आदरणीय व्यासपीठ, वंदनीय गुरुजन आणि माझ्या प्रिय मित्र-मैत्रिणींनो,
आपल्याला बोलायला कोण शिकवतं? आपली आई. आणि ती कोणत्या भाषेत बोलते? आपल्या मातृभाषेत. ज्या भाषेत आपण आपले पहिले शब्द बोलतो, ज्या भाषेत आपण हसतो, रडतो आणि स्वप्न पाहतो, तीच भाषा आपल्या शिक्षणाचे माध्यम असावी की नाही? आज माझ्या भाषणाचा विषय हाच आहे - 'शिक्षणाचे माध्यम मातृभाषा असावी'.
प्रसिद्ध शिक्षणतज्ज्ञ नेल्सन मंडेला म्हणाले होते, "जर तुम्ही एखाद्या व्यक्तीशी त्याला समजणाऱ्या भाषेत बोललात, तर ते त्याच्या डोक्यात जाते. पण जर तुम्ही त्याच्या मातृभाषेत बोललात, तर ते थेट त्याच्या हृदयात पोहोचते." शिक्षणाचेही असेच आहे. मातृभाषेतून दिलेले शिक्षण थेट विद्यार्थ्यांच्या मनात आणि हृदयात उतरते.
मातृभाषेतून शिकण्याचा सर्वात मोठा फायदा म्हणजे उत्तम आकलन. जेव्हा शिक्षक एखादा अवघड वैज्ञानिक सिद्धांत किंवा गणिताचे सूत्र आपल्या मातृभाषेतून समजावून सांगतात, तेव्हा ते आपल्याला लगेच समजते. कारण तेव्हा आपल्याला दोन लढाया लढाव्या लागत नाहीत. एक, परकीय भाषा समजण्याची आणि दुसरी, तो विषय समजण्याची. मातृभाषेत शिकताना आपण आपले संपूर्ण लक्ष केवळ विषय समजण्यावर केंद्रित करू शकतो. यामुळे आपला पाया पक्का होतो.
दुसरा महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे आत्मविश्वास आणि सहभाग. अनेकदा असे दिसून येते की, इंग्रजी माध्यमाच्या वर्गात मुले प्रश्न विचारण्यास घाबरतात. 'आपले व्याकरण चुकेल', 'इतर मुले हसतील' या भीतीने त्यांची नैसर्गिक जिज्ञासा दबून जाते. याउलट, जेव्हा शिक्षण मातृभाषेतून होते, तेव्हा मुले अधिक आत्मविश्वासाने बोलतात, प्रश्न विचारतात आणि चर्चेत भाग घेतात. त्यांच्यातील सृजनशीलतेला (creativity) वाव मिळतो.
तिसरे आणि सर्वात महत्त्वाचे कारण म्हणजे संस्कृती आणि परंपरेशी जवळीक. भाषा ही केवळ संवादाचे साधन नाही, तर ती आपल्या संस्कृतीची ओळख आहे. आपल्या मराठी भाषेत संत ज्ञानेश्वरांपासून ते कुसुमाग्रजांपर्यंत अनेक महान साहित्यिकांनी आपले विचार मांडले आहेत. आपल्या म्हणी, वाक्प्रचार आणि लोककथांमध्ये अनुभवाचे मोठे ज्ञान दडलेले आहे. हे ज्ञान आणि हे संस्कार आपल्याला मातृभाषेतून शिकताना सहज मिळतात. आपली भाषा आपल्याला आपल्या मातीशी, आपल्या मुळांशी जोडून ठेवते.
काही लोक असा प्रश्न विचारतात की, 'आजच्या स्पर्धेच्या युगात इंग्रजीशिवाय तरणोपाय नाही. मग मातृभाषेचा हट्ट कशाला?' त्यांचे म्हणणे चुकीचे नाही. इंग्रजी ही एक जागतिक भाषा आहे आणि ती आपण शिकलीच पाहिजे. पण एक भाषा म्हणून, शिक्षणाचे माध्यम म्हणून नव्हे. जपान, जर्मनी, फ्रान्स यांसारख्या अनेक प्रगत देशांनी आपल्या मातृभाषेतूनच शिक्षण देऊन प्रगती केली आहे. त्यांनी इंग्रजीला एक आवश्यक भाषा म्हणून स्वीकारले, पण आपल्या मातृभाषेची जागा घेऊ दिली नाही.
म्हणून, शेवटी मी एवढेच म्हणेन की, शिक्षणाचा पाया हा मातृभाषेतच रचला गेला पाहिजे. एकदा का मुलाच्या संकल्पना स्पष्ट झाल्या आणि त्याचा आत्मविश्वास वाढला की, तो जगातील कोणतीही भाषा सहज शिकू शकतो.
चला तर मग, आपल्या 'आई' समान असलेल्या मातृभाषेचा सन्मान करूया आणि तिला शिक्षणाच्या प्रवाहात मानाचे स्थान देऊया.
धन्यवाद!
जय हिंद, जय महाराष्ट्र!
