आणि खडकांनी बनलेली आहेत.
हा सूर्यमालेतील सर्वात कमी घनता असलेला ग्रह आहे (त्याची घनता पाण्यापेक्षा कमी आहे).
'टायटन' (Titan) हा शनीचा सर्वात मोठा उपग्रह आहे, ज्यावर दाट वातावरण आहे.
युरेनस (Uranus)
सूर्यापासून सातवा ग्रह.
हा 'बर्फाळ राक्षस' (Ice Giant) आहे.
त्याच्या वातावरणातील 'मिथेन' वायूमुळे तो निळसर-हिरवा दिसतो.
युरेनसचा अक्ष (Axis) खूप जास्त कललेला आहे (सुमारे ९८ अंश), त्यामुळे तो त्याच्या कक्षेत 'गडगडत' (Rolling) चालल्यासारखा फिरतो.
तोसुद्धा शुक्राप्रमाणे उलट्या दिशेने (पूर्वेकडून पश्चिमेकडे) फिरतो.
नेपच्यून (Neptune)
सूर्यापासून सर्वात दूरचा (आठवा) ग्रह.
हा सुद्धा 'बर्फाळ राक्षस' असून मिथेनमुळे गडद निळा दिसतो.
येथे सूर्यमालेतील सर्वात वेगवान वारे वाहतात.
त्याच्यावर 'ग्रेट डार्क स्पॉट' (Great Dark Spot) नावाचे वादळ (जे आता नाहीसे झाले आहे) दिसून आले होते.
सूर्यमालेतील इतर घटक
बटू ग्रह (Dwarf Planets): हे आकाराने ग्रहांपेक्षा लहान असतात पण त्यांचा आकार गुरुत्वाकर्षणाने गोल झालेला असतो (उदा. प्लूटो, सेरेस, एरिस).
धूमकेतू (Comets): हे बर्फ, धूळ आणि वायू यांचे गोळे असतात. सूर्याजवळ आल्यावर त्यांना उष्णतेमुळे लांब 'शेपूट' तयार होते.
उल्का (Meteors): जेव्हा लघुग्रह किंवा धूमकेतूचे तुकडे पृथ्वीच्या वातावरणात प्रवेश करतात, तेव्हा ते जळू लागतात, ज्याला आपण 'तारा तुटणे' (Shooting Star) म्हणतो.
अशनी (Meteorites): जर उल्का पूर्णपणे न जळता पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर आदळली, तर त्या तुकड्याला 'अशनी' म्हणतात.
पृथ्वीगोल (Globe) आणि नकाशा वाचन
पृथ्वीगोल (Globe)
पृथ्वीगोल म्हणजे पृथ्वीची त्रिमितीय (3D) प्रतिकृती.
हा पृथ्वीचा आकार (ध्रुवावर किंचित चपटा), खंड, महासागर आणि देश यांचे अचूक स्थान आणि आकार दर्शवण्याचा सर्वात अचूक मार्ग आहे.
फायदे: दिशा, आकार आणि अंतर यांचे प्रमाण अचूक दाखवते.
मर्यादा:
एका वेळी पृथ्वीचा फक्त अर्धा भाग पाहता येतो.
मोठ्या पृथ्वीगोलावरही लहान प्रदेशांची (उदा. शहर, गाव) सविस्तर माहिती दाखवता येत नाही.
वाहून नेण्यास गैरसोयीचे.
नकाशा (Map)
नकाशा म्हणजे पृथ्वीचा संपूर्ण पृष्ठभाग किंवा तिचा काही भाग सपाट पृष्ठभागावर (उदा. कागद) काढलेली द्विमितीय (2D) आकृती.
नकाशे विविध प्रकारचे असतात (उदा. राजकीय, भौतिक, हवामान).
पृथ्वीवरील काल्पनिक रेषा (Grid System)
पृथ्वीवरील कोणत्याही ठिकाणाचे अचूक स्थान सांगण्यासाठी, नकाशावर किंवा पृथ्वीगोलावर अक्षवृत्त आणि रेखावृत्त या काल्पनिक रेषांचे जाळे (Graticule) वापरले जाते.
अक्षवृत्त (Latitudes)
पृथ्वीगोलावर काढलेल्या आडव्या, पूर्व-पश्चिम दिशेच्या काल्पनिक वर्तुळांना 'अक्षवृत्त' म्हणतात.
ही वर्तुळे एकमेकांना समांतर (Parallels) असतात.
ती एकमेकांना कधीही छेदत नाहीत.
०° अक्षवृत्त (Equator) - विषुववृत्त:
हे पृथ्वीच्या बरोबर मध्यभागी असलेले सर्वात मोठे अक्षवृत्त आहे.
ते पृथ्वीचे 'उत्तर गोलार्ध' (Northern Hemisphere) आणि 'दक्षिण गोलार्ध' (Southern Hemisphere) असे दोन समान भाग करते.
महत्त्वाची अक्षवृत्ते:
२३.५° उत्तर (23.5° N) - कर्कवृत्त (Tropic of Cancer): हे वृत्त भारताच्या मध्यातून जाते.
२३.५° दक्षिण (23.5° S) - मकरवृत्त (Tropic of Capricorn):
६६.५° उत्तर (66.5° N) - आर्क्टिक वृत्त (Arctic Circle):
६६.५° दक्षिण (66.5° S) - अंटार्क्टिक वृत्त (Antarctic Circle):
९०° उत्तर (90° N) - उत्तर ध्रुव (North Pole): (एक बिंदू)
९०° दक्षिण (90° S) - दक्षिण ध्रुव (South Pole): (एक बिंदू)
वैशिष्ट्ये:
एकूण अक्षवृत्तांची संख्या १८१ (विषुववृत्त धरून) किंवा १७९ (ध्रुव वगळता) मानली जाते.
विषुववृत्तापासून ध्रुवाकडे जाताना अक्षवृत्तांचा आकार लहान होत जातो.
दोन अक्षवृत्तांमधील अंतर सर्वत्र सुमारे १११ किमी असते.
अक्षवृत्तांचा उपयोग ठिकाण 'उत्तरेला' आहे की 'दक्षिणेला' हे सांगण्यासाठी आणि हवामान कटिबंध (Climate Zones) ठरवण्यासाठी होतो.
रेखावृत्त (Longitudes)
उत्तर ध्रुवापासून दक्षिण ध्रुवापर्यंत काढलेल्या उभ्या, अर्धवर्तुळाकार काल्पनिक रेषांना 'रेखावृत्त' म्हणतात.
त्यांना 'मध्यान्ह रेषा' (Meridians) असेही म्हणतात.
०° रेखावृत्त (Prime Meridian) - मूळ रेखावृत्त:
हे रेखावृत्त लंडनजवळील ग्रीनविच (Greenwich) या ठिकाणावरून जाते.
ते पृथ्वीचे 'पूर्व गोलार्ध' (Eastern Hemisphere) आणि 'पश्चिम गोलार्ध' (Western Hemisphere) असे दोन भाग करते.
या रेखावृत्तावरून जागतिक प्रमाणवेळ (GMT - Greenwich Mean Time) ठरवली जाते.
महत्त्वाची रेखावृत्ते:
१८०° रेखावृत्त (180° Meridian):
हे ०° रेखावृत्ताच्या बरोबर विरुद्ध दिशेला असते.
या रेषेच्या आधारे 'आंतरराष्ट्रीय वाररेषा' (International Date Line) ठरवली जाते.
वैशिष्ट्ये:
सर्व रेखावृत्ते समान लांबीची असतात.
एकूण ३६० रेखावृत्ते आहेत (०° ते १७९° पूर्व आणि ०° ते १७९° पश्चिम, तसेच ०° आणि १८०°).
विषुववृत्तावर दोन रेखावृत्तांमधील अंतर सर्वाधिक (१११ किमी) असते आणि ध्रुवांकडे जाताना ते कमी होत जाते (ध्रुवावर शून्य होते).
सर्व रेखावृत्ते दोन्ही ध्रुवांवर एकत्र मिळतात.
रेखावृत्तांचा उपयोग ठिकाण 'पूर्वेला' आहे की 'पश्चिमेला' हे सांगण्यासाठी आणि वेळ (Time) ठरवण्यासाठी होतो.
वेळ आणि रेखावृत्त (Time and Longitude)
पृथ्वीला स्वतःभोवती एक फेरी पूर्ण करण्यास (३६०°) सुमारे २४ तास लागतात.
याचा अर्थ पृथ्वी एका तासात (३६०° / २४) = १५° फिरते.
याचाच अर्थ, पृथ्वीला १° फिरण्यासाठी (६० मिनिटे / १५°) = ४ मिनिटे लागतात.
वेळेची गणना:
ग्रीनविच (०°) च्या पूर्वेकडे जाताना, प्रत्येक रेखावृत्तावर ४ मिनिटांनी वेळ पुढे (Add) जाते.
ग्रीनविच (०°) च्या पश्चिमेकडे जाताना, प्रत्येक रेखावृत्तावर ४ मिनिटांनी वेळ मागे (Subtract) जाते.
उदाहरण: भारताची प्रमाणवेळ ८२.५° पूर्व (अलाहाबाद जवळून जाणारे) रेखावृत्तावरून ठरते.
म्हणून, भारताची वेळ = ८२.५° x ४ मिनिटे = ३३० मिनिटे = ५ तास ३० मिनिटे
ही वेळ ग्रीनविच वेळेच्या (GMT) पुढे आहे (कारण भारत पूर्व गोलार्धात आहे). (म्हणून आपण GMT +5:30 असे लिहितो).
आंतरराष्ट्रीय वाररेषा (International Date Line - IDL)
ही १८०° रेखावृत्ताला धरून काढलेली एक वाकडी (Zig-Zag) रेषा आहे.
ही रेषा पूर्णपणे पॅसिफिक महासागरातून नेण्यात आली आहे; ती जमिनीवरून नेलेली नाही, जेणेकरून एकाच देशात किंवा बेटावर दोन वेगळे वार (दिवस) असू नयेत.
वार बदल:
ही रेषा पश्चिमेकडून पूर्वेकडे (उदा. जपानकडून अमेरिकेकडे) ओलांडल्यास, एक दिवस कमी केला जातो (म्हणजे तोच वार पुन्हा येतो).
ही रेषा पूर्वेकडून पश्चिमेकडे (उदा. अमेरिकेकडून जपानकडे) ओलांडल्यास, एक दिवस वाढवला जातो (म्हणजे पुढचा वार सुरू होतो).
पृथ्वीचे फिरणे (Earth's Movements)
पृथ्वी एकाच वेळी दोन प्रकारच्या गतीमध्ये असते:
१. परिवलन (Rotation) - (स्वतःभोवती फिरणे)
व्याख्या: पृथ्वीचे तिच्या स्वतःच्या अक्षाभोवती (Axis) फिरणे. (अक्ष म्हणजे उत्तर ध्रुव आणि दक्षिण ध्रुव यांना जोडणारी काल्पनिक रेषा).
कालावधी: सुमारे २४ तास (२३ तास, ५६ मिनिटे, ४ सेकंद).
दिशा: पश्चिमेकडून पूर्वेकडे (West to East).
यामुळेच सूर्य, चंद्र आणि तारे आपल्याला पूर्वेकडून पश्चिमेकडे जाताना दिसतात (सूर्योदय पूर्वेला आणि सूर्यास्त पश्चिमेला होतो).
परिणाम (Effect): दिवस आणि रात्र (Day and Night).
पृथ्वी फिरत असताना, जो भाग सूर्यासमोर येतो तिथे 'दिवस' असतो आणि जो भाग विरुद्ध दिशेला (अंधारात) असतो तिथे 'रात्र' असते.
पृथ्वीचा कललेला अक्ष (Earth's Tilt):
पृथ्वीचा अक्ष तिच्या कक्षेच्या पातळीशी (Orbital Plane) सरळ (९०°) नसून, तो २३.५ अंशांनी (23.5°) कललेला आहे.
हा कललेला अक्ष हा दिवस-रात्रीच्या लांबीतील बदल आणि ऋतू बदलासाठी सर्वात महत्त्वाचा घटक आहे.
२. परिभ्रमण (Revolution) - (सूर्याभोवती फिरणे)
व्याख्या: पृथ्वीचे सूर्याभोवती एका ठराविक लंबवर्तुळाकार कक्षेत (Elliptical Orbit) फिरणे.
कालावधी: सुमारे ३६५.२५ दिवस (३६५ दिवस, ६ तास).
परिणाम (Effects):
ऋतूंची निर्मिती (Formation of Seasons)
लीप वर्ष (Leap Year)
परिणाम १: ऋतूंची निर्मिती (Seasons)
ऋतू हे पृथ्वी सूर्यापासून 'जवळ' किंवा 'लांब' असल्यामुळे होत नाहीत, तर ते पृथ्वीच्या कललेल्या अक्षामुळे (२३.५°) आणि तिच्या परिभ्रमणमुळे होतात.
पृथ्वी सूर्याभोवती फिरत असताना, तिचा कललेला अक्ष एकाच दिशेने राहतो.
यामुळे, वर्षाच्या वेगवेगळ्या वेळी, कधी उत्तर गोलार्ध सूर्याकडे अधिक झुकलेला असतो (तिथे उन्हाळा), तर कधी दक्षिण गोलार्ध सूर्याकडे अधिक झुकलेला असतो (तिथे उन्हाळा).
संक्रांती (Solstice): (सूर्य दक्षिण/उत्तरेकडे)
२१ जून (Summer Solstice):
या दिवशी सूर्य कर्कवृत्तावर (२३.५° N) बरोबर डोक्यावर असतो.
उत्तर गोलार्धात हा सर्वात मोठा दिवस आणि सर्वात लहान रात्र असते (म्हणजे 'उन्हाळा').
दक्षिण गोलार्धात उलट (सर्वात लहान दिवस, 'हिवाळा').
२२ डिसेंबर (Winter Solstice):
या दिवशी सूर्य मकरवृत्तावर (२३.५° S) बरोबर डोक्यावर असतो.
उत्तर गोलार्धात हा सर्वात लहान दिवस आणि सर्वात मोठी रात्र असते (म्हणजे 'हिवाळा').
दक्षिण गोलार्धात उलट (सर्वात मोठा दिवस, 'उन्हाळा').
विषुव (Equinox): (सूर्य विषुववृत्तावर)
'Equinox' म्हणजे 'समान रात्र' (दिवस आणि रात्र समान लांबीचे).
या दिवशी सूर्य विषुववृत्तावर (०°) बरोबर डोक्यावर असतो.
पृथ्वीवर सर्वत्र दिवस आणि रात्र (१२-१२ तास) समान असतात.
२१ मार्च (Spring/Vernal Equinox): उत्तर गोलार्धात 'वसंत' ऋतू.
२३ सप्टेंबर (Autumnal Equinox): उत्तर गोलार्धात 'शरद' ऋतू.
परिणाम २: लीप वर्ष (Leap Year)
पृथ्वीला सूर्याभोवती फिरण्यासाठी ३६५ दिवस आणि ६ तास लागतात.
आपल्या कॅलेंडरमध्ये आपण ३६५ दिवस धरतो. हे जास्तीचे ६ तास बाजूला ठेवले जातात.
चार वर्षांनी, हे ६-६ तास मिळून (६ x ४ = २४ तास) एक पूर्ण 'दिवस' तयार होतो.
हा अतिरिक्त दिवस प्रत्येक चौथ्या वर्षी 'फेब्रुवारी' महिन्यात जोडला जातो.
त्या वर्षी फेब्रुवारी महिना २९ दिवसांचा असतो आणि ते वर्ष ३६६ दिवसांचे असते, ज्याला 'लीप वर्ष' म्हणतात.
(उदा. २००४, २००८, २०१२, २०१६, २०२०, २०२४).
उपसूर्य (Perihelion) आणि अपसूर्य (Aphelion)
पृथ्वीची कक्षा लंबवर्तुळाकार असल्यामुळे, पृथ्वीचे सूर्यापासूनचे अंतर वर्षभर बदलत राहते.
उपसूर्य (Perihelion): (सुमारे ३ जानेवारी) - जेव्हा पृथ्वी सूर्याच्या सर्वात जवळ असते.
अपसूर्य (Aphelion): (सुमारे ४ जुलै) - जेव्हा पृथ्वी सूर्यापासून सर्वात लांब असते.
