बालमानसशास्त्र व अध्यापनशास्त्र:बुद्धी आणि सर्जनशीलता(Intelligence and Creativity)

भाग १: बुद्धी (Intelligence)

१.१) बुद्धी: संकल्पना आणि व्याख्या

बुद्धी ही एक गुंतागुंतीची मानसिक क्षमता आहे, जी व्यक्तीला विचार करण्यास, शिकण्यास, समस्या सोडविण्यास, अनुभवतून ज्ञान मिळवण्यास आणि नवीन परिस्थितीशी जुळवून घेण्यास मदत करते. ही केवळ पुस्तकी ज्ञानापुरती मर्यादित नाही.

• साधी व्याख्या: "नवीन गोष्टी शिकण्याची, समजून घेण्याची आणि त्याचा योग्य ठिकाणी वापर करण्याची क्षमता म्हणजे बुद्धी."
• डेव्हिड वेश्लर (David Wechsler): "उद्दिष्टाने कार्य करण्याची, तर्कशुद्ध विचार करण्याची आणि परिस्थितीशी प्रभावीपणे जुळवून घेण्याची व्यक्तीची एकूण क्षमता म्हणजे बुद्धी."
• अल्फ्रेड बिने (Alfred Binet): "विशिष्ट दिशेने विचार करण्याची, स्वतःच्या विचारांवर नियंत्रण ठेवण्याची आणि चुका सुधारण्याची क्षमता म्हणजे बुद्धी."
• टर्मन (Terman): "अमूर्त पातळीवर विचार करण्याची क्षमता म्हणजे बुद्धी."

महत्वाचे मुद्दे:

• बुद्धी ही ज्ञानापेक्षा वेगळी आहे. ज्ञान हे अनुभवातून किंवा शिक्षणातून मिळवलेली माहिती असते, तर बुद्धी ही त्या माहितीचा वापर करण्याची क्षमता आहे.
• बुद्धीमुळे व्यक्ती पर्यावरणातील बदल स्वीकारते आणि स्वतःला त्यामध्ये सामावून घेते.

१.२) बुद्धीचे सिद्धांत (Theories of Intelligence)

बुद्धीचे स्वरूप स्पष्ट करण्यासाठी अनेक मानसशास्त्रज्ञांनी वेगवेगळे सिद्धांत मांडले आहेत. परीक्षेसाठी महत्त्वाचे सिद्धांत खालीलप्रमाणे:

१) एक-घटक सिद्धांत (Uni-factor Theory) - अल्फ्रेड बिने:

• या सिद्धांतानुसार, बुद्धी हा एकच अविभाज्य घटक आहे.
• जर व्यक्ती एका क्षेत्रात हुशार असेल, तर ती इतर क्षेत्रांमध्येही हुशार असते.
• या सिद्धांताला 'राजा आणि प्रजा' सिद्धांतासारखे मानले जाते, जिथे बुद्धी हा राजा आहे आणि इतर मानसिक क्षमता प्रजा आहेत.
• आधुनिक काळात हा सिद्धांत फारसा स्वीकारला जात नाही.

२) द्वि-घटक सिद्धांत (Two-factor Theory) - चार्ल्स स्पिअरमन (Charles Spearman):

• स्पिअरमनच्या मते बुद्धीचे दोन घटक असतात:
• 'G' घटक (General Factor - सामान्य घटक): हा घटक जन्मजात असतो आणि सर्व प्रकारच्या बौद्धिक कार्यांसाठी आवश्यक असतो. ज्या व्यक्तीमध्ये 'G' घटक जास्त असतो, ती व्यक्ती सामान्यतः अधिक यशस्वी होते.
• 'S' घटक (Specific Factor - विशेष घटक): हा घटक विशिष्ट कार्यांसाठी आवश्यक असतो. उदा. संगीत, गणित, कला इत्यादी. हा घटक अर्जित (Acquired) असतो आणि व्यक्ती-व्यक्तीनुसार बदलतो. एका व्यक्तीमध्ये अनेक 'S' घटक असू शकतात.

३) समूह-घटक सिद्धांत (Group-factor Theory) - लुईस थर्स्टन (Louis Thurstone):

• थर्स्टनच्या मते बुद्धी ही एक किंवा दोन घटकांनी बनलेली नसून, ती अनेक प्राथमिक मानसिक क्षमतांचा समूह आहे.
• त्यांनी एकूण ७ प्रमुख मानसिक क्षमता सांगितल्या आहेत:
1. शाब्दिक आकलन (Verbal Comprehension): शब्दांचा अर्थ समजण्याची क्षमता.
2. शब्दप्रवाह (Word Fluency): जलद आणि सहजपणे शब्द आठवण्याची व वापरण्याची क्षमता.
3. आंकिक क्षमता (Numerical Ability): गणितीय क्रिया जलद आणि अचूकपणे करण्याची क्षमता.
4. अवकाशीय क्षमता (Spatial Visualization): अवकाशातील वस्तूंची कल्पना करण्याची क्षमता.
5. स्मृती (Associative Memory): गोष्टी लक्षात ठेवण्याची आणि आठवण्याची क्षमता.
6. तात्काळ बोधन (Perceptual Speed): वस्तू किंवा चित्रांमधील साम्य-भेद ओळखण्याची क्षमता.
7. तर्क क्षमता (Reasoning): नियम शोधून काढणे किंवा तर्क लावण्याची क्षमता.
ol>

४) बहुविध बुद्धिमत्ता सिद्धांत (Theory of Multiple Intelligences) - हॉवर्ड गार्डनर (Howard Gardner):

• हा सिद्धांत आजच्या शिक्षण पद्धतीत अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो.
• गार्डनरच्या मते, बुद्धी ही एकच नसून, ती अनेक वेगवेगळ्या प्रकारची (सुरुवातीला ७, नंतर ८ आणि ९) असते. प्रत्येक व्यक्तीमध्ये या सर्व बुद्धिमत्ता कमी-अधिक प्रमाणात असतात.
• बुद्धिमत्तेचे प्रकार:
  1. भाषिक बुद्धिमत्ता (Linguistic): भाषेचा प्रभावी वापर करण्याची क्षमता (उदा. कवी, लेखक, वकील).
  2. तार्किक-गणितीय बुद्धिमत्ता (Logical-Mathematical): तर्क करणे, गणिती समस्या सोडवणे (उदा. शास्त्रज्ञ, गणितज्ञ).
  3. अवकाशीय बुद्धिमत्ता (Spatial): चित्रे, नकाशे आणि अवकाशाची कल्पना करण्याची क्षमता (उदा. चित्रकार, वास्तुविशारद, पायलट).
  4. शारीरिक-क्रियात्मक बुद्धिमत्ता (Bodily-Kinesthetic): शरीराचा कुशलतेने वापर करण्याची क्षमता (उदा. खेळाडू, नर्तक, शल्यविशारद).
  5. सांगीतिक बुद्धिमत्ता (Musical): संगीत, ताल, सूर ओळखण्याची आणि तयार करण्याची क्षमता (उदा. गायक, संगीतकार).
  6. आंतरवैयक्तिक बुद्धिमत्ता (Interpersonal): इतरांच्या भावना, हेतू आणि इच्छा समजून घेण्याची क्षमता (उदा. शिक्षक, राजकारणी, समुपदेशक).
  7. अंतर्वैयक्तिक बुद्धिमत्ता (Intrapersonal): स्वतःच्या भावना, क्षमता आणि मर्यादा ओळखण्याची क्षमता (उदा. तत्वज्ञ, विचारवंत).
  8. निसर्गवादी बुद्धिमत्ता (Naturalist): निसर्गातील घटक (वनस्पती, प्राणी) ओळखण्याची आणि त्यांचे वर्गीकरण करण्याची क्षमता (उदा. शेतकरी, जीवशास्त्रज्ञ).

५) त्रिमिती सिद्धांत (Structure of Intellect Model) - जे. पी. गिलफोर्ड (J.P. Guilford):

• गिलफोर्डने बुद्धीचे त्रिमितीय मॉडेल मांडले. त्यांच्या मते बौद्धिक क्षमतेचे तीन पैलू असतात:
• क्रिया (Operations): बोधन, स्मृती, अपसारी विचार, अभिसारी विचार, मूल्यमापन.
• आशय (Contents): विचार कोणत्या स्वरूपात आहे - आकृती, चिन्ह, शब्द, वर्तन.
• उत्पादित (Products): क्रियेनंतर काय निर्माण होते - घटक, वर्ग, संबंध, प्रणाली.
• या तीन मितींच्या संयोगाने सुरुवातीला १२०, नंतर १५० आणि आता १८० बौद्धिक क्षमता त्यांनी सांगितल्या आहेत.

१.३) बुद्धीचे मापन (Measurement of Intelligence)

बुद्धीचे मापन करण्यासाठी मानसशास्त्रीय चाचण्यांचा वापर केला जातो. यातून व्यक्तीचा बुद्ध्यांक (IQ) काढला जातो.

१) मानसिक वय (Mental Age - MA):

• ही संकल्पना अल्फ्रेड बिने यांनी मांडली.
• मानसिक वय म्हणजे व्यक्तीची बौद्धिक पातळी. उदा. जर ८ वर्षांचा मुलगा १० वर्षांच्या मुलांसाठी असलेली चाचणी सोडवू शकला, तर त्याचे शारीरिक वय ८ असले तरी मानसिक वय १० मानले जाते.

२) बुद्ध्यांक (Intelligence Quotient - IQ):

• ही संकल्पना विल्यम स्टर्न यांनी मांडली.
• बुद्ध्यांक काढण्याचे सूत्र:
• बुद्ध्यांक(IQ)=(मानसिकवय/शारीरिकवय)×100
• IQ=(MA/CA)×100
• उदा. जर एका मुलाचे मानसिक वय १२ वर्षे आणि शारीरिक वय १० वर्षे असेल, तर त्याचा IQ = (१२/१०) x १०० = १२० असेल.

३) बुद्ध्यांकाचे वर्गीकरण (IQ Classification):

• १४० पेक्षा जास्त: प्रतिभावान / अलौकिक (Genius)
• १२० ते १३९: प्रखर बुद्धी (Very Superior)
• ११० ते ११९: कुशाग्र / हुशार (Superior)
• ९० ते १०९: सर्वसामान्य (Average)
• ८० ते ८९: मंदबुद्धी / मठ्ठ (Dull Normal)
• ७० ते ७९: सीमारेषेवरील / क्षणबुद्धी (Borderline)
• ७० पेक्षा कमी: मतिमंद (Intellectually Disabled)

४) बुद्धिमापन चाचण्यांचे प्रकार:

• वैयक्तिक चाचण्या (Individual Tests): एका वेळी एकाच व्यक्तीवर ही चाचणी घेतली जाते. (उदा. स्टॅनफोर्ड-बिने टेस्ट, वेश्लर टेस्ट).
• सामूहिक चाचण्या (Group Tests): एकाच वेळी अनेक लोकांवर चाचणी घेतली जाते. (उदा. आर्मी अल्फा आणि बीटा टेस्ट).
• शाब्दिक चाचण्या (Verbal Tests): यात भाषेचा आणि शब्दांचा वापर होतो. या चाचण्या साक्षरांसाठी उपयुक्त आहेत.
• अशाब्दिक/कृती चाचण्या (Non-verbal/Performance Tests): यात चित्रे, आकृत्या किंवा वस्तूंचा वापर होतो. या चाचण्या निरक्षर किंवा भिन्न भाषा बोलणाऱ्यांसाठी उपयुक्त आहेत.

भाग २: सर्जनशीलता (Creativity)

२.१) सर्जनशीलता: संकल्पना आणि स्वरूप

सर्जनशीलता म्हणजे काहीतरी नवीन, मूळ (original) आणि उपयुक्त विचार किंवा वस्तू निर्माण करण्याची क्षमता. ही केवळ कला किंवा विज्ञानापुरती मर्यादित नसून दैनंदिन जीवनातील समस्या सोडवण्यातही दिसून येते.

• गिलफोर्ड (Guilford): "सर्जनशीलता म्हणजे अपसारी विचार (Divergent Thinking) करण्याची क्षमता."
• अपसारी विचार (Divergent Thinking): एकाच समस्येवर अनेक वेगवेगळ्या दिशांनी विचार करून विविध उत्तरे शोधणे. (उदा. विटेचे काय काय उपयोग होऊ शकतात?)
• अभिसारी विचार (Convergent Thinking): अनेक पर्यायांमधून एका योग्य उत्तरावर लक्ष केंद्रित करणे. हा विचार बुद्धीशी अधिक संबंधित आहे.
• सर्जनशीलता आणि बुद्धी यांचा सकारात्मक संबंध आहे, पण उच्च बुद्ध्यांक असलेली प्रत्येक व्यक्ती सर्जनशील असेलच असे नाही. सर्जनशीलतेसाठी सरासरी बुद्धिमत्ता आवश्यक असते.

२.२) सर्जनशीलतेचे घटक (Elements of Creativity)

टॉरन्स आणि गिलफोर्ड यांनी सर्जनशीलतेचे चार प्रमुख घटक सांगितले आहेत:

1. प्रवाह/ओघ (Fluency):

   • एखाद्या विषयावर कमीत कमी वेळेत जास्तीत जास्त कल्पना किंवा विचार सुचणे.
   • उदा. 'गोल' या शब्दाशी संबंधित शक्य तेवढे शब्द एका मिनिटात सांगा.

2. लवचिकता (Flexibility):

   • एकाच समस्येवर वेगवेगळ्या दृष्टिकोनातून विचार करण्याची आणि विविध प्रकारच्या कल्पना मांडण्याची क्षमता.
   • उदा. एकाच वस्तूचे वेगवेगळे उपयोग सांगणे.

3. मौलिकता (Originality):

   • इतरांपेक्षा वेगळ्या, नवीन आणि अनोख्या कल्पना सुचण्याची क्षमता.
   • या कल्पना प्रचलित विचारांपेक्षा पूर्णपणे भिन्न असतात.

4. विस्तारण (Elaboration):

   • आपल्या मूळ कल्पनेला अधिक तपशील जोडून ती पूर्ण आणि सुस्पष्ट करण्याची क्षमता.
   • उदा. एखादी कथा किंवा योजनेचे सविस्तर वर्णन करणे.

२.३) सर्जनशील विचार प्रक्रिया (Process of Creative Thinking)

ग्राहम वॉलेस (Graham Wallas) यांनी सर्जनशील विचारांच्या चार अवस्था सांगितल्या आहेत:

1. तयारी (Preparation):

   • या अवस्थेत व्यक्ती समस्येची जाणीव करून घेते, माहिती गोळा करते आणि समस्येचे विश्लेषण करते.
   • यासाठी खूप प्रयत्न आणि एकाग्रता लागते.

2. सुप्तावस्था/उबवणी (Incubation):

   • जेव्हा समस्येवर उत्तर मिळत नाही, तेव्हा व्यक्ती ती समस्या काही काळासाठी बाजूला ठेवते.
   • या काळात व्यक्तीचे अचेतन मन (Unconscious Mind) त्या समस्येवर काम करत असते.

3. प्रदीपन/उजळणी (Illumination):

   • ही 'आहा!' किंवा 'युरेका!' क्षणाची अवस्था आहे.
   • या अवस्थेत व्यक्तीला अचानक समस्येचे उत्तर किंवा कल्पना सुचते.

4. पडताळणी (Verification):

   • या अंतिम अवस्थेत सुचलेल्या कल्पनेची किंवा उत्तराची योग्यता तपासली जाते.
   • त्यात आवश्यक बदल करून तिला अंतिम स्वरूप दिले जाते.

२.४) सर्जनशीलता वाढवण्यासाठीच्या पद्धती (Methods to Enhance Creativity)

शिक्षक म्हणून वर्गात विद्यार्थ्यांची सर्जनशीलता वाढवणे हे एक महत्त्वाचे कार्य आहे. त्यासाठी खालील पद्धती वापरता येतात:

• विचारमंथन (Brainstorming):

  • ही पद्धत अॅलेक्स ऑस्बॉर्न यांनी विकसित केली.
  • यात विद्यार्थ्यांना एक समस्या किंवा विषय दिला जातो आणि त्यावर कोणतीही टीका न करता जास्तीत जास्त कल्पना मांडण्यास सांगितले जाते.
  • 'कल्पनांची संख्या' महत्त्वाची मानली जाते, गुणवत्ता नाही.

• प्रश्न विचारण्यास प्रोत्साहन देणे:

  • विद्यार्थ्यांना 'का?', 'कसे?', 'जर असे झाले तर काय?' असे प्रश्न विचारण्यास प्रोत्साहन द्यावे. यामुळे त्यांची चौकस बुद्धी वाढते.

• मुक्त आणि सुरक्षित वातावरण:

  • वर्गात असे वातावरण निर्माण करावे जिथे विद्यार्थ्यांना आपल्या कल्पना मांडायला भीती वाटणार नाही. चुका करण्याची मुभा असावी.

• मुक्त-उत्तरी प्रश्न विचारणे (Open-ended Questions):

  • असे प्रश्न विचारावेत ज्यांची अनेक उत्तरे असू शकतात. उदा. 'प्रदूषण कमी करण्यासाठी तुम्ही काय उपाय सुचवाल?'

• समस्या निराकरण पद्धतीचा वापर:

  • विद्यार्थ्यांना त्यांच्या दैनंदिन जीवनातील लहान-सहान समस्या देऊन त्या सोडवण्यास सांगावे.

• कला, संगीत आणि नाटकाचा वापर:

  • अभ्यासक्रमात चित्रकला, संगीत, नाट्यीकरण, कथाकथन यांसारख्या उपक्रमांचा समावेश करावा.

• नवनवीन अनुभव देणे:

  • क्षेत्रभेट, सहल, विविध तज्ञांची व्याख्याने आयोजित करून विद्यार्थ्यांना नवीन अनुभव द्यावेत.

• खेळ आणि कल्पक उपक्रम:

  • कोडी, शब्दखेळ, वस्तूंचा वेगळा उपयोग सांगणे यांसारखे खेळ घ्यावेत.

बालमानसशास्त्र: बालकांचा विकास, सराव चाचणी