१. पार्श्वभूमी: सामाजिक-धार्मिक सुधारणांची गरज
एकोणिसाव्या शतकात भारतात पाश्चात्य शिक्षणाचा प्रसार झाला.
यामुळे बुद्धिवाद, मानवतावाद, आणि तर्कशुद्ध विचार यांसारखी नवीन मूल्ये शिक्षित समाजात रुजली.
याच काळात भारतीय समाजातील अंधश्रद्धा, कालबाह्य रूढी, जातिभेद, आणि स्त्रियांचे दुय्यम स्थान यांसारख्या दोषांची जाणीव सुशिक्षित वर्गाला झाली.
या दोषांमुळेच भारताची प्रगती खुंटली आहे आणि देश पारतंत्र्यात आहे, असे त्यांना वाटू लागले.
या जाणिवेतूनच धर्म आणि समाज सुधारण्याच्या उद्देशाने अनेक व्यक्ती आणि संस्थांनी पुढाकार घेतला, ज्यांना 'सामाजिक-धार्मिक सुधारणा चळवळी' म्हटले जाते.
२. प्रमुख धर्मसुधारणा चळवळी
या चळवळींनी एकेश्वरवाद, मानवी समानता आणि तर्कावर आधारित धर्म यांवर भर दिला.
ब्राह्मो समाज
संस्थापक: राजा राममोहन रॉय.
स्थापना: १८२८, कलकत्ता (तेव्हाचे 'ब्राह्मो सभा').
उद्देश: हिंदू धर्मातील कुप्रथा (विशेषतः सतीप्रथा, मूर्तिपूजा) दूर करणे आणि एकेश्वरवादाचा प्रसार करणे.
तत्वे:
ईश्वर एकच आहे (एकेश्वरवाद).
मूर्तिपूजा, कर्मकांड आणि पुरोहित वर्गाच्या मध्यस्थीला विरोध.
सर्व धर्म समान आहेत आणि त्यांचे अंतिम सत्य एकच आहे.
तर्क आणि वेदान्त (उपनिषदे) हे विचारांचे मुख्य आधार.
राजा राममोहन रॉय यांचे कार्य:
त्यांना 'भारतीय प्रबोधनाचे जनक' म्हटले जाते.
सतीबंदी (१८२९): त्यांच्या सातत्यपूर्ण प्रयत्नांमुळे गव्हर्नर-जनरल लॉर्ड विल्यम बेंटिंक याने सतीप्रथेवर बंदी घालणारा कायदा केला.
शिक्षण: पाश्चात्य शिक्षणाचे (विशेषतः इंग्रजी आणि विज्ञान) जोरदार समर्थन केले.
पत्रकारिता: 'संवाद कौमुदी' (बंगाली) आणि 'मिरात-उल-अखबार' (पर्शियन) या वृत्तपत्रांद्वारे जनजागृती केली.
नंतरचे नेतृत्व:
महर्षी देवेंद्रनाथ टागोर: (रवींद्रनाथांचे वडील) यांनी समाजाला स्थिरता दिली.
केशवचंद्र सेन: यांच्या काळात समाजात फूट पडली. त्यांच्यामुळेच 'भारतीय ब्राह्मो समाज' आणि 'साधारण ब्राह्मो समाज' असे भाग झाले.
आर्य समाज
संस्थापक: स्वामी दयानंद सरस्वती.
स्थापना: १८७५, मुंबई.
मुख्य ग्रंथ: 'सत्यार्थ प्रकाश' (या ग्रंथाला आर्य समाजाची 'बायबल' म्हटले जाते).
घोषवाक्य: "वेदांकडे परत चला" (Back to the Vedas).
तत्वे:
वेद हेच अंतिम आणि सर्वश्रेष्ठ ज्ञान असून ते अपौरुषेय (ईश्वरनिर्मित) आहेत.
एकेश्वरवाद (ईश्वर एकच, निराकार आहे).
मूर्तिपूजा, कर्मकांड, अंधश्रद्धा, आणि Puranas (पुराणे) यांना तीव्र विरोध.
जातिभेद हा जन्मावर नव्हे, तर 'कर्मावर' आधारित असावा, असे मानले.
कार्ये:
शिक्षण: पाश्चात्य शिक्षणाला जोडून वैदिक शिक्षण देण्यासाठी 'दयानंद अँग्लो-वेदिक' (DAV) शाळा आणि महाविद्यालयांची स्थापना देशभरात केली.
शुद्धी चळवळ: परधर्मात गेलेल्या हिंदूंना पुन्हा स्वधर्मात घेण्यासाठी ही चळवळ चालवली.
समाजसेवा: दुष्काळ, पूर अशा नैसर्गिक आपत्तींच्या वेळी समाजाने मोठे कार्य केले.
बालविवाह आणि पडदा पद्धतीला विरोध केला.
रामकृष्ण मिशन
प्रेरणा: रामकृष्ण परमहंस (कलकत्त्याजवळील दक्षिणेश्वरचे पुजारी).
संस्थापक: स्वामी विवेकानंद (रामकृष्ण परमहंसांचे प्रमुख शिष्य).
स्थापना: १ मे १८९७, कलकत्ता (बेलूर मठ हे मुख्य केंद्र).
तत्व: "मानवसेवा हीच ईश्वरसेवा" (दरिद्रीनारायणाची सेवा).
उद्देश: वेदान्त तत्त्वज्ञानाचा प्रसार करणे आणि शिक्षण, आरोग्य व समाजसेवा यांद्वारे लोकांची सेवा करणे.
स्वामी विवेकानंद यांचे कार्य:
शिकागो परिषद (१८९३): अमेरिकेतील शिकागो येथे भरलेल्या 'सर्वधर्म परिषदेत' त्यांनी हिंदू धर्माचे प्रतिनिधित्व केले आणि आपल्या भाषणाने पाश्चात्य जगाला प्रभावित केले.
त्यांनी हिंदू धर्माची आणि भारतीय संस्कृतीची जागतिक स्तरावर प्रतिष्ठा वाढवली.
त्यांनी भारतीयांना त्यांच्या आध्यात्मिक वारशाबद्दल आत्मविश्वास दिला.
मिशनचे कार्य: आजही रामकृष्ण मिशन शाळा, रुग्णालये, आणि आपत्ती निवारणाचे कार्य करते.
प्रार्थना समाज
स्थापना: १८६७, मुंबई.
प्रेरणा: केशवचंद्र सेन (ब्राह्मो समाज).
संस्थापक: आत्माराम पांडुरंग तर्खडकर.
प्रमुख नेते: महादेव गोविंद रानडे (म. गो. रानडे), रा. गो. भांडारकर.
तत्वे:
ब्राह्मो समाजाप्रमाणेच एकेश्वरवाद, मूर्तिपूजा विरोध यावर भर.
प्रार्थना समाजाचा भर धार्मिक सुधारणेपेक्षा 'सामाजिक सुधारणेवर' अधिक होता.
कार्ये: विधवा पुनर्विवाह, स्त्री-शिक्षण, आंतरजातीय विवाह, आणि जातिभेद निर्मूलन यासाठी कार्य केले.
३. स्त्री-सुधारणा (महाराष्ट्राच्या संदर्भासह)
एकोणिसाव्या शतकात स्त्रियांची स्थिती अत्यंत दयनीय होती. बालविवाह, सतीप्रथा, विधवांचे केशवपन, शिक्षणाचा अभाव अशा अनेक समस्या होत्या.
सतीबंदी
मुख्य प्रयत्न: राजा राममोहन रॉय यांनी सती प्रथेविरुद्ध व्यापक जनजागृती केली.
कायदा: १८२९ मध्ये गव्हर्नर-जनरल लॉर्ड विल्यम बेंटिंक याने सतीप्रथेला बेकायदेशीर ठरवणारा कायदा संमत केला.
विधवा पुनर्विवाह
मुख्य प्रयत्न (बंगाल): ईश्वरचंद्र विद्यासागर यांनी विधवा पुनर्विवाहाला शास्त्रीय आधार (शास्त्रांमधून) शोधून काढला आणि त्यासाठी मोठे आंदोलन केले.
कायदा: १८५६ मध्ये लॉर्ड कॅनिंग (तत्कालीन गव्हर्नर-जनरल) याने 'विधवा पुनर्विवाह कायदा' संमत केला. (या कायद्याचा मसुदा लॉर्ड डलहौसीच्या काळात तयार झाला होता).
महाराष्ट्रातील प्रयत्न:
विष्णुशास्त्री पंडित: 'इंदुप्रकाश' साप्ताहिकातून विधवा पुनर्विवाहाला समर्थन दिले.
महादेव गोविंद रानडे: यांनी 'विधवा विवाह उत्तेजक मंडळा'च्या स्थापनेत पुढाकार घेतला.
पंडिता रमाबाई: त्यांनी 'शारदा सदन' (पुणे, नंतर केडगाव) स्थापन करून विधवा आणि परित्यक्त्या स्त्रियांसाठी आश्रय आणि शिक्षणाची सोय केली.
स्त्री-शिक्षण
पहिले भारतीय: महात्मा जोतिराव फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांनी भारतात मुलींच्या शिक्षणाची मुहूर्तमेढ रोवली.
पहिली शाळा: १८४८ मध्ये पुणे येथील भिडे वाड्यात मुलींची पहिली शाळा सुरू केली.
सावित्रीबाई फुले: भारतातील पहिल्या महिला शिक्षिका आणि मुख्याध्यापिका. त्यांना स्त्री शिक्षणासाठी प्रचंड सामाजिक रोष सहन करावा लागला.
ईश्वरचंद्र विद्यासागर: यांनी बंगालमध्ये अनेक मुलींच्या शाळा स्थापन केल्या.
४. जातिव्यवस्थेला आव्हान
सामाजिक सुधारणांचा सर्वात महत्त्वाचा पैलू म्हणजे जातिव्यवस्थेवर आणि अस्पृश्यतेवर केलेले हल्ले.
महात्मा जोतिराव फुले
संस्था: सत्यशोधक समाज (स्थापना: १८७३, पुणे).
उद्देश: बहुजन समाजाला (शूद्र आणि अतिशूद्र) ब्राह्मणी वर्चस्वातून आणि धार्मिक गुलामगिरीतून मुक्त करणे.
तत्व: सर्व मानव एकाच ईश्वराची (निर्मिकाची) लेकरे आहेत, त्यामुळे कोणीही श्रेष्ठ-कनिष्ठ नाही.
कार्ये:
शिक्षण: मुलींसाठी आणि अस्पृश्यांसाठी शाळा सुरू केल्या (१८४८).
पुरोहित वर्गाला विरोध: सत्यशोधक समाजाने पुरोहिताशिवाय विवाह लावण्याची पद्धत सुरू केली.
अस्पृश्यता निवारण: स्वतःच्या घरातील पाण्याचा हौद अस्पृश्यांसाठी खुला केला (१८५८).
प्रमुख ग्रंथ:
'गुलामगिरी' (१८७३): हा ग्रंथ अमेरिकेतील गुलामगिरी संपवणाऱ्या लोकांना समर्पित केला होता.
'शेतकऱ्याचा आसूड': शेतकऱ्यांच्या शोषणाचे वर्णन.
'सार्वजनिक सत्यधर्म': त्यांचे विचार यात मांडले.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर (डॉ. बी. आर. आंबेडकर)
उद्देश: अस्पृश्यता नष्ट करणे, दलितांना त्यांचे मानवी हक्क मिळवून देणे आणि जाती-आधारित समाजाचे समता-आधारित समाजात रूपांतर करणे.
सुरुवातीचे कार्य:
'मूकनायक' (१९२०): दलितांच्या व्यथा मांडण्यासाठी सुरू केलेले पाक्षिक (याला शाहू महाराजांनी मदत केली).
'बहिष्कृत हितकारिणी सभा' (१९२४): "शिका, संघटित व्हा, आणि संघर्ष करा" हा संदेश दिला.
प्रमुख सत्याग्रह:
महाडचा चवदार तळे सत्याग्रह (१९२७): सार्वजनिक पाणवठ्यावर अस्पृश्यांना पाणी पिण्याचा हक्क मिळवून देण्यासाठी. हा केवळ पाण्यासाठी लढा नव्हता, तर मानवी हक्कांसाठी होता.
काळाराम मंदिर सत्याग्रह (१९३०, नाशिक): अस्पृश्यांना मंदिरात प्रवेश मिळावा यासाठी.
राजकीय कार्य:
पुणे करार (१९३२): महात्मा गांधी आणि डॉ. आंबेडकर यांच्यात झाला. यामुळे दलितांसाठी स्वतंत्र मतदारसंघाऐवजी कायदेमंडळात 'राखीव जागा' मिळाल्या.
स्वतंत्र मजूर पक्ष (१९३६): कामगार आणि दलितांच्या हक्कांसाठी.
भारतीय संविधान:
ते भारतीय राज्यघटनेच्या 'मसुदा समितीचे' (Drafting Committee) अध्यक्ष होते.
संविधानाद्वारे त्यांनी कलम १७ नुसार अस्पृश्यता नष्ट केली आणि कायदेशीर गुन्हा ठरवला.
कलम १४ (समानता), १५ (भेदभाव न करणे) याद्वारे त्यांनी समतेची स्थापना केली.
धर्मांतर:
"मी हिंदू म्हणून जन्माला आलो, पण हिंदू म्हणून मरणार नाही," अशी प्रतिज्ञा त्यांनी १९३५ मध्ये येवला (नाशिक) येथे केली.
१४ ऑक्टोबर १९५६ रोजी नागपूर येथे त्यांनी आपल्या लाखो अनुयायांसह बौद्ध धम्म स्वीकारला.
पेरियार (इ. व्ही. रामसामी)
प्रदेश: तामिळनाडू (तेव्हाचा मद्रास प्रांत).
चळवळ: 'स्वाभिमान चळवळ' (Self-Respect Movement, १९२५).
उद्देश:
तामिळनाडूतील ब्राह्मणी वर्चस्व, जातिभेद, आणि उत्तर भारतीय सांस्कृतिक वर्चस्व (विशेषतः हिंदी) यांना विरोध करणे.
द्रविड अस्मिता जागृत करणे.
कार्ये:
त्यांनी मूर्तिपूजा, धार्मिक कर्मकांड आणि पुरोहितांना तीव्र विरोध केला.
ते 'नास्तिक' आणि 'तर्कवादी' (Rationalist) होते.
त्यांनी 'आत्मसन्मान विवाह' (पुरोहिताशिवाय) सुरू केले.
त्यांच्या कार्यामुळे तामिळनाडूत आरक्षणाची आणि सामाजिक न्यायाची चळवळ मजबूत झाली.
५. शिक्षणातील राष्ट्रीय प्रयत्न
ब्रिटिशांनी त्यांच्या प्रशासकीय सोयीसाठी शिक्षण सुरू केले, परंतु भारतीय नेत्यांनी त्याचा वापर राष्ट्रीय जागृतीसाठी केला.
ब्रिटिश काळातील प्रमुख आयोग
वुडचा खलिता (Wood's Dispatch, १८५४):
याला 'भारतीय शिक्षणाचा मॅग्नाकार्टा' (Magna Carta) म्हणतात.
याने प्राथमिक शिक्षणापासून ते विद्यापीठापर्यंतच्या शिक्षणाची एकSUTRA (सूत्रबद्ध) योजना मांडली.
शिफारस: प्रत्येक प्रांतात शिक्षण खाते उघडावे, 'लोकशिक्षण विभाग' (Department of Public Instruction) स्थापन करावा.
यानुसार १८५७ मध्ये कलकत्ता, मुंबई, आणि मद्रास येथे विद्यापीठांची स्थापना झाली.
हंटर आयोग (१८८२):
अध्यक्ष: विल्यम हंटर.
उद्देश: वुडच्या खलित्यानंतरच्या प्रगतीचा आढावा घेणे.
मुख्य भर: प्राथमिक शिक्षण. आयोगाने सुचवले की प्राथमिक शिक्षण स्थानिक स्वराज्य संस्थांकडे (नगरपालिका) सोपवावे.
भारतीयांचे प्रयत्न (राष्ट्रीय शिक्षण)
डेक्कन एज्युकेशन सोसायटी (१८८४, पुणे): बाळ गंगाधर टिळक, गोपाळ गणेश आगरकर, विष्णूशास्त्री चिपळूणकर यांनी स्थापन केली. (याच संस्थेचे 'फर्ग्युसन महाविद्यालय' आहे).
गुरुकुल कांगडी (१९०२): स्वामी श्रद्धानंद (आर्य समाज) यांनी हरिद्वारजवळ पारंपरिक वैदिक शिक्षणासाठी याची स्थापना केली.
शांतिनिकेतन (१९०१): रवींद्रनाथ टागोर यांनी निसर्गाच्या सान्निध्यात शिक्षण देणारी 'विश्व भारती' संस्था सुरू केली.
वर्धा शिक्षण योजना (१९३७):
संकल्पना: महात्मा गांधी (याला 'नई तालीम' किंवा 'Buniyadi Shiksha' म्हणतात).
उद्देश: शिक्षण हे केवळ पुस्तकी न राहता ते 'उद्योग-केंद्रित' (हस्तकला, शेती) असावे.
तत्त्व: 'शिक्षण घेत असतानाच उत्पादन करणे', जेणेकरून शाळा स्वयंपूर्ण होतील.
