१. अध्यापनाची संकल्पना (Concept of Teaching)
अध्यापन ही केवळ माहिती किंवा ज्ञान देण्याची एकतर्फी प्रक्रिया नाही. ती एक अत्यंत गुंतागुंतीची, आंतरक्रियात्मक आणि सामाजिक प्रक्रिया आहे. यामध्ये शिक्षक आणि विद्यार्थी दोघेही सक्रिय सहभागी असतात. अध्यापनाचा मुख्य उद्देश विद्यार्थ्यांच्या वर्तनात अपेक्षित आणि सकारात्मक बदल घडवून आणणे हा आहे.
अध्यापनाच्या विविध व्याख्या आणि अर्थ:
अध्यापन म्हणजे मार्गदर्शन: प्रसिद्ध शिक्षणतज्ज्ञ एच. सी. मॉरिसन यांच्या मते, "अध्यापन ही एक अशी प्रक्रिया आहे, जिथे अधिक परिपक्व व्यक्ती (शिक्षक) कमी परिपक्व व्यक्तीच्या (विद्यार्थ्याच्या) विकासासाठी आणि शिक्षणासाठी मार्गदर्शन करते."
अध्यापन म्हणजे आंतरक्रिया: एन. एल. गेज यांच्या मते, "अध्यापन म्हणजे शिक्षक आणि विद्यार्थी यांच्यातील आंतरक्रिया, ज्याचा उद्देश विद्यार्थ्याच्या वर्तनात बदल घडवणे हा असतो."
अध्यापन म्हणजे अनुभवांची पुनर्रचना: जॉन ड्युई यांच्या मते, "अध्यापन हे केवळ माहितीचे संक्रमण नसून विद्यार्थ्याला असे अनुभव प्रदान करणे आहे, ज्यामुळे तो स्वतःच्या अनुभवांची पुनर्रचना करून नवीन ज्ञान निर्माण करू शकेल."
थोडक्यात, अध्यापनाची संकल्पना खालील मुद्द्यांवर आधारित आहे:
उद्दिष्ट-केंद्रित प्रक्रिया: प्रत्येक अध्यापनामागे काही निश्चित उद्दिष्ट्ये असतात. उदा. विद्यार्थ्याला एखादे सूत्र समजावून सांगणे, त्याच्यात वैज्ञानिक दृष्टिकोन विकसित करणे किंवा त्याला स्वावलंबी बनवणे.
द्वि-ध्रुवीय आणि त्रि-ध्रुवीय प्रक्रिया: सुरुवातीला अध्यापनाला शिक्षक आणि विद्यार्थी या दोन ध्रुवांभोवती फिरणारी 'द्वि-ध्रुवीय' प्रक्रिया मानले जात होते. मात्र, आधुनिक शिक्षणशास्त्रानुसार, यात 'अभ्यासक्रम' किंवा 'समाज' हा तिसरा महत्त्वाचा घटकही सामील आहे, ज्यामुळे ही एक 'त्रि-ध्रुवीय' प्रक्रिया बनते.
कला आणि शास्त्र: अध्यापन हे एक शास्त्र आहे कारण ते मानसशास्त्रीय आणि शैक्षणिक तत्त्वांवर आधारित आहे. यात निरीक्षण, प्रयोग आणि मूल्यमापन यांसारख्या शास्त्रीय पायऱ्यांचा वापर होतो. त्याच वेळी, अध्यापन ही एक कला आहे कारण प्रत्येक शिक्षकाची शिकवण्याची शैली, संवाद साधण्याची पद्धत आणि विद्यार्थ्यांशी नाते निर्माण करण्याची कला वेगळी असते.
सातत्यपूर्ण प्रक्रिया: अध्यापन ही केवळ वर्गात मर्यादित नसून ती एक अखंड चालणारी प्रक्रिया आहे. शिक्षक आणि विद्यार्थी दोघेही या प्रक्रियेत सतत शिकत असतात.
औपचारिक आणि अनौपचारिक: शाळेत, विशिष्ट वेळेत, विशिष्ट अभ्यासक्रमावर आधारित होणारे अध्यापन 'औपचारिक' असते. तर कुटुंब, मित्र आणि समाजात अनुभवातून मिळणारे शिक्षण हे 'अनौपचारिक' अध्यापनाचा भाग आहे.
२. अध्यापन प्रक्रिया आणि नियोजन (Teaching Process and Planning)
यशस्वी आणि प्रभावी अध्यापन हे कधीही आपोआप घडत नाही, त्यामागे एक सुव्यवस्थित प्रक्रिया आणि नियोजन असते. या प्रक्रियेला मुख्यत्वे तीन टप्प्यांमध्ये विभागले जाते. फिलिप जॅक्सन यांनी या टप्प्यांना 'अध्यापनाची व्यावसायिक कृती' (Professional Acts of Teaching) म्हटले आहे.
अ) नियोजनात्मक टप्पा / पूर्व-अध्यापन अवस्था (Pre-active Stage of Teaching):
हा अध्यापनाचा प्रत्यक्ष वर्गात जाण्यापूर्वीचा, तयारीचा टप्पा आहे. या टप्प्यात शिक्षक 'काय, कसे, केव्हा आणि का शिकवायचे' याचा सखोल विचार करतो. या टप्प्यातील नियोजन जितके अचूक आणि प्रभावी असेल, तितके प्रत्यक्ष अध्यापन सुलभ आणि परिणामकारक होते.
या टप्प्यातील प्रमुख क्रिया:
उद्दिष्ट्ये निश्चित करणे (Fixing Objectives): पाठाच्या शेवटी विद्यार्थ्यांमध्ये कोणते बदल अपेक्षित आहेत, हे निश्चित करणे. ही उद्दिष्ट्ये ज्ञान, आकलन, उपयोजन, कौशल्य या स्तरांवर आधारित असतात.
आशय निवडणे (Selection of Content): निश्चित केलेल्या उद्दिष्टांनुसार अभ्यासक्रमातून योग्य आशय किंवा घटक निवडणे.
आशयाचे विश्लेषण करणे (Analysis of Content): निवडलेल्या आशयाची लहान-लहान मुद्द्यांमध्ये विभागणी करणे आणि त्यांचा तार्किक क्रम लावणे.
अध्यापन पद्धती निवडणे (Selection of Teaching Method): आशयाचे स्वरूप आणि विद्यार्थ्यांची मानसिक पातळी लक्षात घेऊन योग्य अध्यापन पद्धती निवडणे. उदा. व्याख्यान पद्धत, कथाकथन पद्धत, प्रयोग पद्धत, गटचर्चा इत्यादी.
शैक्षणिक साधनांची निवड (Selection of Teaching Aids): पाठ अधिक रंजक आणि सोपा करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या शैक्षणिक साधनांची (उदा. तक्ते, नकाशे, चित्रे, प्रतिकृती, डिजिटल साधने) निवड करणे.
मूल्यमापन साधनांची निवड (Selection of Evaluation Tools): विद्यार्थ्यांचे आकलन तपासण्यासाठी कोणत्या प्रकाराने प्रश्न विचारायचे (उदा. तोंडी, लेखी, वस्तुनिष्ठ, लघुत्तरी), हे आधीच ठरवणे.
पाठ टाचण लिहिणे (Lesson Plan Writing): वरील सर्व नियोजनाला एका लिखित स्वरूपात मांडणे, म्हणजेच पाठ टाचण (Lesson Plan) तयार करणे.
ब) अंमलबजावणीचा टप्पा / आंतरक्रियात्मक अवस्था (Interactive Stage of Teaching):
हा प्रत्यक्ष वर्गाध्यापनाचा टप्पा आहे, जिथे शिक्षक आणि विद्यार्थी यांच्यात आंतरक्रिया घडते. पूर्व-अध्यापन अवस्थेत केलेले सर्व नियोजन येथे प्रत्यक्षात आणले जाते. हा टप्पा अत्यंत गतिशील आणि जिवंत असतो.
या टप्प्यातील प्रमुख क्रिया:
विद्यार्थ्यांचे निदान (Diagnosing the Learners): वर्गात प्रवेश केल्यावर विद्यार्थ्यांच्या पूर्वज्ञानाची, त्यांच्या उत्साहाची आणि मानसिक तयारीची चाचपणी करणे.
प्रेरणा निर्माण करणे (Creating Motivation): प्रस्तावनेच्या माध्यमातून किंवा प्रश्न विचारून विद्यार्थ्यांमध्ये पाठ शिकण्यासाठी आवड आणि उत्सुकता निर्माण करणे.
आशयाचे सादरीकरण (Presenting the Content): निवडलेल्या अध्यापन पद्धती आणि शैक्षणिक साधनांचा वापर करून नियोजनबद्ध पद्धतीने आशय विद्यार्थ्यांसमोर मांडणे.
विद्यार्थ्यांना प्रतिसाद देणे (Responding to Students): विद्यार्थ्यांच्या शंकांचे निरसन करणे, त्यांच्या प्रश्नांना उत्तरे देणे आणि त्यांना चर्चेत सहभागी करून घेणे.
प्रबलन देणे (Providing Reinforcement): योग्य उत्तरे देणाऱ्या किंवा चांगला प्रतिसाद देणाऱ्या विद्यार्थ्यांना शाबासकी, स्मितहास्य किंवा कौतुकाचे शब्द वापरून प्रोत्साहित करणे. यालाच 'प्रबलन' म्हणतात.
अध्यापन सूत्रांचा वापर (Using Maxims of Teaching): अध्यापन अधिक प्रभावी करण्यासाठी विविध सूत्रांचा वापर करणे. जसे की:
ज्ञाताकडून अज्ञाताकडे (From Known to Unknown)
सोप्याकडून कठीणाकडे (From Simple to Complex)
मूर्ताकडून अमूर्ताकडे (From Concrete to Abstract)
पृथक्करणाकडून संयोजनाकडे (From Analysis to Synthesis)
क) मूल्यमापनाचा टप्पा / उत्तर-अध्यापन अवस्था (Post-active Stage of Teaching):
अध्यापन पूर्ण झाल्यावर हा टप्पा सुरू होतो. या टप्प्यात, शिकवलेले ज्ञान विद्यार्थ्यांना कितपत समजले आणि निश्चित केलेली उद्दिष्ट्ये साध्य झाली की नाही, हे तपासले जाते. हे मूल्यमापन केवळ विद्यार्थ्यांचे नसते, तर शिक्षकाच्या स्वतःच्या अध्यापनाचेही असते.
या टप्प्यातील प्रमुख क्रिया:
वर्तनातील बदलाचे मोजमाप (Measuring the Change in Behavior): विविध प्रश्न, स्वाध्याय, गृहपाठ किंवा चाचणीच्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांच्या ज्ञानात, आकलनात आणि कौशल्यात किती बदल झाला, हे तपासणे.
मूल्यमापन साधनांचा वापर (Using Evaluation Tools): तोंडी परीक्षा, लेखी परीक्षा (वस्तुनिष्ठ, लघुत्तरी, दीघोत्तरी), प्रात्यक्षिक परीक्षा, निरीक्षण यांसारख्या साधनांचा वापर करणे.
विश्लेषण आणि निष्कर्ष (Analysis and Conclusion): मूल्यमापनातून मिळालेल्या माहितीचे विश्लेषण करून विद्यार्थी आणि संपूर्ण वर्गाची प्रगती तपासणे.
निदानात्मक आणि उपचारात्मक अध्यापन (Diagnosis and Remedial Teaching): जे विद्यार्थी शिकण्यात मागे राहिले आहेत, त्यांच्या अडचणी शोधून (निदान) त्या दूर करण्यासाठी पुन्हा वेगळ्या पद्धतीने शिकवणे (उपचारात्मक अध्यापन).
अध्यापन प्रक्रियेत सुधारणा (Improving the Teaching Process): मूल्यमापनाच्या निष्कर्षांवरून स्वतःच्या अध्यापन पद्धतीत, साधनांमध्ये किंवा नियोजनात आवश्यक ते बदल करणे.
३. उत्तम शिक्षकाची गुणवैशिष्ट्ये (Qualities of a Good Teacher)
एक उत्तम शिक्षक केवळ ज्ञानाचा स्रोत नसतो, तर तो विद्यार्थ्यांसाठी एक मित्र, मार्गदर्शक आणि प्रेरणास्थान असतो. त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाचा आणि गुणांचा विद्यार्थ्यांच्या जीवनावर खोलवर परिणाम होत असतो. उत्तम शिक्षकाची गुणवैशिष्ट्ये दोन भागांत विभागता येतात:
अ) व्यावसायिक गुण (Professional Qualities):
हे गुण शिक्षकाच्या व्यवसायाशी थेट संबंधित आहेत आणि प्रशिक्षणातून व अनुभवातून विकसित करता येतात.
विषयज्ञान (Subject Mastery): शिक्षकाचे आपल्या विषयावर पूर्ण प्रभुत्व असणे आवश्यक आहे. त्याला आपल्या विषयातील मूलभूत संकल्पना, अद्ययावत घडामोडी आणि सखोल ज्ञान असले पाहिजे.
अध्यापन कौशल्ये (Teaching Skills): प्रभावी प्रस्तावना करणे, प्रश्न विचारणे, फलकलेखन करणे, स्पष्टीकरण देणे, प्रबलन देणे, शैक्षणिक साधनांचा योग्य वापर करणे यांसारख्या कौशल्यांमध्ये तो पारंगत असावा.
बालमानसशास्त्राचे ज्ञान (Knowledge of Child Psychology): प्रत्येक विद्यार्थी वेगळा असतो. त्यांची आवड-निवड, समजण्याची गती आणि भावनिक गरज वेगवेगळी असते. याचे ज्ञान शिक्षकाला अध्यापन अधिक विद्यार्थी-केंद्रित करण्यास मदत करते.
नियोजन कौशल्य (Planning Skills): वार्षिक, घटक आणि पाठ नियोजन अचूकपणे करण्याची क्षमता.
मूल्यमापन कौशल्य (Evaluation Skills): विद्यार्थ्यांचे अचूक आणि निःपक्षपातीपणे मूल्यमापन करण्याची आणि त्यातून योग्य निष्कर्ष काढण्याची क्षमता.
तंत्रज्ञानाचा वापर (Use of Technology): आधुनिक काळात शिक्षकाला संगणक, इंटरनेट आणि इतर शैक्षणिक तंत्रज्ञानाचा वापर करता आला पाहिजे.
सतत विद्यार्थी वृत्ती (Continuous Learner): उत्तम शिक्षक हा नेहमी एक विद्यार्थी असतो. तो सतत नवीन ज्ञान, नवीन पद्धती शिकण्यासाठी उत्सुक असतो.
ब) वैयक्तिक गुण (Personal Qualities):
हे गुण शिक्षकाच्या स्वभावाशी आणि व्यक्तिमत्त्वाशी संबंधित आहेत.
उत्तम संवाद कौशल्य (Good Communication Skills): आपले विचार सोप्या, स्पष्ट आणि प्रभावी भाषेत विद्यार्थ्यांपर्यंत पोहोचवण्याची क्षमता.
सहानुभूती आणि प्रेम (Empathy and Affection): विद्यार्थ्यांच्या अडचणी, त्यांच्या भावना समजून घेण्याची आणि त्यांच्याबद्दल प्रेम व आपुलकी बाळगण्याची वृत्ती.
संयम (Patience): विद्यार्थी चुका करतात किंवा त्यांना एखादी गोष्ट समजायला वेळ लागतो, अशा वेळी संयम ठेवणे हा शिक्षकाचा एक महत्त्वाचा गुण आहे.
सकारात्मक दृष्टिकोन (Positive Attitude): विद्यार्थ्यांबद्दल आणि आपल्या व्यवसायाबद्दल नेहमी सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवणे.
सृजनशीलता (Creativity): अध्यापनात नाविन्यता आणणे, कठीण संकल्पना सोप्या करण्यासाठी नवनवीन कल्पना वापरणे.
निःपक्षपातीपणा (Impartiality): वर्गातील सर्व विद्यार्थ्यांशी कोणताही भेदभाव न करता समान वागणूक देणे.
उत्तम चारित्र्य (Good Character): शिक्षक विद्यार्थ्यांसाठी एक आदर्श असतो, त्यामुळे त्याचे स्वतःचे चारित्र्य आणि वर्तन अनुकरणीय असावे.
उत्तम आरोग्य (Good Health): शारीरिक आणि मानसिकदृष्ट्या निरोगी आणि उत्साही असणे, कारण त्याचा थेट परिणाम अध्यापनाच्या उर्जेवर होतो.
