विभाग १: मराठा साम्राज्य आणि प्रशासन
छत्रपती शिवाजी महाराज (इ.स. १६३० - १६८०)
स्थापना: शहाजीराजे भोसले आणि जिजाबाई यांचे पुत्र. पुणे जहागिरीत स्वराज्य स्थापनेची सुरुवात.
राज्याभिषेक: ६ जून १६७४ रोजी रायगडावर झाला. 'क्षत्रीय कुलावतांस' आणि 'हिंदवी स्वराज्य संस्थापक' ही पदे धारण केली.
दुसरा राज्याभिषेक (तांत्रिक): २४ सप्टेंबर १६७४.
ध्येय: रयतेचे राज्य, वतनी सरंजामशाहीला विरोध.
अष्टप्रधान मंडळ (प्रशासकीय रचना)
हे शिवाजी महाराजांचे मुख्य मंत्रिमंडळ होते. यात आठ प्रमुख मंत्री होते.
१. पेशवा (पंतप्रधान): मुख्य प्रधान. राज्यकारभारावर सामान्य देखरेख. (उदा. मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे) २. अमात्य (अर्थमंत्री): जमाखर्च पाहणे. (उदा. रामचंद्र नीळकंठ बावडेकर) ३. सचिव (सरचिटणीस): पत्रव्यवहार सांभाळणे, राजाज्ञा तयार करणे. (उदा. अण्णाजी दत्तो) ४. मंत्री (गृहमंत्री/वाकनीस): राजाच्या खाजगी बाबी, दरबारचे कामकाज. ५. सेनापती (सरनौबत): लष्कराचे प्रमुख. (उदा. हंबीरराव मोहिते) ६. सुमंत (परराष्ट्रमंत्री): परराज्यांशी संबंध. ७. न्यायाधीश: दिवाणी व फौजदारी खटल्यांसाठी मुख्य न्यायाधीश. ८. पंडितराव: धर्मदाय आणि धार्मिक बाबींचे प्रमुख.
महत्त्वाचा मुद्दा: सेनापती वगळता इतर सर्व मंत्री शक्यतो ब्राह्मण असत. पंडितराव आणि न्यायाधीश वगळता इतरांना लष्करी मोहिमांवर जावे लागत असे.
महसूल आणि लष्करी व्यवस्था
जमीन मोजणी: जमिनीची प्रतवारी (उत्तम, मध्यम, कनिष्ठ) ठरवून मोजणी केली.
काठी: मोजणीसाठी 'काठी' हे प्रमाणित माप वापरले (पाच हात व पाच मुठी).
महसूल दर: उत्पन्नाचा सुमारे ४०% भाग महसूल (शेतसारा) म्हणून घेतला जात असे.
रयतवारी पद्धत: मध्यस्थांऐवजी (जहागीरदार) थेट शेतकऱ्यांकडून महसूल गोळा करण्यावर भर.
चौथाई: मराठा राज्याच्या सीमेबाहेरील प्रदेशांकडून, संरक्षणाच्या बदल्यात, उत्पन्नाचा १/४ (२५%) हिस्सा घेतला जाई.
सरदेशमुखी: प्रदेशाचा 'सरदेशमुख' (मुख्य) म्हणून स्वतःच्या हक्कापोटी उत्पन्नाचा १०% अतिरिक्त वाटा.
लष्करी व्यवस्था
पायदळ (Infantry):
सर्वात लहान गट: १० सैनिकांवर १ 'नाईक'.
५ नाईकांवर १ 'हवालदार'.
२-३ हवालदारांवर १ 'जुमलेदार'.
१० जुमलेदारांवर १ 'हजारी'.
७ हजार सैनिकांवर 'सरनौबत' (पायदळाचा).
घोडदळ (Cavalry):
बारगीर: ज्यांना घोडा व शस्त्रे सरकारकडून मिळत.
शिलेदार: जे स्वतःचा घोडा व शस्त्रे आणत.
२५ शिलेदारांवर १ 'हवालदार'.
५ हवालदारांवर १ 'जुमलेदार'.
१० जुमलेदारांवर १ 'हजारी'.
५ हजार स्वारांवर 'पंचहजारी'.
घोडदळाचा सर्वोच्च अधिकारी 'सरनौबत' (घोडदळाचा).
आरमार (Navy):
शिवाजी महाराजांना 'भारतीय आरमाराचे जनक' म्हटले जाते.
प्रमुख तळ: कुलाबा, सिंधुदुर्ग, विजयदुर्ग, रत्नागिरी.
जहाजांचे प्रकार: गुराबा, गलबते, पाल, मचवा.
प्रमुख आरमार प्रमुख: मायनाक भंडारी, दर्यासारंग दौलत खान.
पेशवे काळ (१७१३ - १८१८)
बाळाजी विश्वनाथ (१७१३-१७२०): पहिले प्रभावी पेशवे. शाहू महाराजांचे स्थान बळकट केले.
बाजीराव पहिला (१७२०-१७४०): मराठा साम्राज्याचा सर्वाधिक विस्तार केला. 'मराठा साम्राज्य' (Maratha Empire) हे 'मराठा महासंघ' (Maratha Confederacy) बनले.
पानिपतचे तिसरे युद्ध (१४ जानेवारी १७६१):
मराठे (सदाशिवरावभाऊ) विरुद्ध अहमदशाह अब्दाली (अफगाण).
या युद्धात मराठ्यांचा मोठा पराभव झाला, ज्यामुळे उत्तर भारतातील त्यांचा प्रभाव कमी झाला.
महासंघाचे घटक:
पुण्याचे पेशवे
बडोद्याचे गायकवाड
नागपूरचे भोसले
इंदूरचे होळकर
ग्वाल्हेरचे शिंदे
अस्त: १८१८ मध्ये तिसऱ्या इंग्रज-मराठा युद्धात पेशवाईचा (आणि मराठा सत्तेचा) अस्त झाला.
विभाग २: महाराष्ट्रातील प्रमुख समाजसुधारक
महात्मा जोतिराव फुले (१८२७ - १८९०)
प्रमुख कार्य: बहुजन समाजाच्या शिक्षणासाठी आणि सामाजिक हक्कांसाठी लढा.
शिक्षण कार्य:
१८४८: पुणे येथे भिडे वाड्यात मुलींची पहिली शाळा सुरू केली. (पत्नी सावित्रीबाई फुले यांच्या मदतीने).
१८५१: वेताळ पेठेत (पुणे) अस्पृश्य मुला-मुलींसाठी शाळा सुरू केली.
सत्यशोधक समाज (१८७३):
स्थापना: २४ सप्टेंबर १८७३, पुणे.
उद्देश: पुरोहितांच्या मध्यस्थीशिवाय धार्मिक विधी करणे, बहुजन समाजाला त्यांच्या मानवी हक्कांची जाणीव करून देणे, जातीभेदाला विरोध करणे.
ब्रीदवाक्य: "सर्वसाक्षी जगत्पती, त्याला नकोच मध्यस्थी".
साहित्य:
गुलामगिरी (१८७३): हे पुस्तक अमेरिकेतील वर्णभेदाविरुद्ध लढणाऱ्या लोकांना अर्पण केले.
शेतकऱ्याचा असूड (१८८३): शेतकऱ्यांच्या शोषणाचे वर्णन.
सार्वजनिक सत्यधर्म (निधनानंतर प्रकाशित): हा त्यांचा वैचारिक ग्रंथ मानला जातो.
इतर कार्य:
१८५३: 'बालहत्या प्रतिबंधक गृह' स्थापन केले.
१८६८: स्वतःच्या घरातील पाण्याचा हौद अस्पृश्यांसाठी खुला केला.
सन्मान: 'महात्मा' ही पदवी मुंबईच्या जनतेने १८८८ मध्ये दिली.
सावित्रीबाई फुले (१८३१ - १८९७)
ओळख: भारतातील पहिल्या महिला शिक्षिका आणि मुख्याध्यापिका.
शिक्षण: जोतिराव फुले यांनी त्यांना घरी शिक्षण दिले.
कार्य:
१८४८: जोतिराव फुले यांनी सुरू केलेल्या मुलींच्या पहिल्या शाळेत शिक्षिका म्हणून कार्य सुरू केले.
समाजाच्या (विशेषतः सनातनी लोकांच्या) प्रचंड विरोधाला (उदा. दगड, चिखलफेक) तोंड देत शैक्षणिक कार्य सुरू ठेवले.
१८५३: स्थापन झालेल्या 'बालहत्या प्रतिबंधक गृहा'त सक्रिय सहभाग.
१८७७: दुष्काळात गरीब विद्यार्थ्यांना अन्न मिळावे यासाठी 'अन्नछत्र' चालवले.
साहित्य:
काव्यफुले (कविता संग्रह)
बावनकशी सुबोध रत्नाकर (जोतिबांच्या कार्यावरील पद्यरचना)
निधन: प्लेगच्या रुग्णांची सेवा करताना त्यांना प्लेगची लागण झाली व त्यातच त्यांचे निधन झाले.
छत्रपती शाहू महाराज (राजर्षी) (१८६४ - १९२२)
ओळख: कोल्हापूर संस्थानाचे छत्रपती, 'लोककल्याणकारी राजा' आणि 'आरक्षणाचे जनक'.
महत्त्वाचा निर्णय:
२६ जुलै १९०२: शासकीय नोकऱ्यांमध्ये आरक्षणाची घोषणा केली. (हा भारतातील आरक्षणाचा पहिला शासकीय अध्यादेश मानला जातो).
मागासलेल्या (अस्पृश्य व बहुजन) समाजासाठी ५०% जागा राखीव ठेवल्या.
शैक्षणिक कार्य:
आपल्या संस्थानात प्राथमिक शिक्षण सक्तीचे व मोफत केले (१९१७).
विविध जातीधर्माच्या विद्यार्थ्यांसाठी वसतिगृहे (Hostels) सुरू केली.
सामाजिक कार्य:
जातीभेद निर्मूलनासाठी आंतरजातीय विवाहांना कायदेशीर मान्यता दिली.
'वेदोक्त प्रकरण' (१९००): त्यांच्या दरबारातील ब्राह्मणांनी पुराणोक्त पद्धतीने विधी केल्याने वाद झाला, ज्यातून त्यांनी ब्राह्मणशाही वर्चस्वाला आव्हान दिले.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना त्यांच्या शिक्षणासाठी (परदेशात) आणि 'मूकनायक' वृत्तपत्रासाठी भरीव मदत केली.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर (महाराष्ट्राच्या संदर्भात) (१८९१ - १९५६)
ओळख: भारतीय राज्यघटनेचे शिल्पकार, अस्पृश्यता निवारण लढ्यातील प्रमुख नेते.
बहिष्कृत हितकारिणी सभा (१९२४):
स्थापना: २० जुलै १९२४, मुंबई.
ब्रीदवाक्य: 'शिका, संघटित व्हा, संघर्ष करा'.
उद्देश: अस्पृश्य समाजाची सामाजिक, शैक्षणिक आणि आर्थिक प्रगती करणे.
महाडचा सत्याग्रह (चवदार तळे) (१९२७):
दिनांक: २० मार्च १९२७.
कारण: सार्वजनिक पाणवठ्यावर अस्पृश्यांना पाणी भरण्याचा अधिकार मिळवण्यासाठी केलेला सत्याग्रह.
(नंतर २५ डिसेंबर १९२७ रोजी त्यांनी 'मनुस्मृती'चे दहन केले).
काळाराम मंदिर सत्याग्रह (१९३०):
स्थळ: नाशिक.
उद्देश: अस्पृश्यांना मंदिरात प्रवेश मिळवण्यासाठी हा सत्याग्रह सुमारे ५ वर्षे चालला.
वृत्तपत्रे:
मूकनायक (१९२०) - (यासाठी शाहू महाराजांनी मदत केली).
बहिष्कृत भारत (१९२७)
जनता (१९३०)
प्रबुद्ध भारत (१९५६)
शिक्षण संस्था:
पीपल्स एज्युकेशन सोसायटी (१९४५): या संस्थेद्वारे मुंबईत सिद्धार्थ महाविद्यालय (१९४६) आणि औरंगाबाद येथे मिलिंद महाविद्यालय (१९५०) सुरू केले.
विभाग ३: भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील महाराष्ट्राचे योगदान
१८५७ पूर्वीचे उठाव
वासुदेव बळवंत फडके (१८ ४५ - १८८३):
त्यांना 'भारतीय सशस्त्र क्रांतीचे जनक' किंवा 'आद्यक्रांतिकारक' म्हटले जाते.
शेतकऱ्यांच्या आणि बहुजन समाजाच्या शोषणाविरुद्ध त्यांनी रामोशी, भिल्ल यांना संघटित करून 'दरोडे' घातले.
उद्देश: ब्रिटीश खजिना लुटून ब्रिटीश सत्तेविरुद्ध सैन्य उभे करणे.
त्यांना अटक करून 'एडन' येथे तुरुंगात ठेवण्यात आले, तेथेच त्यांचे निधन झाले.
मवाळ आणि जहाल पर्व
भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसची स्थापना (१८८५):
स्थळ: मुंबई (तेव्हाचे बॉम्बे).
ठिकाण: गोकुळदास तेजपाल संस्कृत पाठशाळा.
पहिले अधिवेशन: २८ डिसेंबर १८८५.
अध्यक्ष: व्योमेशचंद्र बॅनर्जी.
पुढाकार: ऍलन ऑक्टेव्हियन ह्यूम (सेवानिवृत्त ब्रिटिश अधिकारी).
महाराष्ट्रातील प्रमुख मवाळ नेते: गोपाळ कृष्ण गोखले (गांधीजींचे राजकीय गुरू), फिरोजशहा मेहता, न्यायमूर्ती रानडे.
जहाल पर्व (लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक):
वृत्तपत्रे: केसरी (मराठी - जहाल) आणि मराठा (इंग्रजी - मवाळ धोरणांवर टीका).
चतुःसूत्री: स्वराज्य, स्वदेशी, बहिष्कार, राष्ट्रीय शिक्षण.
सार्वजनिक उत्सव:
गणेशोत्सव (१८९३): लोकांना एकत्र आणण्यासाठी आणि राजकीय जागृतीसाठी.
शिवजयंती (१८९५): तरुणांमध्ये स्फూర్ती निर्माण करण्यासाठी.
शिक्षा: "स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे आणि तो मी मिळवणारच" या घोषणेसाठी आणि जहाल लिखाणासाठी त्यांना मंडाले (ब्रह्मदेश) येथे ६ वर्षे तुरुंगवास (१९०८-१९१४) झाला.
क्रांतिकारी चळवळी
चाफेकर बंधू (दामोदर, बाळकृष्ण, वासुदेव):
१८९७: पुणे येथे प्लेगच्या साथीच्या वेळी लोकांवर अत्याचार करणारा ब्रिटिश अधिकारी 'वॉल्टर चार्ल्स रँड' आणि लेफ्टनंट 'आयर्स' यांची हत्या केली.
या घटनेने संपूर्ण भारतात आणि ब्रिटनमध्ये खळबळ उडाली.
अभिनव भारत (१९०४):
स्थापना: स्वातंत्र्यवीर विनायक दामोदर सावरकर.
मूळ संस्था: 'मित्रमेळा' (नाशिक येथे १८९९ मध्ये स्थापन).
ही एक गुप्त क्रांतिकारी संघटना होती.
नाशिक कट (१९०९): 'अभिनव भारत'चे सदस्य अनंत कान्हेरे यांनी नाशिकचा कलेक्टर 'जॅक्सन' याची हत्या केली. या खटल्यात सावरकरांना ५० वर्षांची (दोन जन्मठेप) शिक्षा झाली.
गांधीयुगातील महाराष्ट्राचे योगदान
रौलेट कायदा विरोधी चळवळ (१९१९): महाराष्ट्रात हरताळ आणि सभांद्वारे विरोध.
असहकार चळवळ (१९२०-२२):
महाराष्ट्रात मोठ्या प्रमाणावर शाळा-कॉलेजांवर बहिष्कार, स्वदेशीचा प्रचार झाला.
मुळशी सत्याग्रह (१९२१-२४): पुणे जिल्ह्यातील मुळशी येथे टाटा कंपनीच्या धरणाविरोधात शेतकऱ्यांनी केलेला सत्याग्रह. (सेनापती बापट यांनी नेतृत्व केले).
सविनय कायदेभंग (१९३०):
गांधीजींच्या दांडी यात्रेनंतर महाराष्ट्रातही मीठ सत्याग्रह झाले.
वडाळा (मुंबई) मीठ सत्याग्रह.
सोलापूर सत्याग्रह (१९३०):
गांधीजींच्या अटकेनंतर सोलापुरात तीव्र प्रतिक्रिया उमटली.
जनतेने काही काळासाठी (९-११ मे) शहराचा ताबा घेतला व 'मार्शल लॉ' (लष्करी कायदा) लागू करण्यात आला.
मल्लप्पा धनशेट्टी, किसन सारडा, कुर्बान हुसेन, जगन्नाथ शिंदे यांना फाशी देण्यात आली.
चले जाव (भारत छोडो) आंदोलन (१९४२):
मुंबई अधिवेशन (८ ऑगस्ट १९४२): गवालिया टँक मैदान (आताचे ऑगस्ट क्रांती मैदान) येथे काँग्रेसने 'चले जाव'चा ठराव संमत केला.
गांधीजींनी 'करा किंवा मरा' (Karenge ya Marenge) हा संदेश दिला.
प्रति सरकार (समांतर शासन):
स्थळ: सातारा जिल्हा (क्रांतिसिंह नाना पाटील यांच्या नेतृत्वाखाली).
हे समांतर सरकार सर्वात जास्त काळ (१९४३-४६) टिकले.
'तुफान सेना' ही त्यांची सशस्त्र शाखा होती.
विभाग ४: संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ
पार्श्वभूमी
१९२०: नागपूर अधिवेशनात काँग्रेसने 'भाषावार प्रांतरचना' (राज्यांची भाषेनुसार पुनर्रचना) हे तत्व मान्य केले.
१९४७: स्वातंत्र्यानंतर मराठी भाषिकांचे एक राज्य व्हावे, ही मागणी जोर धरू लागली.
मुंबईचा प्रश्न: मुंबई (तेव्हाचे बॉम्बे) महाराष्ट्रात असावी की वेगळी (केंद्रशासित) ठेवावी, यावर वाद होता.
आयोग आणि समित्या
दार आयोग (१९४८):
भाषावार प्रांतरचनेचा अभ्यास करण्यासाठी नेमला.
अध्यक्ष: एस. के. दार.
शिफारस: भाषावार प्रांतरचना राष्ट्रीय एकतेसाठी धोकादायक आहे, त्यामुळे 'प्रशासकीय सोयी'नुसार राज्ये बनवावीत. (शिफारस फेटाळली).
जे.व्ही.पी. समिती (JVP Committee) (१९४८):
दार आयोगाच्या शिफारशीवर पुनर्विचार करण्यासाठी काँग्रेसने नेमली.
सदस्य: जवाहरलाल नेहरू, वल्लभभाई पटेल, पट्टाभि सीतारामय्या.
शिफारस: भाषावार प्रांतरचनेचा विचार पुढे ढकलला.
राज्य पुनर्रचना आयोग (फाजल अली आयोग) (१९५३):
अध्यक्ष: फाजल अली.
सदस्य: हृदयनाथ कुंझरू, के. एम. पणीक्कर.
शिफारस (१९५५):
'द्विभाषिक मुंबई राज्या'ची शिफारस केली.
यात गुजरात, सौराष्ट्र, कच्छ, मराठवाडा आणि विदर्भ (मुंबईसह) यांचा समावेश होता.
ही शिफारस मराठी जनतेला मान्य नव्हती.
लढा आणि स्थापना
संयुक्त महाराष्ट्र समिती (६ फेब्रुवारी १९५६):
या चळवळीला दिशा देण्यासाठी विविध पक्षांनी एकत्र येऊन 'संयुक्त महाराष्ट्र समिती'ची स्थापना केली.
प्रमुख नेते: श्रीपाद अमृत डांगे (कॉ. डांगे), एस. एम. जोशी, ना. ग. गोरे, प्रबोधनकार ठाकरे, आचार्य प्र. के. अत्रे.
चळवळ:
आचार्य अत्रे यांनी 'मराठा' वृत्तपत्रातून, तर प्रबोधनकार ठाकरे यांनी सभांमधून जोरदार प्रचार केला.
लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे आणि शाहीर अमर शेख यांनी आपल्या कवनांतून (पोवाडे, लावण्या) जनजागृती केली.
हुतात्मे:
नोव्हेंबर १९५५ आणि जानेवारी १९५६ मध्ये मुंबईत शांततापूर्ण आंदोलकांवर गोळीबार झाला.
या चळवळीत १०६ आंदोलक हुतात्मा झाले. त्यांच्या स्मरणार्थ मुंबईत 'हुतात्मा स्मारक' (फ्लोरा फाउंटन जवळ) उभारले.
राज्य स्थापना:
जनतेच्या तीव्र दबावामुळे अखेर केंद्र सरकारला नमते घ्यावे लागले.
१ मे १९६०: 'महाराष्ट्र राज्य' (मुंबईसह) आणि 'गुजरात राज्य' अशी दोन स्वतंत्र राज्ये अस्तित्वात आली.
महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री म्हणून यशवंतराव चव्हाण यांनी शपथ घेतली.
