भाग १: विशेष गरजांची संकल्पना आणि दृष्टिकोन
१. 'विशेष गरजा असलेली बालके' (CWSN) म्हणजे काय?
जी बालके शारीरिक, बौद्धिक, संवेदनात्मक, भावनिक किंवा सामाजिक दृष्ट्या सामान्य बालकांच्या सरासरीपेक्षा लक्षणीयरीत्या भिन्न असतात आणि ज्यांना त्यांच्या क्षमतेनुसार शिकण्यासाठी आणि विकसित होण्यासाठी प्रमाणित शैक्षणिक कार्यक्रमात बदलांची, विशेष सेवांची किंवा साधनांची आवश्यकता असते, त्यांना 'विशेष गरजा असलेली बालके' (Children with Special Needs - CWSN) असे म्हणतात.
महत्त्वाचे: या संकल्पनेत केवळ दिव्यांग बालकांचाच समावेश होत नाही, तर 'प्रज्ञावान' (Gifted) आणि 'प्रतिभाशाली' (Talented) बालकांचाही समावेश होतो, कारण त्यांच्या शैक्षणिक गरजादेखील सामान्य बालकांपेक्षा वेगळ्या आणि विशेष असतात.
२. दिव्यांगत्वाकडे पाहण्याचे दोन प्रमुख दृष्टिकोन (Models of Disability):
वैद्यकीय दृष्टिकोन (Medical Model):
हा एक पारंपरिक दृष्टिकोन आहे. यानुसार, दिव्यांगत्व ही व्यक्तीमधील एक 'कमतरता' किंवा 'दोष' आहे.
या मॉडेलमध्ये, समस्येचे मूळ व्यक्तीमध्येच मानले जाते आणि उपचारांद्वारे किंवा थेरपीद्वारे व्यक्तीला 'सामान्य' बनवण्यावर भर दिला जातो.
उदा. "त्या मुलाला दिसत नाही, म्हणून तो शिकू शकत नाही."
सामाजिक दृष्टिकोन (Social Model):
हा आधुनिक आणि समावेशक शिक्षणाचा पाया असलेला दृष्टिकोन आहे. यानुसार, दिव्यांगत्व हे व्यक्तीमध्ये नसून, समाजाने आणि व्यवस्थेने निर्माण केलेल्या अडथळ्यांमध्ये (Barriers) आहे.
अडथळे शारीरिक (उदा. पायऱ्या), दृष्टिकोनात्मक (उदा. पूर्वग्रह) किंवा संस्थात्मक (उदा. भेदभावी नियम) असू शकतात.
या मॉडेलमध्ये, व्यक्तीला बदलण्याऐवजी व्यवस्था आणि समाजात बदल करून अडथळे दूर करण्यावर भर दिला जातो.
उदा. "शाळेत रॅम्प आणि ब्रेल पुस्तके नाहीत, म्हणून दृष्टीदोष असलेले मूल शिकू शकत नाही." समावेशक शिक्षण याच दृष्टिकोनावर आधारलेले आहे.
भाग २: विशेष गरजा असलेल्या बालकांचे प्रकार आणि शैक्षणिक गरजा
अ) शारीरिक अक्षमता (Physical Disabilities):
अस्थिव्यंग (Locomotor Disability): हाडे, सांधे व स्नायूंच्या कार्यांतील अडथळ्यांमुळे हालचालींवर मर्यादा येतात.
शैक्षणिक गरजा: बाधामुक्त वातावरण (रॅम्प, लिफ्ट), व्हिलचेअरसाठी योग्य जागा, लिहिण्यासाठी विशेष उपकरणे (Adaptive Devices), आवश्यक असल्यास लेखनिक (Scribe).
दृष्टिदोष (Visual Impairment):
पूर्ण अंधत्व (Blindness): शिक्षणासाठी ब्रेल लिपी आणि ऑडिओ साधनांचा (उदा. Talking Books) वापर.
अंशतः दृष्टी (Low Vision): मोठ्या अक्षरांची पुस्तके (Large Print Books), योग्य प्रकाशयोजना, भिंग (Magnifier) आणि वर्गात फळ्याच्या जवळ बसवणे.
शैक्षणिक गरजा: स्पर्शाने शिकता येतील अशी (Tactile) साधने, स्पष्ट आणि मोठ्या आवाजात सूचना देणे, डिजिटल टेक्स्ट-टू-स्पीच सॉफ्टवेअर.
श्रवणदोष (Hearing Impairment):
पूर्ण कर्णबधिरता (Deafness): सांकेतिक भाषेचा (Sign Language) वापर.
अंशतः कर्णबधिरता (Hard of Hearing): श्रवणयंत्र (Hearing Aid) किंवा कॉक्लिअर इम्प्लांटचा वापर.
शैक्षणिक गरजा: शिक्षकांच्या ओठांच्या हालचाली स्पष्ट दिसतील अशी बैठक व्यवस्था (Lip Reading), दृक साधनांचा (Visual Aids) भरपूर वापर, सांकेतिक भाषेचा दुभाषक (Interpreter).
वाचा-भाषा दोष (Speech-Language Disorder): बोलताना अडखळणे, तोतरेपणा, अस्पष्ट उच्चार.
शैक्षणिक गरजा: स्पीच थेरपिस्टची मदत, बोलण्यासाठी पुरेसा वेळ व प्रोत्साहन देणे, पर्यायी संवाद पद्धती (Alternative Communication Methods) जसे की पिक्चर कार्ड्स.
ब) बौद्धिक आणि विकासात्मक अक्षमता (Intellectual and Developmental Disabilities):
बौद्धिक अक्षमता (Intellectual Disability):
यामध्ये व्यक्तीची बौद्धिक क्षमता (IQ) सरासरीपेक्षा खूप कमी असते आणि दैनंदिन जीवन कौशल्ये (उदा. स्वतःची काळजी घेणे, संवाद) आत्मसात करण्यास अडचळे येतात.
पूर्वी याला 'मतिमंदता' म्हटले जायचे, पण आता 'बौद्धिक अक्षमता' हा शब्द वापरला जातो.
आवश्यकता: सोपा आणि मूर्त अभ्यासक्रम, कृतीतून शिक्षण, कौशल्यांचे लहान भागांत विभाजन करून शिकवणे.
शैक्षणिक गरजा: अभ्यासक्रम सोपा आणि मूर्त (Concrete) ठेवणे, कार्याचे लहान-लहान भागांत विभाजन (Task Analysis), कृतीतून शिक्षण (Learning by Doing), पुनरावृत्तीवर भर.
अध्ययन अक्षमता (Learning Disability - LD): बुद्धिमत्ता सामान्य असूनही वाचन, लेखन, गणित यांसारख्या विशिष्ट कौशल्यांमध्ये अडचण.
ही एक छुपी (Hidden) अक्षमता आहे. यामध्ये बालकाची बुद्धिमत्ता सामान्य किंवा सामान्यपेक्षा जास्त असूनही त्याला वाचन, लेखन किंवा गणित यांसारख्या विशिष्ट शैक्षणिक कौशल्यांमध्ये अडचणी येतात.
डिस्लेक्सिया (वाचन): वाचन अक्षमता. शब्द ओळखण्यात, वाचताना अक्षरे उलटी दिसण्यात अडचण येते. (उदा. 'b' ला 'd' समजणे).
शैक्षणिक गरजा: ऑडिओ पुस्तके, अक्षरांना आवाज जोडून शिकवणे (Phonics).
डिसग्राफिया (लेखन): लेखन अक्षमता. अक्षर खराब येणे, लिहिताना अक्षरे किंवा शब्द गाळणे, व्याकरण व शुद्धलेखनाच्या चुका करणे.
शैक्षणिक गरजा: लिहिण्यासाठी अतिरिक्त वेळ, टायपिंगचा पर्याय, स्पेलिंग-चेकर.
डिस्कॅल्क्युलिया (गणित): गणिती अक्षमता. अंक ओळखणे, गणिती संकल्पना समजणे, आकडेमोड करणे यात अडचण येते.
शैक्षणिक गरजा: मूर्त वस्तू (उदा. मणी) वापरून गणित शिकवणे, कॅल्क्युलेटर, गणिती सूत्रे असलेले चार्ट्स.
स्वमग्नता (Autism Spectrum Disorder - ASD):
हा एक विकासात्मक विकार आहे. यामध्ये सामाजिक संवाद साधण्यात, इतरांच्या भावना ओळखण्यात अडचणी येतात.
या बालकांमध्ये विशिष्ट गोष्टींचा अतिशय छंद किंवा पुनरावृत्ती करण्याची वृत्ती दिसून येते.
शैक्षणिक गरजा: दिनचर्येत सातत्य ठेवणे, शांत आणि कमी उद्दीपन (Less Stimulation) असलेले वातावरण, चित्रांच्या माध्यमातून सूचना (Visual Schedules), संवेदनात्मक गरजा (Sensory Needs) समजून घेणे.
अवधान-न्यूनता अतिक्रियाशीलता विकृती (Attention Deficit/Hyperactivity Disorder - ADHD):
अवधान-न्यूनता (Inattention): एका गोष्टीवर लक्ष केंद्रित करू न शकणे, सहज विचलित होणे.
अतिक्रियाशीलता (Hyperactivity): एका जागी शांत न बसणे, सतत हालचाल करणे.
आवेग (Impulsivity): विचार न करता वागणे, स्वतःवर नियंत्रण ठेवण्यात अडचण.
शैक्षणिक गरजा: कार्याचे लहान तुकड्यांमध्ये विभाजन, नियमित 'ब्रेन ब्रेक्स' (Brain Breaks), क्रियाशील शिक्षण, सूचना स्पष्ट आणि एका वेळी एकच देणे, सकारात्मक वर्तनासाठी प्रोत्साहन (Positive Reinforcement).
क) इतर विशेष गरजा:
बहुविकलांगता (Multiple Disabilities): दोन किंवा अधिक प्रकारची अक्षमता एकत्र असणे.
शैक्षणिक गरजा: विविध तज्ज्ञांच्या टीमची (उदा. फिजिओथेरपिस्ट, स्पीच थेरपिस्ट) गरज, अतिशय विशिष्ट आणि वैयक्तिकृत शिक्षण योजना (IEP).
प्रज्ञावान/प्रतिभाशाली बालके (Gifted and Talented Children): उच्च बौद्धिक क्षमता.
शैक्षणिक गरजा: सामान्य अभ्यासक्रम आव्हानात्मक बनवणे (Curriculum Enrichment), वरच्या वर्गातील काही भाग शिकवणे (Acceleration), स्वतंत्र प्रकल्प, सर्जनशीलतेला वाव देणे.
भाग ३: समावेशक शिक्षणाची उत्क्रांती आणि संकल्पना
विशेष शिक्षण (Special Education) → एकात्मिक शिक्षण (Integrated Education) → समावेशक शिक्षण (Inclusive Education) हा शिक्षणातील वैचारिक उत्क्रांतीचा प्रवास आहे.
आंतरराष्ट्रीय संदर्भ - सालामांका स्टेटमेंट (Salamanca Statement, 1994):
युनेस्कोने स्पेनमधील सालामांका येथे आयोजित केलेल्या जागतिक परिषदेत हा जाहीरनामा प्रसिद्ध केला.
याने जगभरात 'सर्वांसाठी शाळा' (Schools for All) या तत्त्वावर आधारित समावेशक शिक्षणाच्या चळवळीला चालना दिली.
समावेशक शिक्षणाची मूलभूत तत्वे:
शून्य नकार (Zero Rejection): कोणत्याही मुलाला शाळेत प्रवेश नाकारला जाणार नाही.
विविधतेचा सन्मान: भाषिक, सांस्कृतिक, शारीरिक, बौद्धिक भिन्नता ही एक शक्ती मानली जाते.
सामूहिक जबाबदारी: मुलाच्या शिक्षणाची जबाबदारी केवळ विशेष शिक्षकाची नसून, संपूर्ण शाळेची आणि सर्व शिक्षकांची आहे.
लवचिकता: अभ्यासक्रम, अध्यापन आणि मूल्यमापन पद्धती मुलांच्या गरजेनुसार लवचिक असाव्यात.
भाग ४: समावेशक वर्गातील अध्यापन-अध्ययन धोरणे (Strategies)
एक यशस्वी समावेशक वर्ग तयार करण्यासाठी शिक्षकाने विविध अध्यापन पद्धती वापरणे आवश्यक आहे.
१. भेदात्मक अध्यापन (Differentiated Instruction):
अर्थ: वर्गातील सर्व विद्यार्थ्यांच्या गरजा वेगवेगळ्या आहेत हे ओळखून, एकाच वेळी विविध स्तरांवर शिकवण्याची पद्धत.
यात बदल करता येतात:
आशय (Content): काही विद्यार्थ्यांना मूलभूत संकल्पना, तर काहींना अधिक सखोल माहिती देणे.
प्रक्रिया (Process): विद्यार्थी संकल्पना कशी शिकेल, यासाठी विविध पर्याय देणे (उदा. वाचून, व्हिडिओ पाहून, गटचर्चा करून).
उत्पादन (Product): शिकलेली माहिती सादर करण्यासाठी विविध पर्याय देणे (उदा. निबंध लिहिणे, चित्र काढणे, मॉडेल बनवणे).
२. शिक्षणाचे सार्वत्रिक प्रारूप (Universal Design for Learning - UDL):
ही एक अशी चौकट आहे, जी सुरुवातीपासूनच सर्व प्रकारच्या विद्यार्थ्यांसाठी शिक्षण लवचिक आणि सुलभ बनवते. याचे तीन मुख्य स्तंभ आहेत:
सादरीकरणाची विविध साधने (Multiple Means of Representation): माहिती विविध स्वरूपात देणे (उदा. पाठ्यपुस्तक, ऑडिओ, व्हिडिओ, चार्ट्स).
कृती आणि अभिव्यक्तीची विविध साधने (Multiple Means of Action and Expression): विद्यार्थ्यांना ज्ञान व्यक्त करण्यासाठी विविध पर्याय देणे (उदा. बोलून, लिहून, सादरीकरण करून).
सहभागाची विविध साधने (Multiple Means of Engagement): विद्यार्थ्यांची आवड आणि प्रेरणा टिकवून ठेवण्यासाठी विविध मार्ग वापरणे (उदा. गटकार्य, खेळ, आवडीचे विषय निवडण्याचे स्वातंत्र्य).
३. सहकारी शिक्षण (Cooperative Learning) आणि समवयस्क शिकवणे (Peer Tutoring):
यामध्ये विद्यार्थ्यांना लहान गटांमध्ये एकत्र काम करण्यास शिकवले जाते.
एक विद्यार्थी दुसऱ्याला मदत करतो, ज्यामुळे दोघांचाही फायदा होतो. दिव्यांग बालकांना सामाजिक कौशल्ये शिकण्यास मदत होते आणि इतर मुलांना सहकार्याचे महत्त्व कळते.
भाग ५: समावेशक शिक्षण-प्रणालीतील आधारभूत घटक
१. वैयक्तिक शैक्षणिक योजना (Individualized Education Plan - IEP):
प्रत्येक विशेष गरजा असणाऱ्या बालकासाठी तज्ज्ञ, शिक्षक आणि पालक मिळून तयार केलेला हा एक लिखित दस्तऐवज असतो.
IEP चे घटक:
बालकाची सध्याची शैक्षणिक पातळी.
वार्षिक आणि अल्पकालीन शैक्षणिक उद्दिष्ट्ये.
बालकाला मिळणाऱ्या विशेष सेवा (उदा. स्पीच थेरपी) आणि साधने.
उद्दिष्ट्ये कितपत साध्य झाली हे तपासण्याची पद्धत.
२. मूल्यमापन आणि परीक्षा (Assessment and Evaluation):
समायोजन (Accommodation): परीक्षेच्या स्वरूपात बदल न करता, ती देण्यासाठी सोय उपलब्ध करून देणे. उदा. परीक्षेसाठी जास्त वेळ देणे, मोठ्या अक्षरांची प्रश्नपत्रिका, लेखनिक पुरवणे.
बदल (Modification): परीक्षेच्या किंवा अभ्यासक्रमाच्या अपेक्षांमध्ये बदल करणे. उदा. कमी प्रश्न सोडवण्यास सांगणे, अभ्यासक्रमाचा काही भाग वगळणे.
३. संसाधने आणि तज्ज्ञ:
संसाधन शिक्षक (Resource Teacher): हे विशेष प्रशिक्षित शिक्षक असतात, जे नियमित शिक्षकांना आणि विशेष मुलांना मदत करतात.
समुपदेशक (Counselor), थेरपिस्ट: मुलांच्या भावनिक, सामाजिक आणि शारीरिक गरजा पूर्ण करण्यासाठी मदत करतात.
पालकांचा सहभाग: पालक हे मुलाचे पहिले शिक्षक असतात. त्यांच्या माहितीचा आणि सहभागाचा समावेशक शिक्षण यशस्वी करण्यासाठी उपयोग करणे आवश्यक आहे.
भाग ६: कायदेशीर आणि धोरणात्मक चौकट (Legal Framework)
राष्ट्रीय अभ्यासक्रम आराखडा, २००५ (NCF 2005): याने पहिल्यांदाच अभ्यासक्रम सर्व मुलांसाठी कसा समावेशक असावा, यावर विस्तृत मार्गदर्शक तत्त्वे दिली.
शिक्षण हक्क कायदा, २००९ (RTE Act, 2009): ६ ते १४ वयोगटातील मुलांना मोफत व सक्तीचे शिक्षण. याने दिव्यांग मुलांना मुख्य प्रवाहात आणण्यास कायदेशीर पाठबळ दिले.
दिव्यांग व्यक्ती हक्क अधिनियम, २०१६ (RPwD Act, 2016):
हा सर्वात महत्त्वाचा कायदा आहे. याने दिव्यांगत्वाचे प्रकार ७ वरून २१ केले, ज्यात अध्ययन अक्षमता, ऑटिझम, ऍसिड हल्ला पीडित यांचा समावेश आहे.
६ ते १८ वयोगटातील दिव्यांग मुलांना मोफत शिक्षणाचा हक्क दिला.
सर्व सार्वजनिक इमारती आणि जागा बाधामुक्त (Barrier-Free) करण्याचे बंधन घातले.
नवीन राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण, २०२० (NEP 2020): हे धोरण 'समावेशन' आणि 'समानता' यावर सर्वाधिक भर देते. दिव्यांग-अनुकूल शिक्षण साहित्य, शिक्षकांचे प्रशिक्षण आणि तंत्रज्ञानाचा वापर यावर विशेष लक्ष केंद्रित करते.
